DR. H. P. BERLAGE EN DE
AMSTERDAMSCHE BEURS
ZATERDAG 4 AUGUSTUS 19J4
DE LEIDSCHE COURANT
DERDE BLAD. PAG. 9
De geschiedenis der Nederlandsche Bouw
kunst zal niet meer kunnen geschreven
worden, zonder aan de Beurs van Berlage
als een mijlpaal in de ontwikkeling de
zer geschiedenis die aandacht geschon
ken te hebben, welke dit bouwwerk zonder
eenigen twijfel toekomt.
Het is nu ruim vijftig jaar geleden sinds
het Gemeentebestuur van Amsterdam in
1883 een prijsvraag uitschreef voor een
nieuwe beursontwerp, ter vervanging van
het oude, wat in 1845 ontworpen werd door
den architect J. Locher Jr.
De nog jeugdige Berlage behoorde onder
de vyf bekroonden en streed in 1885 om de
eindoverwinning. Het is mede te danken
geweest aan den persoonlijken invloed van
een „leek", den thans ontslapen oud-Mi
nister Treub, dat aan Berlage in 1897 de
definitieve opdracht werd toevertrouwd
en men in 1898 beginnen kon met den
bouw.
Berlage stond in deze jaren sterk onder
invloed van Dr. P. J. H. Cuypers, hetgeen
dan ook in de voor-ontwerpen, vooral van
de Amsterdamse he Beurs, duidelijk naar
voren treedt. Toch heeft Berlage nooit als
leerling gewerkt onder den ongeveer dertig
jaar ouderen Dr. Cuypens, maar als jong
architect erkende hij hem als voorganger,
gaf op Cuypers' advies zijn schildersneigin
gen op voor het architecten beroep, en be
wonderde openlijk het werk van Dr. P. J.
H. Cuypers als dat van den grooten voor-
looper der nieuwe bouwkunst.
Berlage's Beursontwerpen hebben in den
loop der jaren tusschen de eerste prijs
vraag en het definitief begin 18831898
liggen niet minder dan vijftien jaren een
sterke evolutie doorgemaakt. Het is wel
licht juist in deze voorgeschiedenis van de
Beurs dat we Berlage's ontwikkeling kun
nen nagaan, dat we den groei zijner reli-
gieuse begrippen en levensvisie kunnen
volgen, en zien hoe deze een klaarblijkelijke
verandering hebben ondergaan.
Violet le Due, de groote leermeester van
Dr. P. J. H. Cuypers, hoe vruchtbaar in de
theorie, bleef in de praktijk gebonden aan
den Middeleeuwschen vorm. Zoo ook Dr.
Cuypers ofschoon wij er vooral niet
licht over moeten denken, wat het bet ee
kend heeft, in den tyd van het flehynge-
welf en deh hout gemarmerden muur
met de ongepleisterde baksteenconstructie
voor den dag te komen en tegenover het
stuc plafond de zoldering van gepro
fileerd yzer zichtbaar te laten., om meer
ruimte te laten en plaats toe te kennen aan
het eerlijke bouw-ambacht.
Berlag's grootste verdienste is geweest,
zich in het uitgevoerde Beursont werp be
vrijd te hebben van iedere vormendienst.
Als een rijp sterk persoonlijk geestespro
duct, staat Berliga's Beurs uiteindelijk voor
ons als een openbaring. Hij heeft hiermede
ingeluid de nieuwe kunstbeweging, ge
groeid uit de ontwikkeling der sociale ge
dachte.
Berlage greep hierbij ongetwijfeld terug
naar de kunst der klassieken, waaruit hij
de elementaire waarden tot een persoon
lijken vorm wist om te werken. De ma
terialen worden weer verwerkt naar hun
eigen aard en de functie, die zy te vervul
len hebben. Het bindend elelment tusschcn
den inwendigen noodzaak en de uitwen
dige verschijning komt weer klaar en be
wust tot uitdrukking.
Berlage's Beurs werkt daarom zoo over
tuigend, wijl de organische opbouw van
binnen uit gegroeid is als een prachtig,
kerngezond lichaam. Een wonderschoone,
sterke musculatuur geeft hier gestalte aan
den plastischen vorm. Plattegrond en op
bouw van heel dit indrukwekkend bouw
werk zijn tezamen één, volkomen harmo
nisch uitgegroeid tot een vertolking van
diep sociaal besef cn hernieuwd nationaal
•kunnen.
