UIT DE WERELD DER TONEN
HaNDEL
Een legende verhaalt, hoe de heilige
Franciscus eens op het einde van zijn leven
vurig verlangde naar den troost der muziek.
Het was een warme zomernacht en de ster
ren schitterden aan den Umbrischen hemel;
de zieke lag slapeloos en vol pijnen, maar
wilde geen van zijn medebroeders wekken.
Toen verscheen er voor het hooge venster
van zijn cel een engel met een snaarinstru
ment. Eenmaal slechts streek de engel over
de snaren, maar de tonen, die weerklonken
waren van zulk een overstelpende schoon
heid, dat de heilige later verklaarde, te
hebben moten sterven, indien de engel lan
ger hadde voort gespeeld.
Deze legende symoliseert wel hoe de mu
ziek nooit geziene schoonheid kan verklan
ken.
We willen eens iets vertellen over eenige
voorname meesters, die in de wereld der
tonen naam gemaakt hebben en wier wer
ken ook nu nog, lang na hun dood, tot ons
spreken. Niet alsof er geen andere of zeker
geen grootere geweest zouden zijn, niet
alsof met hen de beste genoemd zouden
worden, naar ongetwijfeld behooren zij tot
de groote scheppende kunstenaars.
Handel.
Beginnen we dan met Handel. Hij werd
in IÖ85 te Halle geboren, studeerde eerst in
de rechten, later in de muziek, leefde gerui-
nien tijd in Italië, werd kapelmeester te
Hamburg en later te Londen. Handel was
een bekwaam organist en componist. Van
zijn opera's zijn ons slechts enkele aria's
daaruit overgebleven, zijn voorliefde ging
later over op de kerkmuziek. Talrijke ora
toria met machtige, breed opgezette koren
hebben ook voor onzen tijd nog beteekenis
beiiouden.
In de zeventiende eeuw had Italië de mu
zikale heerschappij overgenomen. De mees
ters van de vorige drie eeuwen waren
hoofdzakelijk afkomstig geweest uit de Ne-
deriandsche gewesten. In Italië ontstonden
de opera en het orator.um. Het oratorium
ontstond uit kleine uitvoeringen in de bid-
zaal (oratoria) van het klooster. Het vond
zijn verdere volmaking vooral bij de Duit
sche meesters.
Van Handel zijn vooral bekend „Der Mes
sias", „Jozua", „Samson" en „Judas Mac-
chabeus".
Bach.
Johan Sebastian Bach, in hetzelfde jaar
geboren als Handel, stamt uit een uitge
breide Thuringsche familie van musici. Hij
was al vroeg wees, kreeg les van een oude
ren broer, leerde veel uit de werken van
bekende meesters. Hij was organist in en
kele kleinere steden en werd eindelijk Can
tor van de Thomaskirche te Leipzig. Bach
was een vroom en godvruchtig man, hij
stelde zijn kunst in dienst der godsveree-
ring en schreef ook op het gebied der in
strumentale muziek onvergankelijke mees
terwerken.
Zijn Mattheus-passion is het beste wat
op dit gebied ooit werd gemaakt. Maar
Bacli werd niet bijzonder door zijn tijdge-
nooten geëerd, hij had zeker grooten naam
als organist, doch was niét zooals Handel
ook als scheppend kunstenaar beroemd. In
die dagen was als belangrijk criterium van
iemmrts ropm als comnonist het aantal uit
gegeven werken. En van Bach's werken
werd tijdens zijn leven maar een betrek
kelijk klein aantal gedrukt. Dit verklaart zijn
betrekkelijk weinige bekendheid als compo
nist gedurende zijn leven.
De Mattheus-passion.
Bach was niet alleen een der grootste on
der de toondichters, maar, diep geloovig,
heeft hij het goddelijk verhaal op wonder
bare wijze weten te belichten. Niets is meer
ontroerend dan dit evangelie, waarvan de
woorden geheel en nauwkeurig op muziek
zijn gebracht. Doch deze eenvoudigheid is
veelal schijnbaar, want er schuilt in dit reu
zenwerk evenveel wetenschap als ingeving.
Een uitvoering ervan eischt buitengewone
krachten: twee orcliesten, twee koren, een
kinderkoor, vijf solisten, een orgel en een
clavecimbel.
Bach is zelf, zoo schrijft de kunstcriticus
HAYDN
Mr. G. Systermans, de bijzondere schrijver
van het libretto van de „Mattheus Passie":
hij maakt er het plan van, en laat aan zijn
gewone medewerker ^Picander, een bijko
mend deel.
