39-
jaar toe, vooral bij vergelijking met de proeven van het begin des jaars
tot het laatst van November zich bijzonder gunstig onderscheiden door
geringe afwijkingen, bij een weinig uiteenloopend gebruik van cannelkolen.
Reeds daarom geloof ik dat aan de, vóór het laatst van November ge
nomen proeven, geene waarde kan worden tóegekend.
Maar er is meer. De Engelsche wet schrijft voor de zuiverheid en de
lichtsterkte van het gas dagelijks te onderzoeken en van de gevonden
gebreken dadelijk mededeeling te doen aan den Gasfabrikant. In hoeverre
het voorschrift door' den deskundige is nageleefd betreffende de dagelijksche
proeven, is niet met zekerheid na te gaanin den Staat I Bijl. V Ing. St.
N°. 30 1881 komen slechts opgaven van 38 dagen voor; doch die opgave
is zeker niet volledig; immers de maanden April/Juni en September komen
er in 't geheel niet in voor, en toch vinden wij in N°. 118 der Ingek.
St. van 1880 de opgaven over het 2de- en in N°. 185 Ing. St. die over
het 3de kwartaalmaar het schijnt mij geene gewaagde onderstelling, dat
de proeven bij lange na niet dggelijks zijn genomen. Zeker is het dat niet
van al de gevonden afwijkingen aan den Directeur of de Commissarissen
der Gasfabriek kennis is gegeven.
De Engelsche wet bepaalt zich echter niet bij het voorschrift om dage
lijks proeven te nemen. Zij vordert die minstens driemaal daags, telkens met
tusschenpoozen van niet minder dan één uur; van October/Maart (beide inge
sloten) tusschen 5u. en lOu. N. M.van April/September tusschen (beide inge
sloten) 8u. en llu. N. M. Is dit voorschrift in acht genomen? Wanneer men
het antwoord sub 2°. in den brief van den deskundige (Bijl. VII N°. 30 Intg
St. 1881) leest, mag het betwijfeld worden; en toch is dat van groot
gewicht bij de waardeering der lichtsterkte. De Engelsche wet bepaalt n.l.
dat het gemiddelde van al de proeven op iederen dag geacht zal worden
de lichtsterkte (illuminating Power) voor dien dag te zijn. Het kan dus
een zeer belangrijk verschil uitmaken of men het gemiddelde van ééne
reeks observatiën neemt, of het gemiddelde van observatiën op minstens
drie verschillende tijden, telkens niet minder dan een uur na elkander ge
nomen en de uitdrukking „kleinste waarde", welke zoowel in de Engelsche
rapporten als in die van den deskundige voorkomt, kan (en zal waar
schijnlijk) in het eene geval eene gansch andere beteekenis hebben dan
in het andere. En zooveel gewicht wordt er dan ook aan deze bepaling
in Engeland gehecht, dat aan het artikel waarin zij opgenomen is, nog
deze slotzin is toegevoegd: „and nothing in this Act shall authorize the
Gas Referees to prescribe fewer testings than those directed bij this section."
Het voorschrift der Engelsche wet dat dagelijks een rapport van den
uitslag der proeven van den onmiddellijk voorafgaanden dag aan het Dag.
