behoeven in te slaan, lag in den aard der zaak; dat de minvermogende
gezinnen begunstigd werden, blijkt uit de drukte bij elke aflevering, en dat
er ook misbruiken plaats vonden zal gèen verwondering baren.
Ten einde over de bestaande wijze een grondig oordeel te kunnen vellen,
is het niet ondienstig mede te deelen, dat tijdens de rijks-accijns op de
steenkolen werd gehevende handelaren binnen Leiden vrij algemeen de
benoodigde hoeveelheid coke van elders verkregen tot zoodanigen prijs, dat
zij daarmede met de Leidsche gasfabriek konden concurreren. De formali
teiten aan de heffing van dien accijns verbonden, schijnen elders de ver
koop in het klein zoozeer te hebben bemoeilijkt, dat bij de afschaffing
die verkoop zich zoodanig uitbreidde, dat de prijs door meer aftrek werd
verhoogd en de handelaren binnen Leiden alzoo minder voordeel zagenom
de coke bij andere gasfabrieken te koopen en herwaarts te vervoerendan
te trachten die bij de Leidsche gasfabriek te verkrijgen. In plaats van con
currenten onzer fabriek werden zij koopers en mitsdien in gelijken toestand
als de ingezetenen, die gebruik maakten van de gelegenheid om bij onze
fabriek regtstreeks en zonder tusschenkomst van de handelaren de benoodigde
hoeveelheid coke te koopen.
Die verandering van toestand verpligtte ons tot maatregelen die aan de
eene zijde strekten in het belang van onze fabriek, om steeds eeue gunstige
gelegenheid te bezitten tot verkoop van de coke, die de fabriek het ge-
heele jaar door, maar tot eene afwisselende hoeveelheid, naarmate de sto
kerij drukker of slapper is, oplevert, maar ook aan de andere zijde ten
doel hadden om de coke tot matigen prijs voor alle ingezetenenzoowel
voor den geringen burger als den handelaar in 't groot of klein, zonder
onderscheidverkrijgbaar te stellen.
Deze maatregelen moesten evenzeer met beleid worden uitgevoerd enten
einde de orde te bewaren en het beoogde doel te bereiken, werd bepaald:
1°. dat de verkoop des zomers, wegens de geringe hoeveelheidgeschiedt
des Donderdags van elke week, en des winters op Maandag en Donderdag;
2°. dat van de voorhanden zijnde hoeveelheid zestig hectoliters worden
afgeleverd aan de Leidsche broodfabriek en 200 hectoliters of meernaar
mate de voorraad werd berekend beschikbaar worden gesteld op tijdig ge
dane aanvrage van coke-verbruikers, doch in partijen van niet meer dan
10 of 15 hectoliters;
3°. dat Dingsdags aan alle gemeenteambtenaren cn stadswerklieden en
Zaturdags aan het personeel der gasfabriek niet meer dan twee hectoliters
voor ieder werd afgeleverd.
De steeds toenemende aanvragen maakten evenwel noodzakelijk die maat
regelen te wijzigen, zonder den prijs te verhoogenten einde de lagere
standen in de gelegenheid te stellen wekeljks drie hectoliters, voor ieder
gezin te verkrijgen.
En toch ontstonden daaruit misbruikenomdat er gelegenheid bestond
tot een handel in billetten van drie hectoliters. Onderscheidene leden van
één gezin verdeelden zich onder het groot aantal die zich aanmeldden en
eenige uren vóór het tijdstip, dat de verkoop een aanvang nam, was de
straat en buurt van het kantoor ingenomen door eene talrijke volksmenigte,
waarvan velen handel dreven in de billetten en alzoo de winst met de han
delaren in coke werd gedeeld. Bij nacht, in den vroegen morgen, bij
strenge koude en guur weder, had die drukte plaats, waardoor het hoogst
raoeijelijk werd bij den verkoop en de levering de orde te handhaven en
zelfs het houden van eene loting, tot eene geregelde wijze van aflevering op
verschillende wijze werd misbruikt; zoodat om" daaraan een einde te maken
reeds lang bij ons zoowel als bij den directeur naar een doeltreffend mid
del werd uitgezien om voor den aanvang van het wintersaizoende verkoop
der coke van de stedelijke gasfabriek in het algemeen belang beter te rege
len en zooveel mogelijk misbruik en wanorde te voorkomen.
Onder de middelen die daarbij in overweging kwamen was ook dat, om
de gasverbruikers een voorrang te geven, omdat de coke een deel uitmaakt
van de steenkolen die gebruikt worden voor het gas dat zij verbranden.
Maar die voorrang zou in verhouding moeten staan tot de hoeveelheid gas
die ieder verbruikt en daarmede zou het doel verloren gaan, om de lagere
standen dqor eeue goedkoopc brandstof te gerieven.