Is Dr. Berlage begrepen in zijn Beurs?
Deze vraag werd onlangs gesteld door
arch. F eens tra in een door hem gehouden
lezing over bouwkunst voor het Frieseh
Genootschap cn zijn antwoord daarop
lijkt my belangrijk genoeg, om hier neer te
schrijven.
„Berlage was meer dan een bouwkunste
naar alleen. Hy was ook de profeet. Hy
was het, en dit zelfs wel in het bijzonder,
die het levensbeeld ontleedde en daardoor
het verband terugvond tusschen het leven j
en de bouwkunst. Hy was het, die de j
synthese tusschen leven en kunst predikte
en die dus uit vernieuwing van maatschap
pelijke verhoudingen nieuwe kunst pro
feteerde. Hy gooide een steen in den vlak
ken vijver van bekrompenheid en eigenge
reidheid. Wy jongeren volgden hem na. De
klaarheid en zuiverheid van zijn bouw
kunstige opvattingen hebben wy bewon
derd, maar hebben wy de diepte van zyn
profetieën gepeild?
Vermoedelijk niet.
De architectuur van ons dreigde ten on
der ten gaan in stijve vormen en in leven-
looze ethiek. Dit is het bewys, dat wij niet
voldoende doordrongen waren van het feit,
dat kunst opbloeit uit het leven en de ware
kunstenaar slechts hy is, die het leven in
zyn volle diepte heeft gepeild en zelfs als
een levend element in onze wonderlyke
samenleving staat. En al zou het zyn, dat
een enkele onder ons moge begrepen heb
ben, wat de roepstem van Berlage betee-
kende, een feit is het, dat om deze kleine
goep heen een wereldbeeld van onwaar
achtigheid en schynbeechaving zich voltrok,
die eindigde in den meest gruwel ijken oor
log, die ooit heeft gewoed. Het water m den
vlakken vyver bleek troebel, de lentetooi
(wie kent niet de Meiroep van Gorter)
bleek op een onvruchtbaren bodem inge
steld. De na-oorlogsche jaren brachten een
vloed van schijnwelvaart, oorlogswinst en
levens vervlakking.
In dit verband kon de Berlagiaansche
architectuur niet bloeien en een golf vqn
romantiek kwam over het land. De Klerk
gaf in Amsterdam het sein en alle plaatsen
volgden. Berlage hield stond, vrijwel ge
ïsoleerd, alleen in zekeren zin gesteund
door een kleine groep van jonge architecten
„de stylgroep" Jan Wils, Huszar, Theo van
Doesburg es.
Maar de Amsterdamsche Romantische
School overstemde alles en schijnbaa r
scheen het woord van Dr. Berlage een stem
van een roepende in de woestyn. Ameri
kaanse he invloeden deden zich gelden, ver
sterkten de roep van Berlage ea, maar dc
zegetocht van de Amsterdasche School
scheen niet tegen te gaan. En zietdaar
komt plotseling ongeroepen of gewild een
nieuwe richting, de Nieuwe Zakelijkheid.
Hier is iedere romantiek by voorbaat uit
gesloten. Hier is de technische inslag aan
hot werk. Het is het werk van den mensch,
die technisch denkt, eet, slaapt en adem
haalt. De woonmachine ontstaat.
Tegenover de zoele, zwakke romantiek
van de Amsterdamsche School is het een
verademing en een openbaring, maar de
algemeene menschelykheid ontbreekt. De
nieuwe zakelijkheid is niet religieus; in het
algemeen anti-religieus ingesteld. Maar het
past in onzen tyd. Ons leven heeft een
technische klank gekregen. Het stalen meu
bel enz. doet welbewust zyn intrede. Het
scherpe klare beeld van de nieuwe zake
lijkheid schept reactie.
In het bijzonder ontstaat in het reli
gieuze kamp een gevoel van onbehagen. Zal
dan de wereld opnieuw ondergaan in een
stroom van zakelijk materialisme, zoo wordt
er geredeneerd. Is het dan niet mogelijk
terug te gaan naar dc oerbron van het
bouwen en toch in zakolijken prachtischcn
zin te construeercn?