Best., den „Chief Gas Examiner" en den fabrikant moet worden toege
zonden, is zeker niet nageleefd. Op zich zelf beschouwd, zal men wellicht
zeggen, kan dit geen invloed op de lichtsterkte of de desbetreffende op
gaven hebben. Toch is het vreemd dat de deskundige aanvankelijk zijne
rapporten slechts eenmaal in de drie maanden indiende, en er eerst na
eenigen drang van de zijde der Commiss. der Gasfabr. toe kon besluiten
maandelijksche rapporten in te zenden. Vooral bij de zeer groote afwij
kingen welke gevonden werden, ware het wenschelijk geweest, dat, evenals
in Londen, onmiddellijk daarvan bericht ware gezondenimmers wanneer de
Directeur en de beheerders der fabriek onwetend worden gelaten van die
afwijkingen, hoe kunnen zij dan maatregelen nemen ter voorziening? De
deskundige scheen daarover intusschen anders te denken; in zijn brief aan
Comm. der Gasfabr. van 6 Maart jl. (Ing. St. N°. 92) verklaart hij het
inzenden van driem. in plaats van maandel. rapporten als volgt: „Zoolang
de cijfers voor het lichtvermogen gedurende het vorige jaar zoo laag
bleven, heb ik aan de heerschende ontevredenheid door maandelijksche
rapporten niet telkenmale nieuw voedsel willen geven en heb ik daarom
aan driemaandelijksche rapporten de voorkeur gegeven. Toen ik echter in
den loop van het laatste kwartaal bemerkte dat men op een beteren weg
was, heb ik besloten de driemaandelijksche verslagen door maandelijksche
te vervangen." Nu laat ik voor 't oogenblik de vraag daar, of de deskun
dige zich op een juist standpunt plaatste, toen hij meende zelf naar wille
keur den tijd te kunnen bepalen waarop hij de verslagen zoude indienen
evenzeer of de opgegeven reden steek houdt, tegenover de bedenking dat
er nooit sprake is geweest van het publiek maken van verslagen door
den deskundige, maar van het mededeelen der resultaten welke „maande
lijks langs door den deskundige te verkiezen weg,ter kennisgeving
van (aan) belanghebbenden kunnen gepubliceerd worden." Ik vraag alleen
of niet, zooals de Engelsche wet dan ook duidelijk wil, de waarnemer aan
houdend met den fabrikant in betrekking behoorde te staan om tot een
juist inzicht der zaak te komen. Die wet is zeer streng tegenover tekort
komingen van de Gasfabrikanten. In XXVI (Act. I860) worden zij met
eene zware boete bedreigd, wanneer uit het onderzoek blijkt dat het gas
aan de gestelde eischen van zuiverheid of lichtkracht niet voldoet: maar
de slotzin van die luidt: „provided that such police magistrate shall not
convict under this section, if it shall be proved to his satisfaction that such
defect of gas was occasioned by any unavoidable cause or accident." „Wij
vinden nu in de beide laatste rapporten, over April en Mei, als kleinste
waarde 13.86 en 11.81 kaarsen. In de Raadszitting van 12 Mei jl. ver
klaarde de heer v. d. Zweep het lage cijfer in Aprilhet werd veroor
zaakt door het nemen van proeven met eene nieuwe soort kolen, welke
bleken minder geschikt voor Gasfabrikatie te zijn. Waardoor het lage
cijfer in Mei verklaard moet worden, is mij onbekendmaar ik zoude ge
neigd zijn aan eene vergissing te denken, daar toch eene lichtsterkte van
nog geen 12 kaarsen waarschijnlijk niet onopgemerkt zoude zijn gebleven
door de verbruikers. Hoe dat zij, wannéér lage cijfers gevonden worden
als in April (om mij nu tot die maand te bepalen, omdat wij weten
waarom dat cijfer zoo laag was) dan moeten die bij de becijfering van het
gemiddelde buiten berekening worden gelaten, wanneer men uit de gevon
den cijfers een gevolg'wil trekken omtrent de werking der fabriek in
gewone omstandigheden.
Ik geloof dat het bovenstaande genoegzaam verklaart op welke gronden
ik beweerde dat de resultaten der genomen proeven geen antwoord geven
op de vraag„welke is hier de lichtsterkte en voldoet zij aan de gestelde
eischen?" In zooverre bestaat er dus voor ieder, die de juistheid mijner
beschouwingen deelt, geene reden om aan den directeur der gasfabriek
vertrouwen te ontzeggen. Er blijft dus nog alleen over, na te gaan of
uit de openbaar gemaakte brieven van den deskundige en den directeur
(Ing. St. N 92, 1881) dergelijke redenen kunnen worden ontleend.
