ondgenoten tegen wil en dank
AG 27 DECEMBER 1980
TROUWKWARTET
13
or al vóór zijn beëdiging ais president der Verenigde
i kanselier Helmut Schmidt van de bondsrepubliek
jitsland te ontvangen, demonstreerde Ronald Reagan
ens alle deskundigen dat hij veel waarde hecht aan een
verstandhouding met de Westeuropese bondgenoten.
IBUTTENLANDi
Maar is dit vriendelijke gebaar voldoende om de spanningen premier Begin die ook wel op bezoek had willen komen,
weg te nemen? Reagan moest er een uitspraak voor inslikken Herstel van de hartelijke samenwerking in het westerse
- geen semi-officiële ontmoetingen zolang Carter nog de
macht heeft maar daarmee bruskeerde hij alleen Israels
bondgenootschap zal de komende jaren grotere offers
vergen.
door Herman Amelink
egen
ie Verenigde Staten en West-
iropa lijken zo op elkaar en
arom verschillen ze soms zo fel
n mening". Deze woorden van
Amerikaanse diplomaat ge-
n op kernachtige wijze uitdruk-
ng aan de spanningen waaraan
t Atlantisch bondgenootschap
iderhevlg is. Europa en Ameri-
horen bij elkaar, ze hebben een
meenschappelijke politieke en
ilturele achtergrond, maar ze
rdragen elkaar vaak maar nau-
elijks. Belangen, doeleinden en
rategieên blijken dikwijls mlj-
ver uit elkaar te liggen. De
iders zijn vreemden voor el-
Atlantische samenwerking was een
gevolg van de door de tweede
ldoorlog in Europa ontstane situatie,
ipa was ontredderd en lag econo-
op zijn rug. De inspanningen van de
log hadden het uiterste van zijn krach-
gevergd. Daar kwam nog eens bij, dat
sterk vergrote invloedssfeer van de
'Jet-Unie een nieuwe bedreiging voor
Europa vormde. De koude oorlog
in. Onder die barre omstandigheden
ten de Amerikanen hun Europese
te hulp. met soldaten en met
tl ge economische steun.
>e militaire samenwerking werd gegoten
i de vorm van de Noordatlantlsche Ver-
ragsorganlsatle. Samen met soortgelijke
rganlsaties ln de rest van de wereld
CENVO en ZOAVO) moesten de ln de
IAVO samenwerkende landen zorgen
oor de beteugeling van het oprukkende
ommunlsme. De Amerikanen stonden ln
lie Jaren op het toppunt van hun macht
Jesteund door hun enorme zelfvertrou
wen hadden ze enige tijd de illusie dat het
ot van de wereld nu eindelijk in goede
landen was.
Keerpunt-
Haar ook de Amerikaanse arm reikte niet
ot de sterren. De uitzichtloze oorlog in
Vietnam, begonnen door president Ken
nedy die bij zijn ambtsaanvaarding nog
sprak van New Frontiers. bracht de Ame
rikaanse zelfoverschatting aan het licht
Vietnam stortte de Verenigde Staten ln
een identiteitscrisis die zijn weerslag lan
ge tijd heeft laten voelen.
Het was president Nixon die de beperkin
gen van de Amerikaanse mogelijkheden
in 1969 in concrete politieke beleldsuit-
spraken neerlegde, de zogeheten Guam-
doctrlne. De Amerikanen zouden niet lan
ger overal ter wereld als politieman optre
den. maar een duidelijk onderscheid ma
ken tussen voor hen meer en minder be
langrijke delen in de wereld. Voorwaarde
voor een terughoudender beleid was een
niet al te beroerde verstandhouding met
de SowJetrUnle, die zich na de tweede
wereldoorlog ontwikkelde tot een militai
re mogendheid van gelijk niveau. Henry
Kissinger was de voornaamste architect
van de verbetering van de betrekkingen
tussen Washington en Moskou.