Hst is de stem van Dr. Berlage vanuit
sen ander gezichtspunt bekeken. Een van
de meest typoerende vertegenwoordiger*
van deze richting zyn Kropholler cn
Granpré Molière.
BEURSGEBOUW TE AMSTERDAM.
ZIJ-INGANG.
Arch. H. P. Berlage.
Het is een principieels tegenstand, maar
uiterst knap geleid. Hier is niet de mate
rie op de eerste plaats gesteld, maar de
menschelykhsid. Deze kunst is niet op dc
eerste plaats zakelyk, maar daarom niet
ondoelmatig. Het is feitelyk een zakelijk
heid gesteld onder een religieus licht.
De twee groote stroomingen: de nieuwe
zakelykheid en dc voorgenoemde richting,
behecrschcn volgens my de tegenwoordige
bouwkunst.
Maar daartu-sschen is uiteraard nog
velerlei persoonlijk werk. Tusschcn deze
stroomingen spelen enkele virtuozen hun
virtuoos spel. De knapste hieronder is wel
Dudok. Een eigen spel wordt door hen ge
speeld. Knap. ontegenzeggelijk, maar ge
vaarlijk voor mindere goden. De groote
stroom van internationale probleemstellin-
BUITENLAND
VAN HET VATICAAN.
DE GERUCHTEN ROND KARDINAAL
PACELLI.
Van aftreden zou geen sprake zijn.
Naar de K.W.P. van welingelichte zijde
verneemt, zyn de geruchten als zou Kar
dinaal Pacelli, die benoemd is tot Pauselijk
delegaal bij hel EOChartstlsch Congres le
Bucnoa Aires, zyn ambt neerleggen, van
allen grond ontbloot cn absoluut in strijd
met de waarheid. Deze geruchten zyn wel
licht ontstaan tengevolge van het feit, dat
men in sommige kringen van meening was.
dat hangende dc onderhandelingen met
Duitschland, de Pauselijke Staatssecreta
ris onmogelijk van 20 September tot 1
November z.yn post zou kunnen verlaten.
In dit verband zij echter opgemerkt, dat
dc Kardinaal-Staatssecretaris gedurende
zijn reis naar Bucnoa Aires gedurende dc
gehcclc reis radiografisch volledig op dc
hoogte wordt gehouden van den gang van
zaken, cn dat er betreffende Duitschland
geen enkele beslissing zonder Kardinaal
Pacclli wordt genomen. Kardinaal Pacclü
werd benoemd tol Pausclyk Legaat voor
Buenos Aires om Zuid-Amcrika daardoor
een buitengewone eer te bewyzen. Mochten
zich echter onverhoopt dusdanige feiten
voordoen dat Kardinaal Pacelli onmogclyk
gemist kan worden in Rome. dan zal ter
elfder ure nog een andere Pauselijke Le
gaat worden aangewezen.
DUITSCHLAND EN HET VAT1KAAN.
Nog geen aecoord bereikt.
Naar de K.W.P. uit Vatikaanschc krüt-
gen verneemt zouden dc resultaten van dc
intermediaire besprekingen te Berlijn, die.
zooals wij bereids hebben gemeld, slechts
een voorloopig karakter droccgn, van dien
aard zijn, dat men ze in Rome onaanneme
lijk acht Dit is dan ook reeds aan dc hoog-
gen gaat over ons heen en wy worden er
door beroerd en wy reagceren hierop, maar
dit alles schept veel onzekerheid, veel ex
cessen. veel onveranwoordelyken bouw,
veel banaliteit.
GEBOUW VAN DEN N H LEVENS
VERZEKERING MAATSCHAPPIJ
TE ALKMAAR
Arch. A. J. Kropholler.
Wy „rietvelden, dudok ken, knopholl-
ren
Dc gryzc bouwmeester van dc Amster
damsche Beurs ligt riek. God geve den
grooicn pionier nog enkele jaren vrucht
baren arbeid. Maar mocht zyn levens-
taak beëindigd zyn -- Berlage's Beur* zal
niet sterven. In cn door dit meesterwerk
zal Dr. Berlage's naam onuitwischbaar ge
schreven staan in dc geschiedenis onzer
Vaderjandschc architectuur. Zyn opvolgers,
die hem begrepen, zullen met hun school
Berlage's werk zuiver heendragen door
den chaos der vermechnnïseerdr en ver-
techniaccixie legenstroomingon onzer dagen.