Ik heb die brieven herhaaldelijk gelezen en herlezen; en als er nu iets
is dat mij verwondert, dan is het dat men daarin aanleiding heeft kunnen
vinden om te spreken van „beschuldigingen en insinuatiën van de aller-
leehjkste soort, naar het achtenswaardig hoofd van den heer Rijke
geslingerd. In de redevoering, door den heer Van Iterson in de zitting
van J Juni jl. uitgesproken, komt echter een zin voor, die wellicht tot zekere
hoogte eene verklaring van dat feit geeft; ik bedoel dezen: „Dergelijke
woorden aan t adres van iemand die met eere mag genoemd worden
op t gebied der experimenteele physica, uit den mond van den directeur
van eene gasfabriek, vormen, dunkt me, eene beschuldiging, welke den
man, die ze uitspreekt, in niemands achting kan doen rijzen." Die tegen-
stelling is, dunkt mij, welsprekend.
Aangaande de verhouding welke er tusschen de commissarissen en den
directeur der gasfabriek bestaat, slechts een enkel woord. Gedurende de
ruim 5 jaren, welke ik de eer heb deel uit te maken van het college van
dagelijksch bestuur, is die verhouding mij gebleken, naar mijne inzichten,
volkomen correct te zijn. Als technicus moet de directeur de meerdere
der commissarissen, de bekwamere zijn: in administratieve zaken moet
de verhouding omgekeerd wezen. Zoo is de toestand, en m. i. behoort
hij zoo te zijn. Wanneer ik de overtuiging krijg dat de directeur als
technicus met meer staat op dat standpunt waarop hij, naar mijne meening
met betrekking tot de commissarissen, staan moet, van dat oogenblik af
aan zou ik hem mijn vertrouwen niet langer schenken.
Er is geen punt in den brief van den" directeur dat mij langer bezio-
heeft gehouden dan het eerste, (nl. de inzending van driem. in plaats
van maandel. rapporten) bij het zoeken naar een antwoord op de vraa°-:
waar is de insinuatie, waar de ongemotiveerde verdachtmaking? Waaruit
put men het recht den directeur aan te wrijven dat hij zich de vrijheid
veroorlooft om te insinueeren dat de ware reden door den heer Rijke
niet is opgegeven Ik zie daarin niets anders dan hetgene ik hierboven
reeds uiteenzette nl. dat de Commissarissen maandel. rapporten hadden
verzocht, dat de heer Rijke had beloofd die te zullen leveren en dat
alleen in eenig verzoek van Commissarissen, voor den heer Rijke aanlei
ding mocht worden genomen om van die afspraak af te wijken. En wat
betreft liet wijzen op „nog andere vermeende tekortkomingen," wanneer
men in het oog houdt dat de brief niet voor publiciteit was bestemd, zal
men zich, wat dat punt aangaat, aan den vorm niet kunnen ergeren en
wat de zaak zelve betreft, het behoorde tot de plichten van den directeur
daarop de Commissarissen te wijzen; en zeker had hij, als fabriekant, er
wel het meeste en directe belang bij te weten in hoeverre het door hem
geproduceerde gas, ten aanzien van het koolzuurgehalte, aan de gestelde
eischen voldeed.
