N°. 2932.
Woensdag
A°. 1869.
1 September.
Feuilleton van liet „Leidsch
Dagblad".
LEIBSCI
DAGBLAD
PRIJS DEZER COURANT.
Voor Leiden, per 3 maanden3.00.
Franco per postn 3.85.
Afzonderlijke Nommers0.05.
Deze Courant wordt dagelijks, met uitzondering van
Zon- en Feestdagen, uitgegeven.
PRIJS DER ADVKRTENTIEM.
Voor iederen regel0.\i.
Grootere letler naar do plaatsruimte die zij beslaan.
Lelden, 31 Augustus.
In de laatstgehouden vergadering van inspec
teurs van het lager onderwijs hebben de inspec
teurs elkander medegedeeld de ingekomen ant
woorden op de door hen aan onderwijzers van
bijzondere scholen gedane vragen, betreffende de
toepassing der wet op het lager onderwijs door
het schooltoezicht.
De inhoud der ingekomen antwoorden is gere
sumeerd, en men heeft besloten daarvan mede-
deeling aan den minister te doen.
Talrijke antwoorden zijn ingekomen, waarbij
te kennen wordt gegeven dat men geen grieven
hoegenaamd tegen het schooltoezicht in te bren
gen heeft.
Velen gewagen bovendien met erkentelijkheid
van de ondervonden behandeling van wege het
schooltoezicht.
Met groote bevreemding is door de inspecteurs
opgpmerkt, dat vele onderwijzers aan de chris
telijk nationale scholen schijnen in den waan
te htbben verkeerd, dat de vragen alleen tot
hen gericht waren, of voornamelijk hen golden;
dat die vragen een vijandige strekking had-
deu; en dat zij bekennen moesten geen klachten
te hebben over de toepassing der wet door het
schooltoezicht, en zoodoende „een wapen gaven aan
een partij in den Slaat, die hun ondergang bevordert."
Een gedrukte circulaire werd uit Utrecht gezon
den aan de Chr. Nat. onderwijzers, en bijna een
parig schrijven zij, die een antwoord gaven, dat
zij zich beklagen, dat er vragen aan hen ge
daan zijn, en dat zij het doel der vragen niet kun
nen begrijpen, zonder eenige klacht tegen het
toezicht te ontwikkelen.
De eenige klachten, die ingebracht werden,
luidden
a. van Chr. Nat. onderwijzers in teer enkele ge
meenten: dat op de openbare school de Bijbel ge
lezen wordt, dat er psalmen of andere godsdien
stige gezangen gezongen worden, dat gebeden
wordt, dat sommige in een christelijken zin ge
schreven leerboeken gebezigd worden op de open
bare school.
Deze klachten zijn door de Inspecteurs onder
zocht en in een heel enkel geval meer of minder
gegrond bevonden, terwijl in andere gevallen nog
geen beslissing gevallen is;
b. zeer enkele klagen, dat in de verslagen
van enkele schoolcouimissiën hetzij in 't geheel
niet gesproken w ordt van de bijzondere scholen,
of dat dit geschiedt met partijdige voortrekking
van de openbare scholen.
c. een enkele bijz. ouderwijzer klaagt „dat de
Staal niet zorgt voor de opleiding van onderwijzers aan
de bijzondere school." Het schijnt den steller dezer
klacht onbekend te zijn, dat alle normaallessen
en opleidingsklassen (volg. art. 12, 2d« lid) voor
alle onderwijzers, van welke godsdienstige rich
ting ook," openstaan en ook door hen bezocht
worden
d. een paar bijzondere onderwijzers klagen,
dat „de inspecteur en een vierschaar schoolopzieners
tweemaal in het jaar over het lot van den adspirant
I
onderwijzer van de bijzondere scholen beschikken.' i
Dit geschiedt ook voor de openbare onderwijzers,
en is in geen geval aan het schooltoezicht te wij- j
ten, maar is een bepaling der wet;
e. een paar klachten (uit éen provincie) luid
den, dat „de toelatingsexamens voor de vreemde talen
te moeilijk zijn," en daardoor worden voorname
lijk de onderwijzers aan de bijzondere scholen
benadeeld. De laatste klacht wordt eenparig voor
geheel ongegrond verklaard;
een onderwijzer aan een bijzondere school
heeft een grieve tegen het schooltoezicht gehad.
Zijn lokaal werd door den schoolopziener afge
keurd. Hij beriep zich hiertegen bij Gedep. Sta
ten, die zeiven een onderzoek instelden, en, mede
op advies van den inspecteur, den appellant ge
lijk gaven. Hij erkent terstond herstel van grie
ven te hebben verkregen.