Hij kiest de strofen der koralen die best
passen bij de woorden van het evangelie,
om aldus de bijzonderste gebeurtenissen van
het goddelijk drama te omlijsten; hij ont
werpt de recitatief-aria's: hij zift, uit de
Passie-gedichten van Brokes, de meest ka
rakteristieke episoden, en doet Picandei
werken volgens zijn aanduidingen. Terwij.
hij toondicht verwerkt en verbetert hij dei
tekst, om den dramatischen indruk te ver-
hoogen; aan hem komt de opvatting toe van
het eerste koor, die wonderbare samenzang
waar verheven boven de klachten van Sion's
dochter en boven het rumoer van het volk.
in stralend licht uitblinkt; het heerlijke cho-
raal van het Lam Gods, door de kinderstem
men naar voren gebracht.
Het meesterwerk op Goeden Vrijdag 15
April 1729 ,in de „Thomasschule" te Leip
zig voor 't eerst ten gehoore gebracht, bleel
nadien onbekend, tot Mendelssohn het, een
heele eeuw later, uit de vergetelheid redde,
op 12 Maart 1829.
Wat bijzonder opvalt in de „Mattheus
Passion" is de verscheidenheid. Men kan
gerust bevestigen dat alle menschelijke ge
voelens tot uitdrukking komen op de meest
merkwaardige wijze. De „formuul" vermin
dert er niets aan, zij komt enkel de majes
teit van het ensemble verhoogen en belet
dat het zeer intens uitgesproken dramatische
karakter van zekere deelen, theatraal zou
den worden. Het dubbel koor geeft zeer bij
zonder leven en relief aan de uitdrukkingen
der volksmenigte, en schept aldus bewe
ging. zonder daarom verwarring te bren
gen. In een koor als „laat hem kruisigen"
is Bach door het gewaagde van den bouw,
tot het uiterste gekomen. Het ware moeilijk
iets meer „moderns" te vinden.
Alhoewel geschreven, anderhalve eeuw
na den datum, waarmee men de middel
eeuwen afsluit, behoort dit werk niet tot de
Renaissance. Het is een werk van groote
kunst en genie, maar tevens ook eene belij
denis van groot geloof. Op muzikaal gebied
is het een onvergankelijk monument, dat
noch tijd noch mode kunnen beïnvloeden,
want in ieder werk van volmaakte schoon
heid, huist het grondbegin der eeuwigheid.
We komen nu tot de drie groote mees
ters, die op instrumentaal gebied den vrijen
stijl tot groote ontwikkeling brachten:
Haydn, Mozart en Beethoven.
Joseph Haydn.
Haydn werd geboren in 1732 te Rohrau in
Beneden Oostenrijk; hij is de vader van de
symphonie en van de sonate. Wel beston
den deze reeds en vond Haydn geen nieu
we vormen, maar hij bracht regelmaat in
de bestaande en legde tevens de grondslag
voor het moderne orkest.
De symphonische, de instrumentale toon
kunst vangt aan voor goed met Joseph
Haydn. Andere toondichters hebben die
kunst voor hem, of gelijktijdig met hem. be
oefend. maar zij werden in de schaduw ge
steld door Joseph Haydn, die nog immer
uitmunt door ziin gratievolle muziek en zijn
teedere gevoelens, en die zich nooit in zijn
kunst door drift of geweld liet vervoeren.
Hij is om zoo te zeggen de schepper van
adel en schoonheid in de instrumentale mu
ziek.
De Engelschen, die zelf geen groote toon
dichters hebben gehad, hebben altijd het
oog gehad op hunne Duitsche stamgenoo-
ten, die in de muziek zich beroemd begon
nen te maken om ze tot zich te trekken, om
hun veel eer te bewijzen en een voldoende
loon te geven. Zoo deden zij met HSndel
en ook met Haydn.
In 1790 kreeg Haydn eene uitnoodiging uit
Engeland. In Londen kreeg hij het idee van
zijn eerste grootsch gewrocht: „De Schep
ping". Hij schreef verder missen, oratoria
en opera's; maar het is vooral als „schepper
der nog heden heerschende orkestmuziek",
zegt Lübke, symphonieën en kwartetten,
dat hij zich op den eersten rang de.' groote
Duitsche toondichters heeft geplaatst. Hij
schreef niet minder dan 125 symphonieën en
BEETHOVEN
77 kwartetten.