Een ander middel lag voor de hand in de verhooging van den prijs
waarvoor de gasfabriek de voorraad coke zou verkoopen; ook daarin zou
de fabriek wel eene vermeerdering barer inkomsten vinden, waarop zij
regtmatig aanspraak heeft, maar daardoor zou de wijze van aflevering geene
verandering ondergaan.
Na rijpe en ernstige overweging zijn wij met overleg van den Directeur,
tot het besluit gekomendat eene openbare verpachting van den voorraad
coke onder de bestaande omstandigheden het meest geraden is, wanneer
slechts daarvoor kan worden gezorgddat geen zamenspanning daarop in
vloed uitoefent, maar de fabriek eene vermeerdering van inkomsten geniet,
die voor alle belastingschuldigen ten goede komt, en tevens aan den han
del billijke winsten overlaat. Met dien maatregel evenwel gaat het doel
verloren, om voor de lagere standen goedkoope brandstof verkrijgbaar te
stellenmaar daarmede strookt toch ook geheel het karakter dat onze in
stelling bezit, in verband tot den handel dien z:j drijft en zoowel betrekking
heeft tot de koolteer en het ammoniawater, als tot de gas coke, die de
gasbereiding afwerpt. In elk opzigt eischt de taak van Commissarissen der
stedelijke gas-fabriek dat zij zich regelt naar handelsusantien en voorschriften
zooals tijden en omstandigheden zulks medebrengenmaar die hun dan ook
ontheffen van regels en voorschriften, op handels- en fabriekzaken moeijelijk
toe te passenzoodat er dan ook geen sprake kan zijn van eenige hande
ling met bestaande wetten in strijd.
Wij meenen derhalve dat aan het verlangen der adressanten zal worden
te gemoet genomen en daarbij tevens het belang der gemeente wordt in
het oog gehouden, wanneer wij eerstdaags overgaan tot de openbare ver
pachting van de coke die de stedelijke gasfabaiek jaarlijks oplevert, in vier
partijen of in vier gelijke deelen van de hoeveelheid die wekelijks voorhan
den is, na aftrek eener hoeveelheid van 5000 hectoliters over het geheele
jaar, ten behoeve van de openbare scholen, de lokalen van het Eaadhuis
en het personeel der Gasfabriek, en zulks voor den tijd van één jaar, onder
bepaling, dat de pachtprijs die geboden wordt staat in billijke verhouding
tot den marktprijs der coke hier of elders, en voldoende waarborgen worden
bedongen voor de regelmatige en tijdige aflevering.
Commissarissen meenen hiermede aan het verlangen van den Gemeente
raad te hebben voldaan en derhalve op grond der mededeelingen te kunnen
aanradendat aan de adressanten wordt te kennen gegeven dat aan hun
verzoek zal worden te gemoet gekomen.
Commissarissen der Stedelijke Gasfabriek, enz.
Aan IIH. Burgemeester en Wethouders.
Leiden, 22 September 1871.
De Commissie van Financiën ontving ten fine van praeadvies een schrij
ven van Burgemeester en Wethoudersdd. 31 Augustusgeleidende adressen
van handelaren in steenkolen alhier, die zich beklagen over de wijze waarop
de verkoop van coaks aan de gasfabriek plaats heeft; eene wijze welke naar
het oordeel van adressanten niet alleen zeer ten nadeele strekt van de plaat
selijke geldmiddelen omdat men de coaks aflevert tegen een prijs verre
beneden dienwelke tegenwoordig overat elders bedongen wordt maar
ook aanleiding geeft zoo al niet tot misbruiken, gelijk van der Hoorn c. s.
in hun adres beweren, althans tot eene zeer ongelijkmatige wijze van han
delen omdat bij den verkoop sommigen worden voorgetrokken en anderen
geheel uitgesloten. Overtuigddat de bezwaren waarover zij klagen zullen
worden uit den weggeruimd, zoodra men tot openbaren verkoop van de coaks
overgaat, verzoeken adressantenden Raad om tot dién maatregel te besluiten.
Commissarissen van de gasfabriek, die in de eerste plaats door Burge
meester en Wethouders over deze adressen werden geraadpleegd, hebben in
het belangrijk rapport, dat tevens hierbij gaat, de geschiedenis van de zaak
waarover adressanten handelenuitvoerig uiteengezet. Zij erkennen hoe
men in dagen toen de vraag naar coaks vrij wat minder belangrijk en dus
ook de prijs vrij wat minder hoog was dan thansmet den verkoop van
die coaks bij geringe hoeveelheden inderdaad bedoelde de kleine burgerij
zoo mogelijk aan goedkoope brandstof te helpen, maar voegen er tevens
bijdat in den tegenwoordigen tijdnu die brandstof veel meer algemeen
begeerd en dus ook veel duurder betaald wordt, de verkoop tegen eeu on-
veranderlijken en inderdaad zeer lagen prijs ten nadeele komt van de stads
kas en werkelijk tot bevoorregting aanleiding geeftgetuige aan den eenen
kant het voorregt dat de Broodfabriek geniet en aan de andere zijde de,
trouwens in het stelsel noodzakelijke, uitsluiting van de handelaren. Behalve
deze noemen Commissarissen nog verschillende andere bezwaren als de op-
eenhooping van volk in de aan de gasfabriek grenzende buurten op de
verkoopdagen, het handeldrijven in de billetten waarop coaks worden uitge
leverd, enz., en komen dientengevolge eindelijk tot het besluit, dat men de
wijze van handelen tot nog toe gevolgdmoet verlaten en die vervangen
door het stelsel dat adressanten aanprijzen. Zij stellen daarom voor om
den geheelen voorraad coaks, met uitzondering van 5000 hectoliters voor
stads-gebruik en voor de werklieden van de gasfabriek noodig, in vier ge
lijke deelen jaarlijks aan de meestbiedenden te verkoopen.