Het tweede punt, de quaestie nl. of dezelfde steenkolenmengsels altijd
hetzellde gas leveren, is naar het mij voorkomt door den heer v. Iterson
in zijne bestrijding van den directeur niet juist behandeld. De stelling van
dezen is: „kon in eene fabriek alles marcheeren als in een laboratorium
dan zou zeer zeker de photometer ook altijd In bepaalde verhouding
hoogere^ lichtsterkte aangeven. Hiervan zullen wij steeds ver verwijderd
blijven. De laatste zin slaat dunkt mij duidelijk op de (door mij) onder
schrapte woorden, en sluit de conclusie niet uit dat bij (eenigszins be
langrijke) afwijkingen, de fout in den regel eerder te zoeken is bij den
photometer dan aan de fabriek. Die conclusie is zelfs naar het mij voor
komt zoo logisch mogelijkimmers indien het geproduceerde gas, wat
zijne hoedanigheid betreft, niet rechtstreeks afhing van de steenkolen-
mengsels, dan valt het moeielijk te begrijpen, hoe men ooit zou kunnen
beslissen welke steenkolensoorten men bij voorkeur moest distilleeren.
De deskundige maakt in zijn brief van 6 Maart deze opmerking: „Mocht
er omtrent dit punt bij u twijfel bestaan, alsmede omtrent de vraag, of
de lichtkracht telkens zal toenemen, wanneer men de hoeveelheid Cannel
vermeerdert, dan zou ik u in overweging geven de cijfers, door uwe
eigene ambtenaren verkregen en in uw verslag medegedeeld, nogmaals
v" °verweSing te nemen." Maar dit zou alleen eenige waarde kunnen
hebben, indien beweerd was dat de reden der afwijkingen uitsluitend bij
den photometer, door den deskundige gebruikt, te zoeken was. Het laat
ste gedeelte der vraag, de invloed van het gebruik van Cannelkolen heeft
deze zelf beantwoord in zijn rapport van 30 Maart 1880 (Ing. St. n°. 77)
in deze woorden: „Verder dient te worden opgemerkt, dat het hooge
cijfer (16.24) in de maand Februari verkregen is op een avond, waarop
opzettelijk meer Cannelkoól dan gewoonlijk voor de distillatie is gebezigd."
En wanneer men nu den meermalen aangehaalden Staat I Bijl. V Ing°St.
n°. 30 nagaat, waaruit onder anderen blijkt dat dit hooge cijfer (16.24)
verkregen is met eene bijvoeging van 11.8 pCt. Cannelkolen, en 6 Juli
met 9.8 pCt. Cannelk. slechts 11.48, terwijl later, 25 Nov., 4 en 6 De
cember met 8.4,7 en 4 pCt. Cannelk. 16.24, 16.82 en 16.64 kaarsen
worden gevonden, dan moge men beweren dat het henijs niet is ge
leverd, dat de oorzaak bij den photometer ligt, maar het vermoeden is
minstens evenzeer gewettigd dat de fout niet bij de fabriek moet worden
gezocht.
Bij de behandeling van het derde punt uit den brief van den Directeur
heeft de heer v. Iterson eene zeer belangrijke passage over het hoofd
gezien: ik bedoel deze waar de directeur zegt: „maar zulks weerhoudt
de vraag niet, of men dan kan beweren de proeven te hebben genomen,
geheel zooals de Engelsche wet dit voorschrijft." Daarop komt het voor
namelijk aan: en hierboven toonde ik reeds aan dat de uitkomsten niet
alleen gunstiger waren, na het gereedkomen der donkere kamer, maar
ook dat zij belangrijk minder uiteenliepen dan vroeger. Neemt men nu
in aanmerking dat de deskundige zelf erkent dat de observatiën toen min
der vermoeiend waren, heeft men dan niet het recht te besluiten dat de
betere uitkomsten aan het observeeren in eene donkere kamer, althans
zeker gedeeltelijk, moeten worden toegeschreven. Ik zie daarin noch in
sinuatie noch beschuldiging; en daartegen kan niets afdoen de lierinnering-
aan het onbetwiste feit dat de heer Rijke met eere mag genoemd worden
(en genoemd wordt) op 't gebied der experimenteele physica: het mag
toch betwijfeld worden of hij zich vroeger noemenswaardig met practische,
of wil men experimenteele photómetrie, heeft bezig gehouden: ik acht djen