Haydn was een edel mensch. Zijn klassiek
werk is natuurlijk en eenvoudig. Hij moet
een beminnelijk mensch zijn geweest, waar
in een grein humor niet ontbrak. Dat hoort
men in zijn orkestmuziek. Al zijne gewaar
wordingen legt nij in zijne instrumentale
scheppingen. Hij jubelt soms, maar, hij kan
ook trillen. Toch blijft hij in de maat. Hij
weet zich te behee.schen, schept binnen de
grenzen van zijn vermogens die hij nooit
onbeteugeld laat.
Hij stiert in Mei 18U9 te Weenen.
Tijdens zijn leven werd hij alom geëerd
en bewonderd.
Een laatste hulde.
Haydn's haar was reeds sneeuwwit. Als
een kluizenaar, die door de wereld is ver
geten, en die met al het wereldsche heeft
afgedaan, had hij zoo goed als geen con
tact meer met de menschen, die hem zoo
lief hadden gekregen.
Op zekeren dag echter werd zijn rust
nogeens verstoord. Want in de aula van
het universiteitgebouw zou „de Scheppjng"
worden uitgevoerd en men wilde bij die
gelegenheid, dat de meester van het groot-
sche werk aanwezig zou zijn.
Haydn schrok, toen hij de uitnoodiging
ontving en lang overwoog hij, of zijn
krachten hem zouden toelaten, nogeens in
de concertzaal te verschijnen.
Eindelijk besloot hij, te zullen gaan.
In stille afwachting zitten de musici aan
hun lessenaars; de zaal is tot stikkens toe
vol, op fluistertoon worden de gesprekken
gevoerd. Daar gaan de vleugeldeuren open
en in een draagstoel wordt Haydn, verge
zeld door velen uit den hoogsten Ween-
schen adel, de zaal binnengedragen.
Duizendstemmige jubel weerklinkt.
„Lang leve Haydn!"
De rector magnificus, en Beethoven ma
ken hun opwachting; Haydn kan hun allen
slechts de handen drukken. Dames dringen
om hem heen en omhullen zijn oude lede
maten met kostbare sjaals.
Het oratorium zet in. Met volmaakte
meesterschap wordt het eene nummer na
het andere uitgevoerd. Haydn zit met ge
bogen hoofd te luisteren.
Het eerste doel is ten einde en donde
rend applaus davert door de zaal.
Met moeite staat Havdn op en wijst met
de hand naar den hemel.
„Dit alles is van boven gekomen!" zegt
hij met bevende stem.
Dan geeft hij zijn verlangen te kennen,
naar huis teurg te keeren.
Men haalt den draagstoel, zet hem erin
en brengt hem uit de zaal. Duizend handen
strekken zich naar hem uit tot afscheid.
Hij kan ze niet alle drukken, hoe graag hij
het zou willen, maar ziin ong dankt.
Dan sluiten zich de breede vleugeldeu
ren achter den grijzen Meester
Mozart.
Mozart en Beethoven hebben het werk
van Haydn voortgezet eh tot een nog groo
tere hoogte gebracht.
MOZART.
Wolfgang Amadeus Mozart werd gebo
ren te Salzburg als zoon van een muzika-
len vader, die tevens een goed paedagoog
was. De buitengewone aanleg van Mozart
blijkt wel hieruit, dat hij reeds improvi
seerde voor hij noten kende. Met dit won
derkind en een zeer muziekale zuster Nan-
nerl, ondernam de vader herhaaldelijk
kunstreizen. Ook ons land werd door Mo
zart bezocht.
Mozart heeft slechts kort geleefd, hij
stierf reeds in 1791, maar de betrekkelijke
gemakkelijkheid, waarmede hij werkte
maakte, dat hij toch een schat van muziek
werken componeerde: kerkmuziek, kamer
muziek, zeer vele symphonieën en concer
ten benevens een aantal opera's.
In bijna elk genre heeft hij meesterwer
ken geschreven.
In 1781 vestigde Mozart zich te Weenen,
waar hij een jaar later trouwde. Maar het
huwelijk bracht hem veel verdriet, o.a.
door ziekte en voortdurende geldzorgen.
Mozart kon te Weenen geen vaste betrek
king krijgen van beteekenis. hij had er als
componist weinig blijvend succes. In de
groootste armoede midden in den arbeid
van het bestelde Requiem stierf Mozart,
hij werd van de armen begraven.
Mozart historische beteekenis is ook
deze, hij is het eerste en grootste genie
van den nieuwen zoogenaamden Rokoko-
stijl, die een stijlistische aesthetische wij
ziging van groot belang beteekende, een
verfijning ook van den barok. Haydn was
weliswaar zijn oudere in jaren, maar
schreef zijn belangrijkste werken pas na
Mozarts dood.