Een vierde rubriek van brieven (de inspecteurs
constateeren dit met leedwezen) is op zoo onbe
tamelijke toon geschreven, dat het moeilijk valt
ze nader te omschrijven; zij bevat geen klachten
hoegenaamd tegen het schooltoezicht, maar louter
smaadredenen tegen de regeering, „die men ver
onderstelt de vragen als kiesmanoeuvre" enz. in de
wereld te hebben gezonden. Ten einde nu de
stellers dezer brieven in de oogen hunner voor
standers niet te benadeelen, hebben de Inspec
teurs gemeend hunne namen te moeten verzwijgen.
Andere grieven dan de opgegevene tegen het
schooltoezicht zijn niet ingekomen. „Ze bepalen
zich gelijk men ziet," zoo eindigen de inspecteurs
hun rapport aan den minister, „in hoofdzaak tot
de klacht, door Chr. Nat. onderwijzers ingebracht
tegen het geven van hetgeen zij als Christelijk
godsdienstig onderwijs beschouwen op enkele
openbare scholen.
Vooi het aanstaand Internationaal Statistisch
Congres te 's-Gravenhage zijn de volgende bepa
lingen vastgesteld
Men kan zich als lid van het Congres laten
inschrijven ten bureele van de regelingscommis
sie in het gebouw van de Tweede Kamer der
Slaten-Generaal. Aan de officieele gedelegeerden
en aan de genoodigden wordt een bewijs van
toegang kosteloos afgegeven, aan anderen tegen
betaling van f 5, waaronder de prijs van het
programma is begrepen. De leden worden ver
zocht bij hunne inschrijving opgave te doen van
naam en voornaam, qualiteit, woonplaats, adres
te 's-Gravenhage en nummer der sectie, aan wier
werkzaamheden zij wenschen deel te nemen.
Aan het bureel zijn voor de leden ook dames-
kaarten ter bijwoning van de algemeene verga
deringen verkrijgbaar.
In eeu der zalen van de Tweede Kamer wordt
een tentoonstelling gehouden van statistische kaar
ten, diagrammen en andere graphische voorstel
lingen.
De receptie der officieele gedelegeerden zal
plaats hebben op Vrijdag 3 September, 'savonds
te 7 uren in 't lokaal der sociëteit De Vereeniging.
Op Zondag 5 September wordt aart die heeren
een diner aangeboden in den Acclimatatietuin.
Des Maandags 6 September 's morgens te 10
uren wordt het congres geopend in de Hofzaal
op het Binnenhof. Des middags te 1 uur nemen
de werkzaamheden in de sectiën een aanvang.
Des avonds wordt in den Acclimatatietuin een feest
gegeven, waartoe de congresleden met hunne dames
worden uitgenoodigd.
Op Dinsdag, Woensdag en Donderdag van 9
tot 12 en van 2 tot 1 uren, en zoo uoodig ook
nog op Vrijdag-morgen worden de werkzaamhe
den in de sectiën voortgezet.
's Woensdags avonds te 7 uren heeft er een
feest plaats in het Bosch, aangeboden door de ge
meente 's-Gravenhage en de Litteraire Sociëteit.
De buiten 's-Gravenhage wonende leden van het
Congres hebben daarbij, met hun dames, vrijen
toegang op het terrein der genoemde sociëteit.
Op Donderdag 9 September, des namiddags te
6 uren, vereenigen zich de leden van het congres
aan een gemeenschappelijk diner op 't gemeente
badhuis te Scheveningen. De inteekening voor
dat diner is opengesteld aan het bureel der re
gelingscommissie, tot en met Dinsdag 7 Septem
ber. De prijs per couvert met inbegrip van den
wijn is bepaald op j 12.
Des Vrijdag-middags te 1 uur en den volgen
den morgen te 9 uren worden wederom alge
meene vergaderingen gehouden in de Hofzaal,
ter bespreking van de rapporten der sectiën en
tot het houden van voorloopige beraadslagingen
over de plaats waar de volgende zitting van het
Cougres zal worden gehouden. Des Zaterdags
wordt het Congres gesloten.
Den volgenden Zondag zullen de buiteuland-
sche leden van het congres met hunne dames
een bezoek brengen aan de hoofdstad des Rijks,
aan de tentoonstelling in het Paleis voor Volks
vlijt en aan den tuin van het genootschap: Na-
tura arlis magistra.
Gedurende den tijd van het Congres hebben
de leden met hunne dames vrijen toegang tot
den Acclimatatietuin; de buiten 'sGravenhage
wonende leden ook tot de lokalen van de Litte
raire Sociëteit, en vau de sociëteit De Besognekamer,
en met hunne dames tot de sociëteitstent in het
Bosch.
De buitenlandsche leden van het congres en
de leden van het bestuur hebben buitendien
vrijen toegang tot de Internationale Tentoonstel
ling van voorwerpen ter verpleging van zieke
en gewonde krijgslieden in het gebouw der Tee
kenacademie.