In Europa begon de twijfel te groeien. Hoe
geloofwaardig was de Amerikaanse be
scherming nog? Bestond er nog een nucle
aire garantie? Welke Amerikaanse presi
dent zou de Amerikaanse raketten uit him
silo's laten vertrekken, wanneer een gewa
pend conflict in Europa uit de hand zou
lopen? Het was Immers allerminst logisch
te verwachten dat een Amerikaans staats
hoofd honderdvijftig miljoen van zijn el-
gen onderdanen zou opofferen voor de
verdediging van het westelijke randje van
het Eurazlatlsche continent. Het gedach-
tengoed van de Franse president De Oaul-
le begon na diens dood gemeengoed te
worden. West-Europa zou wel eens ge
dwongen kunnen worden om weer voor
zichzelf te gaan zorgen.
Gepasseerd-
Economisch was Europa dankzij de Mars
hall-hulp allang weer ln staat voor zichzelf
te zorgen. West-Europa deed het zelfs zo
goed dat het zich, samen met Japan, wist
te ontwikkelen tot een geduchte concur
rent van de Amerikanen. Het Amerikaan
se aandeel in het bruto produkt van de
hele wereld daalde van veertig procent
vlak na de tweede wereldoorlog tot twin
tig procent nu. De dollar werd steeds
zwakker tegenover de Europese valuta, de
harde Westduitse mark voorop. De voor
waarden voor een verwijdering tussen
Amerika en Europa waren daarmee ver
vuld.
Europa voelde zich genomen en gepas
seerd doordat Washington bulten de
Westeuropeanen om politiek zaken deed
met Moskou. Amerika werd economisch
naar de kroon gestoken dankzij de door de
Amerikanen zelf verleende hulp. In april
1973 trachtte Kissinger de verbreding van
de Atlantische Oceaan nog te stoppen
door „het jaar van Europa" uit te roepen,
maar het bleef een loos gebaar. Tot een
echte Atlantische samenwerking, waarbij
de politiek van West-Europa en de Vere
nigde Staten in onderling overleg zou wor
den vastgesteld, kwam het niet.
Desondanks bleef het Atlantisch bondge
Ronald Reagan ontvangt Schimdt
nootschap bestaan. CENVO en ZOAVO
gingen vrijwel onopgemerkt ter ziele,
maar de NAVO bleef bij alle interne tegen
stellingen overeind. Wat is daarvan de
oorzaak geweest?
Dreiging-
De belangrijkste oorzaak lijkt te zijn gele
gen in de militaire dreiging van de kant
van de Sowjet-Unle. Op hun eigen houtje,
los van Amerikaanse garanties, zouden de
Europeanen geen blijvend antwoord heb
ben op de Russische macht, die welhaast
automatisch de leemtes vult die ergens ter
wereld vallen. Ontbinding van het Atlan
tisch bondgenootschap zou ln het gunstig
ste geval leiden tot een geleidelijke finlan-
dlsering van Europa. De economische
macht van West-Europa alleen zou zo'n
proces niet hebben kunnen tegenhouden.
De nabijheid van de supermacht Rusland
dwong de Europeanen de bindingen met
de Verenigde Staten aan te houden.
Ook de Amerikanen hadden niet de nei
ging om de banden met West-Europa te
verbreken. Een flnlandlsering van het
nlet-communistische Europa zou de Sow
jet-Unle een onevenredig grote machtspo
sitie geven. Een recente opiniepeiling ln
de VS toonde weer aan dat het merendeel
van de Amerikaanse bevolking en het
overgrote deel van de politieke leiders nog
steeds van oordeel zijn dat de Verenigde
Staten West-Europa te hulp moeten ko
men ln geval van een communistische
aanval. De verklaring van de uitslag ligt
voor een deel ln de gemeenschappelijke
traditie van West-Europa en de Verenigde
Staten, maar ligt voor een belangrijk deel
stellig ook in de bedreiging die voor de
Amerikanen uitgaat van een al te machtig
Rusland. De vrees voor een geleidelijke
machtsovername in Europa door de Sow-
Jet-Unie is daarom zonder twijfel steeds
een garantie geweest voor het voortbe
staan van de NAVO.