M. van der Schrieck,
Bouwkundig Publiciste.
Voorschoten, 3 Augustus 1932.
*tr kerkelijke autoriteiten bekend ge
maakt. De bisschoppen, die tot nu toe hun
oordeel reeds hebben weergegeven, zyn
diezelfde mccning toegedaan. De meeste
bisschoppen hebben hun stem nog niet uil-
gebracht.
Van de meest gezaghebbende zydc werd
ons aldus db K.W.P. echter medege
deeld. dat men, gezien de mentaliteit der
Duitschc onderhandelaars, nooit tol een
accoord zal komen. Dc onderhandelingen
zullen slepend gehouden worden, totdat de
slryd openlijk uitbreekt. Vrijwillig toege
ven, zooals in Bcrlyn op groote schaal werd
gedaan, zou het vertrouwen van het katho
lieke volk in haar gecsteiykc leiders al te
zeer op dc proef stellen.
Men ia ten Valicanc zeer goed op dc
hoogte van alle* wat zich in Duitschland
afspeelt. Dc vervolgingen, beleedigingen,
cn aantasting van de heiligste rechten van
dc Kerk, zyn thans van dien aard, dat Jc
H. Stoel dc katholieken die op het oogen-
blik het Nationaal-Socialismc goedgunstig
gezind zyn, voor dc keus zal stellen ofwel
ook in het openbare leven opcniyk party
te kiezen voor het Katholicisme, ofwel, zoo
als dc aanhangers van dc Action Fran
ca utc, opcniyk met de Kerk te breken.
In de pers deden roods geruchten dc
ronde, dat dc H. Stoel binnenkort een dog
matische slcllingnamc tegen het Nationaal-
Socialismc zou uitvaardigen, doch deze be
richten zyn alsnog voorbarig.
Nog zy opgemerkt, dat dc Duitschc ge
zant van Bergen, die zelf een overtuigd
Christen is. zich alle moeite geeft om tot
een bevredigende oplossing te komen. Maar
hy gaat dezer dagen ook op vacantia en
komt eerst einde September op zyn post
terug om zijn werkzaamheden te hervat
ten. daar de sfeer in Rome thans ondrage
lijk is.
De onderhandelingen kunnen dus op z'n
vroegst eerst begin October weer worden
opgenomgR.
In Vaticaansche kringen ts men ten zeer
ste bezorgd over het Katholicisme bi
Duitschland. Het Vaticaan aarzelt nog om
het tot een totale breuk met dc Duitsche
regcenng to laten komen, maar Indien dc
Bisschop van Berlijn, die ook op de be
ruchte lyst van 30 Juni atond. ook werke-
lyk „gezelfmoord" zou zyn. dan zou de H.
H. Vader het wereldgeweten hebben opge
roepen met alle Hem ten dienste staande
middelen: waarover men thans nog slechts
fluisterend spreekt.
Men is hier in Rome de overtuiging toe
gedaan, dal er op het oogonblik in Duitsch
land een Nationaal-BoUjewisme heeracht,
of. zooals Graaf della Torre het uitdrukt
in de „Oaservatore", een nationaal schrik
bewind (Nationaal Terrorisme).
De H. Stoel zal echter voorloopig haar
Witboek nog niet publtceercn; dit zal al
leen geschieden, wanneer de onderhande
lingen absoluut zoudon mislukken: dit zou
echter op z'n vroegst in November of De
cember kunnen zyn.
SPANJE EN HET VATICAAN.
De onderhandelingen afgebroken?
Naar de „Heraldo de Madrid" uit Rome
verneemt, zyn de onderhandelingen over
ecu Concordaat, die tot nu toe zeer vlot
verliepen, onverwacht m een moeilyk sta
dium gekomen. De Spaanse he regeering
maakt o.a. bezwaren tegen dc vervanging
van mgr. Tedcschini door den pausclyken
nuntius te Brussel.
•De rechlichc zoowel al* dc ltnksche
avondbladen uit de Spaansche hoofdstad
bevestigen de geruchten omtrent het aan
staande verbreken der onderhandelingen.
