De ontwikkelings geschiedenis
der Piano.
Het Heksenwegen in
Nederland.
Een onuitroeibaar volksgeloof uit vroeger dagen.
De concurrentie door de Radio.
Het heksenwezen heeft universaal-his-
torische beteekenis. De huidige paza-scien-
tia, het tegenwoordige moderne medisch
vorschen der hystoriologische wetenschap,
tracht nog altijd meer en meer de pro
blemen van deze historische verschijnse
lensfeer in alle diepten en breedten vol
ledig te kunnen begrijpen. Er is thans nog
altijd geen algemeene wetenschappelijke
leering, welke allen heeft overtuigd, dat
op dit geschiedkundig anthropologisch ter
rein alles zou zijn verklaard. Men acht
zich in dit opzicht heden nog verder van
het doel van een derde van een eeuw ge
leden, toen de hystorologische wetenschap
nog een eenvoudige historische, respectie
velijk hypnotische wetenschap geacht
werd te zijn. Toch zag reeds Charcot den
ernst van den toestand en sedert is de
physische structuur der natuurweten
schappen tot een physische belichting ge
worden en van louter materialisme tot
een nog half wazig nieuw-spiritualisme
overgegaan. In dit licht wijst de oude his
torische heksenwaag te Oudewater, waar
op op 21 Juni 1729 voor 't laatst personen
werden gewogen, dien dag een tweetal,
die verdacht werden van tooverij en hek
serij. Wie in dezen tijd langs den IJsel van
Gouda naar Oudewater gaat, ziet bij de
laatste wending van den rivierdijk het
beeld van de oude stede. De stompe kerk
toren, gedekt met het Friesche zadeldak,
van haar, die als z.g. heks levend werd
verbrand.
Het wegen behoorde tot de Godsoor-
deelen of Ordaliën, die moesten richten
in nog problematisch geachte beschuldi
gingen van tooverij en hekserij. Zij zijn
bij de oudste volkeren bekend geweest.
Bewezen is dit tot het tijdvak ca. 3000
jaar vóór onze tijdrekening. Het wegen
b.v. vinden wij weer later, maar, toch
reeds honderden jaren vóór Chr., in den
kodez van Wischnu met 5 proeven, w.o.
de weegproef (wegen tegen steenen b.v.,
voorts 't gloeiend ijzer, (Je koud waterproef,
de giftproef en de heilige drank). Merk
waardige historische gegevens zijn be
waard gebleven omtrent het gewicht, dat
vele verdachten zouden hebben gewogen,
b.v. 13 verdachten, die samen niet meer
dan een half ons wogen, voor wie het ge-
looven wil. In het jaar 1728, in het proces
van Szegedin.
Moderne occultisten wijzen op de proe
ven van den beroemden natuurkundige
Sir William Crookes, genomen onder bui
tengewone physische controle-voorwaar
den, bij 't spiritistisch medium bij Mej.
Cook, die nu en dan bijna de helft van
haar gewicht verloor op het oogenblik
der manifestatie van het gematerialiseerde
phantoom, de z.g. Mej. Katie King, die
een geheel andere persoonlijkheid bleek
dan het medium zelf, dat tijdens die ma-
Een oude prent, die het wegen van een ,,heks" op de heksenwaag te Oude
water voorstelt, waar op 21 Juni 1728 voor het laatst personen werden ge
wogen. Het levenslot van de „heks" hing n.l. af van het lichaamsgewicht,
dat nauwkeurig werd gecontroleerd en op schrift gesteld.
rijst boven het groen der kruinen en het
rood der daken en mediteert voor u over
zijn afkomst van het oude Friesche bis
dom van Utrecht, vóór hij overging tot
het Hollandsch graafschap. De uitgebouw
de beiaard klingelt zijn huppelende klank
jes en verzilvert de lucht, waarin wolkjes
zeilen boven schaduw en-glijding langs
oude grachtjes over marktbrugen heksen
waag. De mediteerende ziel overweegt,
bij de contemplatie dezer in haar dringen
de schoonheid, hoe 't heeft kunnen be
staan, dat in dit schilderachtig stedeke,
dat als steeds te droomen ligt in wisse
lend spel en zonneglans en schaduws-
schemer, weleer het levenslot van een
mensch, soms van verre, van buiten de
grenzen gekomen, afhing van zijn lichaams
gewicht, dat hier moest worden gecon
troleerd en op schrift gesteld als „bewijs
van waarheyd" en onderteekend „met onze
Stedezeegel door onzen Secretarius".