Een derde factor die medebepalend is
geweest voor het voortbestaan van de
Atlantische bindingen zijn de mogelijkhe
den die deze gaven voor het streven naar
betere verhoudingen tussen West- en
Oost-Europa. De NAVO verschafte een
rugdekking voor contacten op politiek,
economisch en humanitair vlak met de
landen van Oost-Europa. Toen de Ameri
kanen bulten de Westeuropeanen om be
zig bleken zaken te doen met de Russen.
waren de Westeuropeanen vrij om binnen
het raamwerk van de wereldwijde ont
spanning hun voordeel te doen met de
versterking van de banden met Oost-Eu
ropa. De ondertekening op 1 augustus
1975 van de Slotakte van Helsinki, waar
bij de na de tweede wereldoorlog in Euro
pa gegroeide verhoudingen ook formeel
werden vastgelegd, was de bezegeling van
deze ontwikkeling.
Toch blijft het denkbaar dat het Atlan
tisch bondgenootschap op een goed of
kwaad moment uit elkaar valt. Aan belde
kanten van de Oceaan zijn ln de kritiek
die men op elkaar laat horen aanzetten
te ontwaren voor het staken van de ban
den. Vooralsnog zijn de samenbindende
krachten sterker dan de mlddelpuntvlie-
gende, maar een garantie dat dit zo blijft,
ls er niet.
Een belangrijke ontbindende factor was
het weinig consistente buitenlandse beleid
van de Amerikaanse president Carter. BIJ
het begin van zijn ambtstermijn leek hij.
ondanks morele kritiek op de naleving
van de mensenrechten ln Oost-Europa,
een duif. Plannen voor de ontwikkeling
van nieuwe wapens werden ln de Ijskast
gezet. De neutronenbom ging, tot ergernis
van bondskanselier Schmidt, uiteindelijk
toch niet door, nadat de Amerikanen eerst
grote aandrang op West-Europa hadden
uitgeoefend om dat wapen maar te accep
teren. Aan het eind van zijn carrière was
hij een havik die veel nadruk legde op
meer defensieuitgaven.
In Europa groeit de twijfel over de leiden
de rol van de VS op het wereldpolitieke
toneel. De Amerikanen zijn bepaald niet
meer de almachtige mogendheid die ze
kort na de tweede wereldoorlog waren. De
reacties op internationale gebeurtenissen
van enige omvang maken daardoor soms
een wat paniekerige en weinig samenhan
gende indruk op Europa.
Carters opmerking dat hij door het Russi
sche ingrijpen in Afghanistan meer had
geleerd over de Sowjet-Unle dan in de rest
van zijn leven werd beschouwd als een
blijk van Amerikaanse naïviteit. De eis
van de VS dat alle betrekkingen met de
Russen op de helling moesten vanwege de
ondeelbaarheid van de ontspanning werd
zwaar overtrokken bevonden. De behan
deling van de gijzelingsaffaire in Iran en
de onvooraiene val van de geallieerde sjah
die daaraan vooraf ging, was al evenmin
een blijk van groot politiek vernuft. De
levensvatbaarheid van de Camp Davld
akkoorden ls ook aan groeiende twijfel
onderhevig.
De bondgenoten aan deze kant van de
oceaan vinden dat de Verenigde Staten
zich vaak schuldig maken aan simplis
tisch denken. De Amerikaanse regering
doet het voorkomen alsof vergroting van
de defensie-Inspanning kan verhinderen
dat de Invloed van de 8owJet-Unie groter
wordt. Vergroting van de defensie-lasten
heeft echter pas zin als die past in een
politlek-strateglsch kader. Aan zo'n kader
ontbreekt het de Amerikanen juist. Een
Inval ln Polen voorkom Je niet door meer
geld uit te geven voor defensie, aldus de
Europese redenering. Hetzelfde simplisme
was te bespeuren ln de Amerikaanse aan
drang op Europa om rigoureuze sancties
toe te passen op Iran vanwege de gijze
ling. Dat is de beste manier om dat insta
biele land ln de kortste keren ln de armen
van de Sowjet-Unle te Jagen, zo meenden
de leidinggevende Europeanen.