In officieele kringen wordt verklaard,
dat Sr. Pita Romero naar Madrid is af
gereisd ter afdoening van particuliere aan
gelegenheden. In politieke kringen verluidt
evenwel, dat Sr. Pita Romero niet meer
naar Rome zal terug koeren.
DUITSCHLAND.
NIEUW CONCENTRATIEKAMP IN
SAKsi V
Voor S.A.-lridcn en bekende mannen van
rechts.
In Lichtenburg by Torgau (Saksen) is
Duitschland* nieuwste concentratiekamp
ingericht. Een groot aantal S.A.-loider*, die
onder verdenking slaan iets uitstaande te
hebben gehad met de Roehm-revolte. zyn
naar dit kamp overgebracht. Het kamp
wordt byzonder streng bewaakt en omtrent
het lot van de opgeslotenen is verder nog
niets bekend.
Onder degenen, die zich in het kamp be
vinden. zyn een groot aantal bekende pcr-
soonlykheden o.a. Werner von Alvenale-
ben, een gewezen officier, die kort voor
Hitier san het bewind kwam, een soort
schakel vormde tusschen von Papen en
Hitler; verder de gewezen leider van hel
Berlynschc bureau voor academische uit
wisseling Adolf Morabach; de bekende
verdediger van Ludcndorff in het hoogver
raad proces, dal volgde op Hilier'a putsch te
München In 1923, Luetgebrun; baron Me
den; en ten slotte de bekende plaatsver
vangende leider van den Slahlhelm cn
candidaat voor het ryksprasidentschnp
Thcodor DÜsterberg. Het aantal personen,
dal zich in het kamp bevindt, zou meer dan
tweehonderd bedragen.
OOSTENRIJK.
ZAL VON PAPEN WEL NAAR
W'EENEN GAAN?
Ooctenrtjkseh kabinet beslist eerst
volgende week.
Mevrouw von Papen, die vergezeld van
haar kinderen te Wallerfangen in hel
Saargehled vertoeft, heeft aan vrienden
verteld, dat het nog niet zeker is, dat haar
man Duitsch gezant te Ween en zal wor
den. Von Papen zal vcrmoedciyk binnen
kort te Wallerfangen arrlvecren.
Een nmbtcygar van het Ooslcnryksche
ministerie van Buitenlandsche Zaken ver
klaarde aan den correspondent van Reu
ter. dat nog altijd geen beslissing Is ge.
nomen omtrent de aanvaarding van von
Papen als gezant.-liet vraagstuk van het
ngrément zal In de eerstvolgende byeen-
komst van het Ooslenrykscho kabinet
worden behandeld. Deze zitting zal ver-
mocdelyk de volgende week worden ge
houden.
TWEE DOODVONNISSEN TE W'EENEN.
President Mlklas verleent gratie.
De Oostenryksche SS-man Honisch en
dc nationaal-socialist Ströllcn zijn giste
ren door den krijgsraad wegens het in
bezit hebben van explosieve stoffen ter
dood veroordeeld. President Mikias heeft
echter voor betden hel vonnis gewyzigd
in levenslange gevangenisstraf.
In het kasteel Hornstein te Krumpen-
dorf (in Karinthie) heeft de gendarmerie
een geheimen zender ontdekt, benevens
twee zakken met Duitschc revolvers. De
slotheer cn zyn tuinier zyn gearresteerd.
RI.NTELEN'S TOESTAND IS
VERSLECHTERD.
Had hij geen poging gedaan tot zelfmoord?
In den gezondheidstoestand van dr. Rin-
telen is gisteren een plotselinge verslech
tering ingetreden. Hij heeft een beroerte
gehad, waardoor hy aan een zydc geheel
verlamd, cn voor zyn herstel wordt ge
vreesd.
Dc geruchten, dat Rintelrn geen poging
tot zelfmoord gedaan heeft, nemen voort
durend vaitercn vorm aan. Verzekerd
wordt, dat hy tijdens het verhoor, waaraan
hij Woensdagavond na de putsch In het
ministerie van Oorlog onderworpen werd,
door een van zyn ondervragers met een
revolverschot ernstig gewond zou zijn.
Het was altijd een raadsel geweest, hoe
Rintelen er na zijn arrestatie in geslaagd
kon zyn een revolver bij zich verborgen
te houden.