Wat was de beteekenis van dit heksen
wegen? Het. geloof aan heksen is bijna
zoo oud als het menschelijk geslacht. Het
berust hierop, dat men meende en meent,
aannam en aanneemt, dat er menschen
zijn, die door hun psychische geaardheid
in verbinding staan, passief en actief of
op beide manieren, met de ongeziene boo
ze machten een er bovenzinnelijke wereld,
en dat verbond in toepassing brengen om
den evennaaste schade naar lichaam en
ziel te willen en kunnen toebrengen. Het
is merkwaardig, dat in onze eigen dagen
een deel der wereld-litteratuur dit aloud
beginsel opnieuw in vormen van letter
kundige schoonheid dramatisch tracht uit
te beelden. Ook in de toonkunst, juist op
den dag, dat de heksenwaag te Oudewa
ter vóór 200 jaar werd afgeschaft, werd
het 500-jarig memoriaalfeest van de
Maagd van Orleans aan de Loir gevierd,
nifestatie als dood neerlag, naar op de
foto's „schijnt-te-blijken". Men noemt dat
fluidaal-uitstrooming of uittreding bui
ten het mediale lichaam. Het Christen
dom vond dergelijke gewichtswijzigingen,
bij zijn ontstaan en groei van alle oude
Heidensche volkeren als een der factoren
van den physisch-spychischen erfschat
der verleden eeuwen, als een der myste
riën van den tempelslaap. Het volksge
loof in 't heksenwegen was onuitroeibaar
en machtiger zelfs in dit opzicht dan het
religieus geloof. Wee dan ook later de
van hekserij betichte persoon, als het ge
wicht minder was dan met „postuur ende
structuur siner persoonlickheit zou be-
hooren te concorderen". Dan kwam een
kwade geest in zijn of haar proces. Dan
was er iets uit het lichaam naar buiten
gestroomd. Bij al deze ellende was het
een mooie dag voor de hekserij beschul
digden, toen de jonge Karei V in Pols
broek tusschen Schoonhoven en Oudewa
ter een dergelijke wegerij incognito bij
woonde, naar men meent op aandrijven
van een geestelijke, en hij toen bemerkte,
dat de schout, die de proef leidde, met het
gewicht knoeide, zeker met het oog op
zijn aandeel in de te verwachten ver
beurdverklaring van „de heks". Dit voor
val bleef Karei vele jaren bij. Deze dag
was de geestelijke geboortedag der hek
senwaag van Oudewater. Karei werd niet
bekeerd van zijn geloof in de moge
lijkheid van hekserij en tooverij. Doch
van misdadig bedrog was hij overtuigd.
Tegen het heksenwezen en heksenwegen,
het psychisch stigma aller verleden tij
den als zoodanig optreden en het uit
roeien wilde hü niet, maar zou hij ook
niet hebben gekund. Eer ware zijn vor
stenkroon gevallen. Maar hij had een an
dere, in alle Kareis heerenlanden onbe
twistbare macht. Hierop wees hem, naar
men meent, een toenmalige priester,
een latere leeraar in Salamanca. Hij kon
het gewicht als louter gewichtsmateriaal
bepalen en omschrijven en aan een be
paalde plaats en waag als standaardge
wicht binden. En juist dat gewicht was
als zoodanig juridisch onaantastbaar in
alle Kareis heerenlanden en een officieel
document van den magistraat der ge
wichts-vrij plaats, dat 't gewicht der ver
dachten in overeenstemming was met hun
postuur en structuur, vrijwaarde hen in
alle heksenprocessen. Alle rechters, ook
de kwaadwillige, moesten buigen voor dit
ordalium! Natuurlijk heeft elk mensch het
gewicht dat zijn postuur en structuur aan
wijst, wanneer hij niet in trance of extase
is. En zelfs ook dan nog heeft hij het ge
wicht, dat hy onder die omstandigheden
hebben moet. Trouwens in de meeste zoo
danige gevallen is het gewichtsverschil,
bij het normale waakleven vergeleken,
naar evenredigheid zeer gering. Een ge
wone epileptische aanval, bij haast ieder
een bekend, kan 'n gering gewichtsver
schil in korten tijd veroorzaken. Op bevel
van Z. K. M. werd nu de waag te Oude
water als het standaardgewicht houdende
aangewezen. Dirck Corneliszoon, tolle
naar ende rentmeester van der Goude
(Gouda) moest ter stede wicht van der
Goude wongen in de stede Waech te Oude
water tegens die wicht derselver stede
van Oudewater in gelyke stucken. Ende
is bevonden mutten zelfde te accorderen.