Mozart was al roerender en driftiger dan
Haydn, maar hij blijft toch binnen de klas
sieke vormen der kunst.
Ludwig van Beethoven.
Beethoven durft den hoogsten top van
de kunst bestijgen. Hij is vol gevoel, maar
hij wiekt omhoog gelijk een arend grootsch
en breed zijn vlerken uitslaande. Hij kan
soms hartverscheurend zijn, soms gevoelig
en naief als een kind, soms stormt hij met
BACH
geweld naar omhoog, naar eene hoogte die
de zuiver instrumentale muziek voor hem
nooit had bereikt.
Beethoven werd in 1770 geboren te Bonn
uit een muzikantenfamilie. Hij had een lie
ve moeder maar een ruwe. drankzuchtige
vader, die echter voor goede leermeesters
zorgde. Na een onvruchtbare reisperiode
leefde hij te Weenen te gelijktijdig met
Mozart en Haydn. Hij genoot veel steun
van den Weenschen adel. Op zijn omge
ving maakte Beethoven als regel geen pret-
tigen Indruk, hij gold als een vrij norsch
onhandelbaar mensch. vooral in zijn lattere
iaren, toen hij zooveel onder zijn doofheid
leed. Als scheppend kunstenaar op instru
mentaal gebied is hij onovertroffen, hij
heeft ons de heerlijkste kunstwerken gege
ven en zijn concerten, kamermuziekwerken,
sonaten en bovenal in zijn negen sympho-
niën.
Onder al de degenen, die de volle kracht
van hun ingeving en van hun tooverende
fantasie in loutere klanken vertolkten,
treedt Beerhoven onbetwistbaar als ko
ning op.
Bii Beethoven is alles aanwezig: woeste
kracht en sierlijke gratie titanische humor
en werelddiepe smart, hooge eenvoud en
kwistige rijkdom, echt mannelijke fierheid
en een zielewnrmte, die enkel in tranen
verlichting vindt.
De negende Symphonie.
Tot het einde der tijden zult gij getuigenis
geven vóór 't gezamenlijke menschdom ten
gunste van de twee hoogste levenskrach
ten. liefde en smart, zegt Belfaire. Neen,
schudt zijn leeuwenkop. En met razernij
aangegrepen, breekt hij de banden, wor
stelt zich los. versmoort de smeeking. ver
plettert de bede. Vrij! vrij! hij gaat de
hoogte bereiken! Vergeefs! Daar stijgt
weer de klacht, als uit het hart zelf van de
smart, suizend, snikkend, streelend. op en
af dobberend op de golvingen der lijdens-
zee, heenstervende in berustende bede.
En plots verandert weer alles. Mannelijke
akkoorden belijden de grootschheid van de
eeuwige lotbestemming. Thans berst het
koor der algeheele menschheid los. Ook de
menschenstem is tot den lofzang toegela
ten, die rollend en donderend, die galmend
en stijgend, den Schepper van leven en
vreugde ter eere klinkt. „Seid nmschlun-
gen, Millionen!" Ontzaggelijk bruisen
de tonen; maar 't zijn geen woorden meer,
geen noten uit menschenkelen. In boven-
aardsche sferen hoorde de dichter wat hij
poogt te vatten, weer te geven. Hijgend,
strompelend, zoeken gewone stervelingen
hem te volgen, te vertolken. Nu ook wordt
hij soms aangegrepen door eene vervoering
die aan verbijstering grenst. Cvmbalen, tri
angel schetteren tegen tempo met de
vreemdste sonoriteit; angstig beklemd
luistert de ziel! Maar de majesteit van
het geheel spoelt voort en eindigt in ééne
ontheffing van jubelen en danken.
De negende is de top in de bergketen
der Beethovensche symphoniën.
E. W.
(Nadruk verboden).
De familie Mozart concerteerend. Aan hetspinet: de jonge Wolffgang met zijn zuster,
Nannerl. Achter het instrument de vader Leopold Mozart.
De ontwikkeling der muziek dankt veel aan den kunstzin der Duitsche vorsten.
Aan vorstenhoven werden vele werken voor instrumentaal ensemble opgevoerd.
Sommige vorsten beoefenden zelf de muziek. Deze plaat, naar een nieuwe IJfa-
toonfilm laat ons Frederik de Groote zien,fluitspelend met ziin muziekleeraar Ouanrz.