Voor de tentoonstelling van de Vereeniging
het Roode Kruis zijn tot Nederlandsche leden
der jury benoemd:
Prof. Polano, te Leiden; Dr. Rienderhoff, te
RotterdamDr. Rombach, lid van de Tweede
Kamer der Staten-GeneraalDr. Van Hasselt,
lste offic. v. gezondh., te Amsterdam; Dr. Wete-
ling, lste offic. v. gezondh. te Utrecht; Dr. Slot,
inspecteur van den geneesk. dienst der zeemacht;
Dr. Smith, geneesheer te Rotterdam; A. Boers,
luit.-kolonel, intendant te 's-Hage; en tot plaats
vervangers: Dr. Baum, lste offic. v. gezondh. te
's-Hertogenbosch; Dr. Van der Harten, offic. v.
gezondh. lste kl. te Roermond; Dr. Zeeman, ge
neesheer te AmsterdamDr. Hester, oud-offic. v.
gezondh. bij het Oost-Indisch leger; Verheije van
Sonsbeek, majoor der artill. te Delft; en tot bui-
tenl. adviseerende ledenGustave Moynier,
president van het Internationaal Centraal-Comité
te Genève; Dr. Castiglioni te Milaan; Dr. Van
Holsbeek, secret, van het Centraal-Comité te
Brussel, en tot hun plaatsvervangersDr. Loeffler,
generaal arts, chef van de Friedrich Wilhelms
Academie te BerlijnDr. Gurlt, hoogl. in de
heelk. te Berlijn; Dr. Appia, secret, van het
Centraal Internationaal Comité te Genève.
Ter aanvulling van hetgeen door ons vermeld
is omtrent de huwelijksverbintenis tusschen Prin
ses Marie der Nederlanden en Prins Wilhelm
von Wied, vernemen wij nog dat de vorstelijke
personen, na hun huwelijk, het prachtig land
goed het huis de Pauw zullen betrekken. De
Prins zal, naar men verzekert, in Nederlandschen
krijgsdienst treden. (Hd.)
In onderscheidene plaatsen van 't noorden on-
zes lands vertoonde zich 11. Zondag-avond, om
streeks kwartier over zevenen in 't zuiden een
groote vuurbol, die de richting naar 't noorden
aannam, waar hij eindelijk uiteenspatte, na eenige
schitterende veelkleurige peilen van zich te heb
ben geworpen, 't Geheel leverde een frappant
gezicht op.
De Landbouw-Courant vestigt de aandacht op de
aanstaande veiling van het Beekberger Wond.
Zij stelt in het licht, dat in geen tak van nijver
heid de associatie minder zichtbaar is dan in
dien van den vaderlandschen landbouw. Een der
oorzaken daarvan is, meent de Landbouw-Courant,
deze, dat zelden groote stukken grond in massa
verkocht worden, en meestal de eigenaar zijn
voordeel vindt in veiling van kleine perceelen.
Thans biedt zich echter, door den verkoop van
het Beekberger Woud, een bijzondere gelegen
heid aan, om een groot grondbezit machtig te
worden, en de Landbouw-Caurant zet de voordee-
len uiteen, welke baars inziens, een exploitatie
van dien grond door een vereeniging van kapi
talisten zou kunneu opleveren.
De Vereeniging van en voor Nederlandsche
Industrieelen zal den l",n September a. s. hare
32"° algemeene vergadering houden. De volgende
punten zullen alsdan behandeld worden1°. drie-
maandelijksch verslag van den secretaris; 2°.
over gemeentebesturen-fabrikanten; 8°. over
de middelen tot uitbreiding van de markten voor
onze voortbrengselen in den vreemde, na en in
verband met de opening van het Suez-kanaal;
4°. over de waarde der cijfers van de zooge
naamde handelsstatistiek.
LEIDEN OF LEYDEN'?
MEDEDEELING IN DE VERGADERING DER MAATSCHAPPIJ VAN
NEDERLANDSCHE LETTERKUNDE GEDAAN-
DOOR
Prof. M. DE VRIES.
Uver de spelling van den naam onzer stad valt
weinig nieuws te zeggen. Bij onze taalkuudigen
bestaat daaromtrent geen twijfel of verschil: zij
zijn eenstemmig iu- het schrijven van Leiden.
Ook de redenen, die voor die spelling pleiten,
zijn genoegzaam bekend. Indien ik derhalve dit
punt in onze vergadering ter sprake breng, doe
ik dit niet met een wetenschappelijk doel. Op
- het gebied der wetenschap is het onnoodig iets
te betoogen, waaraan geen deskundige twijfelt.