(23 Feb. 1547). In tegenwoordigheid van
Adriaan Louweriz, Jacob Gerytz, Moen,
burgemeysters en schepenen desz stede
van Oude water, alzo Frederik Jansz. Lun-
ters en Jan Jansz. en Pieter Speyert, secr.
der selver stede. De waaggewichten van
Gouda en Oudewater waren dus gelijk
eervol genoemd. Deze steden hadden voor
deze zaak Kareis vertrouwen. Zij hadden
het Troyaansch gewicht, van Troyes in
Frankrijk. In de waag werden kaas, hen
nep, touwsoorten en ook van hekserij be
schuldigden gewogen. Maria Konings uit
Munsterland werd b.v. hier gewogen op
24 Febr. 1644, Leentje Willems, huisvrouw
van Jan Aertz. van de Lange Linschoten
in 1647, Jacobije Paulus uit Heerde in
1677, Marritje Cornelis van Langerak in
1681, Sybilla Essers uit de Graafschap in
1694, Aaltje Brouwers van Heybergen in
1711, Lysbet van Wout van Montfoort in
1713, Neel Pols van Bergambacht in 1728,
en als laatste Klaas Arienz. van den Dool
van Noordelois en zfjn vrouw Neeltje
Kersbergen van Meerkerk in Juni 1729;
niet van alle gewogenen zijn de namen
bekend gebleven. Vele boeken zijn verlo
ren gegaan, reeds bij den brand der stad
in den 80-jarigen oorlog. Uit buitenland-
sche oorkonden der heksenprocessen
wordt nu en dan een naam als van
iemand, die te Oudewater gewogen was,
genoemd (b.v. bij Kiessewetter, den Li-
naeus der heksenprocessen). De heksen-
weging was niettemin op zich zelf al tra-
gisch-romantisch genoeg. In heel „ouwa-
ter" assisteerde bij den treurigsten aller
optochten: de (aanko) met door de Mont-
foorder- of de Goutsepoort van 'n van too
verij of hekserij beticht onder leide van
'n escorte van mannen met hellebaarden
en getabberde afgevaardigden van bui-
tenlandsche magistraten, als een wande
lend gekkenhuis, als 'n betooverende
woonstede binnenschrijdend zich spoe
dend naar burgemeesteren, schepenen en
raden van de eerzame Hollandsche kaas-
en touwstad. 21 Juni 1729 werd de laatste
certificaat van weging uitgereikt. Volgens
Soldan werd de laatste van hekserij ver
dachte persoon te Oude water in 1754 ge
wogen. Ds. Bekker, de schrijver van de
„Betoverde Wereld", op dit terrein de Ne-
derlandsche evenknie van den Duitschen
pater Spee, schreef in 1693, dat men in de
laatste twee jaar verschillende personen
te Oudewater had gewogen en dat we
gerij maar aldoor plaats vond. Toen v/as
het heksenwegen gedaan. De gewichten
in de Heksenwaag te Oudewater, welke
nog heden aanwezig zijn, werden 21 Juni
1729 historisch. Ds. Balthasar Bekker en de
Duitsche pater Spee S.J., hadden de open
bare meening verlicht en hun arbeid had
vruchten gedragen. De gewichten van
Oudewater hadden hun zegenrijken cul-
tuurarbeid verricht. Karei V en Oudewa
ters magistraten hadden honderden men
schen gered van den vreeselijken folter
dood. Wijsheid had waan ten goede gdeid.
De laatst gewogenen waren beschuldigd
van toovery door het „booze oog", hekse
rij over stallen, land en vee. De Fransche
dichter Ronsard had, zonder hen te ken
nen, reeds vroeger zulk een beschuldigde
in 'n als verheerlijkt oud-Fransch gedicht
bezongen, krachtig en tevens naief: „Tu
est la frayeur du village". „Gij zijt de
schrik der boerderijen. Een ieder sluit
voor u zijn stal, beducht dat door uw too
verij en land of vee verloren zal gaan. Ik
heb uw oog driemaal zien lichten".
Indien eenig meubelstuk in onze wo
ningen aanspraak kon maken op den naam
van huisvriend, dan was het voorzeker
de piano. Onverschillig gegoeden, dan wel
in de eenvoudige huiskamer van den ar
beider, zij werd er met égards behanndeld
en ontzien. Het bezit van een piano gold
eigenlijk vooral voor de minder gegoede
klasse als een teeken van zekeren wel
stand. Wie feitelijk de uitvinder van dit
instrument is, blijft een open vraag. Er
zijn er, die den oorsprong van de piano
in het oude Lonochord
zoeken, omdat beide in
strumenten een princi-
pieele overeenkomst ver-
toonen, n.l. de klankkast
en de gespannen snaren,
doch verder gaat deze
gelijkenis dan ook niet.