Burgemeester en Wethouders vereenigen zich geheel met dit praeadvies
en geven daarom den Raad in overweging, de voorstellen van Commissarissen
der gasfabriek aan te nemen.
Gereed over de hierboven genoemde stukken van berigt en raad te die
nen kan de Commissie van Financiën niet anders doen dan zich volkomen
vereenigen met het beginsel in de adressen voorgestaan en nu ook in de
overgelegde rapporten aangeprezen, lloe lofwaardig het doel ook zijn moge,
om do kleine burgerij aan goedkoope brandstof te helpen, 'tis duidelijk dat
behartiging van dat doel niet ligt op den weg der gemeentebesturenen
zeker dan niet wanneer het, zoo als hier, slechts kan worden bereikt met
miskenning der geldelijke belangen van de stad. En ook al mogt men,
lettende op het exceptioneel karakter van onze fabriek dat wil zeggen op
haar feitelijk monopolie, van oordeel zijn dat ook wel bij afzet van coaks
van de gewone en gezonde regelen van koop en verkoop kau worden afge
weken, wanneer zulks strekt ten voordeele van de kleine burgerij, dan nog
zou het feit, dat het thans gevolgde systeem allerlei onregelmatigheden met
zich brengt, terwijl het hoofddoel ten slotte maar zeer gebrekkig wordt be
reikt voldoende wezen om dat systeem te veroordeelen.
De Commissie van Financiën is alzoo het plan om de coaks van onze
gasfabriek publiek te verkoopen volkomen toegedaan. Maar is de wijze
waarop Commissarissen van de gasfabriek en met hen Burgemeester en
Wethouders dien verkoop wenschen te regelen, wel inderdaad de meest
doelmatige? Zij durft het betwijfelen. Men vergete toch niet, dat de pu
blieke verkoop van coaks tot aanzienlijke vei hooging van den prijs dezer brandstof
leiden en dus ook heel wat klagten zal uitlokken. Zeker die klagten zul
len den Raad niet terugbrengen van hetgeen naar zijne overtuiging goed is,
maar hij dient er toch op te letten en te zoeken naar eene regeling, welke
de belangen van de stadskas met die van het publiek zooveel mogelijk in
overeenstemming brengt. Aan dien eisch nu voldoet de voorgestelde rege
ling, naar het oordeel van uwe Commissie, niet geheel, en om dit te bewij
zen behoeft zij slechts te herinneren, dat de hoeveelheid coaks, jaarlijks
ten verkoop beschikbaar, nu reeds meer dan 52000 hectoliters bedraagt.
De vier partijen die in veiling worden gebragt, zullen dus elk minstens 13000
hectoliters groot zijn, en alzoo eene hoeveelheid betreffen welke verre de be
hoefte te boven gaatniet enkel van de gewone consumenten en zelfs van
de fabriekanten, behoudens eene zeer enkele uitzondering misschien, maar
ook van de meeste kleinhandelaren. Zeer weinigen zullen ten slotte mede
dingen, tot groot nadeel vooreerst van de stads-kas en dan van het geheele
publiek. Immers komt al de beschikbare coaks in handen van een paar
groote kantoren en verschaft men deze een feitelijk monopolie, dan staat
eene prijsverhooging voor de deur, welke geen andere grens heeft dan de
waarde van de coaks elders, vermeerderd met de zeker niet onaanzienlijke
kosten van vervoer. De overgang van het oude stelsel tot het nieuwe komt
dan tot stand op eene wijze hoogst drukkend voor het publiek en zeker
niet productief voor de stads-financiën.
De Commissie van Financiën heeft zich afgevraagdof de hier aange
stipte bezwaren niet zouden vermeden wordenwanneer men in plaats van
eenmaal 's jaars zeer groote partijen te verpachten, hetzij wekelijks, hetzij
om de veertien dagenal naarmate de omstandigheden medebrengenden
aanwezigen voorraad aan de meestbiedenden verkochten wel deels in be
trekkelijk groote partijen 100 hectol. bijv. welke den handelaar en
fabriekant te stade komendeels in kleine partijenals van 10 hectol.