Maar uit een practisch oogpunt kan het zijn nut
hebben, de vraag: Leiden of Leyden? eens
opzettelijk te behandelen. Ondanks de eenstem
migheid der taalkundigen blijven velen, uit oude
gewoonte, Leyden schrijven; sommigen zelfs,
den aard der letter y niet kennende en die met
de ij verwarrende, kwetsen ons taalgevoel met
het wanstaltige Leijden. Ook ons Gemeente
bestuur houdt zich aan de y, en wordt daarin
door een onzer dagbladen gevolgd. De practijk
is dus nog niet in overeenstemming met de leer
en het voorbeeld der wetenschappelijke beoefe
naars onzer taal. Het kan daarom niet overbodig
heeten, de zaak eens te bespreken. Het geldt
hier niet eene vraag, waarmede eenig partijbelang,
of eenig verschil van meening in kerk of staat
gemoeid is. Het geldt eene doodonschuldige spel-
lingquaestie. Ieder ingezetene onzer stad, wij zijn
er zeker van, wil in dit opzicht de waarheid, en
die alleen. Kunnen wij het eens worden, wat hier
waarheid is, dan zal de eenheid in de practijk
van zelf wel volgen.
Ik wil u wijzen op drie redenen, die ons no
pen de spelling Leiden als de ware aan te ne
men. Maar vooraf een woord over den aard van
het verschil, om te doen opmerken, dat niet uit
drie, gelijk sommigen meeueu, maar slechts uit
twee schrijfwijzen onze keuze geschieden moet.
Er zijn, zegt men, drie spellingen: Leiden,
Leyden en Leijden. Maar de laatste komt
volstrekt niet in aanmerking. De ij is mets an
ders dan de dubbele i (in mijn, wijn, scliij
nen enz.), die bij ons als ij (ei) wordt uitgespro
ken, gelijk zij in Engeland den klank ai heeft
aangenomen (mine, wine, shine enz). In
een tweeklank derhalve, of in een enkelen klank
die met twee klinkers geschreven wordt, in aai,
ooi, oei, ei of ui, kan de ij nooit plaats vinden.
Daar heeft men niet met de lange, maar met de
korte t te doen. Ongerijmd zou het zijn oee te
schrijven voor oe, of euu voor eu. En toch, wie
Leijden schrijft, doet volkomen hetzelfde als
hij die b. v. doeen of keuus schreef, in plaats van
doen of keus. Wie de Hollandsche letters verstaat,
zou bij die spelling niet anders dan do-een, ke
uus, in twee lettergrepen, kunnen lezen. Evenzoo
laat Leijden zich niet anders uitspreken dan
Le-ij den. Dergelijke spellingen zijh dwaashe
den en taalverkrach tingen, niets meer en niets
minder; en waarlijk, het pleit niet voor den eer
bied, dien het hoofdbestuur van 's Rijks belastin
gen voor de moedertaal betoont, wanneer wij op
onze invullingsbiljetten (modellen trouwens van
taal en stijlcacographieënl) telkens met groote
letters dat afschuwelijke Leijden zien prijken.
Als men dus gewoonlijk zegt: „hoe schrijft ge
den naam onzer stad? met een t of met een ij?",
dan drukt men zich zeer onnauwkeurig uit. De ij
komt hier in geen geval te pas. Er kan alleen
spraak wezen van eene keus tusschen i en y.
Om bij die keus met verstand te werk te gaan,
is het in de eerste plaats noodzakelijk den aard
der y wel te kennen. Die letter, door velen niet be
grepen en met de ij verward, is iu haren oorsprong
niets anders geweest dan eene andere schrijf
wijze, een andere lettervorm Woor de korte i. Zij
verschilt van de ij evenzeer als a, e, o, u, van
aa, ee, oo, uu verschillen. De i en de y zijn in
derdaad dezelfde letter, twee verschillende tee-
kens voor denzelfden klank. Om aan de i, vooral
als sluitletter, een sierlijker vorm te geven, ver
lengde men haar met een staart, en schreef y.
Dat letterteeken is eerst in de middeleeuwen in
gebruik gekomen. Hier te lande ziet men het
reeds in de lld* en 12d* eeuw nu en dan ver
schijnen; in de 13d* neemt het toe, in de 14d*
komt het algemeen in gebruikeerst op het eind
van woorden (ey, key, mey), vervolgens op het
eind van lettergrepen (heyde, neygen, weygeren),
eindelijk ook in 't midden eener lettergreep (legt,
regn, stegl). Als eene navolging uit Latijnsche
handschriften, als gelijkvormig met de Grieksche
I 1', die in 't Latijn den i-klauk aannam (Egypte
Lydië enz.), werd het met eeu vreemden
naam bestempeld: ypsilon of y-grec. Een Neder
landschen naam bezitten wij er niet voor. Ik
zou willen voorstellen, het staart-i te noemen.
Die naam zou ons niet alleen verlossen van het
ongerief om altijd een van die vreemde namen