Hoe nu eigenlijk de pia
no, zooals wij die ken
nen, ontstaan is, valt
moeilijk uit te maken en
verdiept men zich daar
omtrent in gissingen. In
de middeleeuwen ont
stond het hakbord, dat
evenwel geen toetsenin-
strument was, wel het
orgel, dat, zij het dan ook
in primitieven vorm, van
een toetsenbord was
voorzien. Het meest
waarschijnlijke is wel,
dat men de toetsen van
het orgel ook toegepast
heeft op het hakbord.
Men neemt aan, dat En
geland de bakermat van
onze moderne piano is en
het bouwen daarvan al
daar reeds een groote
hoogte had bereikt, al
vorens men er op 't vaste
land van Europa toe over
ging. Men kende toen
reeds twee soorten snaar-
clavecimbaal. Het eene
instrument was vierhoekig en bezat geen
snaar voor eiken toets; het tweede was
driehoekig, waarbij iedere toets op een
afzonderlijke snaar correspondeerde. Beide
instrumenten werden in tamelijk groote
hoeveelheden gebouwd. Na eenigen tijd
bouwde men het Clavecimbaal ook in
vierkanten vorm en gaf daaraan den naam
van vleugel, omdat het den vorm van een
vogelvleugel verkreeg. De eigenlijke ont-
die thans nog kennen, in gebruik. In 1823
leverde de bekende Parijsche firma Erard
een instrument met het z.g. doublé echap
pement. Nadien heeft vooral in Duitsch-
land de piano-industrie een hoogen
vlucht genomen, en staat zij ook thans
nog op dit gebied aan de spits, hoewel ook
in Amerika en Engeland zeer goede piano's
worden gebouwd. Talrijk zijn de kunste
naars, die in den loop der jaren zich als
virtuoos op dit instrument hebben doen
kennen. Hoelang de piano nog de plaats
Toch is de piano nog altijd een geliefd instrument voor
jong en oud. Onze foto werd genomen tijdens een uitvoe
ring gegeven op een Russische school. De kinderen volgen
vol aandacht het spel.
zal innemen, op welke zij zich reeds
eeuwen heeft weten te handhaven, is niet
te zeggen. Een feit is echter, dat zij in
onzen tyd in vele huisgezinnen de vlag
heeft moeten strijken voor het radio-ap
paraat, dat hoe langer hoe meer gemeen
goed is geworden. De gemakzucht van den
mensch is hieraan niet vreemd. Dergelijke
pianostudie toch eischt uren van inspan
ning, terwijl de bediening van het radio-
Een aardig tafereeltje in een dansschool voor doof-stomme danseresjes. De
meisjes voelen door de trillingen van de piano, hoe zij op de muziek, welke
zij niet kunnen hooren, moeten reageeren. Ook hierbij is de piano dus ook
weer een zeer bruikbaar „meubelstuk".
wikkeling van de piano kwam eerst met
de uitvinding van de hamer-techniek,
welke uitvinding wij aan Bartholomeus
Christoford danken. Deze woonde om
streeks 171 te Florence. Ongeveer tegelij
kertijd deed Hebenstreit een dergelijke
uitvinding. De vleugels van Silberman,
een tijdgenoot van Bach, werden spoedig
vermaard. Aan de verbetering van het
mechaniek werd vooral door Stein te
Augsburg gewerkt. De zoogenaamde Wee-
ner-mechaniek is een uitvinding van
Streicher. Omstreeks 100 jaar geleden
kwam de rechtopstaande piano, zooals wy
apparaat in enkele minuten is te leeren.
Toch gelooven wij niet, dat de piano door
het radio-apparaat zal worden verdron
gen. Dit laatste zal, hoe geperfectionneerd
het ook nog moge worden, steeds hulpmid
del blijven. Een muziekliefhebber moge
in sommige gevallen zijn toevlucht tot de
radio nemen, wanneer hem de keus gela
ten wordt tusschen het rechtstreeks aan-
hooren van muziek, of door middel van
de radio, zal hij, natuurlijk bij gelijke
praestatie van den uitvoerder, zijn keuze
tot het eerste bepalen.