Reserves
Ook aan Amerikaanse kant zijn reserves
te bespeuren ten aanzien van het Atlan
tisch bondgenootschap. In Washington en
in Brussel zijn die steeds duidelijker te
vernemen. Europa is rijk en welvarend
geworden dankzij onze hulp, zo kan men
horen, en nu de economische ruimte be
perkter begint te worden, vertikken de
Europeanen het om wat meer geld uit te
geven voor defensie. Ze proberen de Ame
rikanen het vuile werk te laten op
knappen.
Niet zonder recht verwijst men ln dit
verband naar de in 1978 bezegelde af
spraak om jaarlijks de defensiebegrotin
gen met drie procent (boven het inflatie
percentage) te verhogen. Het gaat niet
aan dat de Europeanen de afgesproken
stijging nu achterwege willen laten met de
smoes dat hun economieën geen ruimte
laten voor hogere lasten. Daarbij wijzen
de Amerikanen met nadruk op de inspan
ningen die zij zich ten behoeve van de
Europeanen getroosten bulten het gebied
van het bondgenootschap.
Het ziet er niet naar uit, dat de Atlanti
sche kloof binnen afzienbare tijd smaller
zal worden. Hoewel een Republikeins be
wind doorgaans wat pragmatischer is In
gesteld dan een Democratische regering,
heeft de verkiezingscampagne van Rea
gan de toon gezet voor de muziek die de
komende jaren gespeeld zal worden. Ame
rika moet weer het machtigste land ter
wereld worden en de uitgaven voor het
militaire apparaat moeten daarom niet
slechts met drie maar met liefst zo'n vijf
tot zeven procent omhoog.
Speculeren over de wijze waarop de ver
houding tussen Europa en de Verenigde
Staten zich verder zal ontwikkelen ls een
uiterst hachelijke zaak. De Westduitse
bondskanselier Helmut Schmidt, de
machtigste man van West-Europa, ver
klaarde na zijn bezoek aan de Verenigde
Staten dat er daar sprake is van een
nieuwe vastbeslotenheid, een nieuw lei
derschap. Het is aan te nemen dat het
beleid van een regering-Reagan wat con
sistenter zal zijn dan de politiek van de
regering-Carter. Maar een consistent be
leid is nog niet per definitie een goed
beleid.
Het ziet er verder naar uit dat met name
Schmidt en de Britse premier Thatcher
het ook wat beter zullen kunnen vinden
met Reagan. Maar tegenover de stelling
dat ménsen de geschiedenis maken, kan
men met evenveel recht volhouden dat
geschiedenis de mensen maakt, waarmee
het belang van goede persoonlijke verhou
dingen tussen de politieke leiders voor de
betrekkingen tussen staten direct weer
gerelativeerd wordt
Scenario
Wagen we toch een speculatie over de
Amerikaans-Westeuropese betrekkingen
dan zijn theoretisch een aantal scenario's
denkbaar. Dat zijn overigens scenario's
die uitgaan van de op dit moment voor
handen zijnde politieke gegevens, waar
mee de beperkte waarde ervan al aangege
ven is. Onvoorziene ontwikkelingen kun
nen in zulke gedachtenspinsels per defini
tie niet meegenomen worden.
Het is denkbaar dat de Verenigde Staten
door het stelselmatig uitblijven van een
evenredige vergroting van de Europese
defensie-inspanning een groeiend isolatio
nisme aan de dag gaan leggen. Het voor
stel van senator Mansfield om de Ameri
kaanse troepen uit Wst-Europa terug te
halen was intertijd een concrete politieke
uiting van een altijd aanwezige onder
stroom: Amerika voor de Amerikanen en
laten de Europeanen hun eigen boontjes
maar doppen. Alleszins voorstelbaar lijkt
het dat ln zo'n scenario Oroot-Brittannië
gezien de geringe Europese loyaliteit van
dit land, uiteindelijk de kant van de Ame
rikanen zal kiezen. Daarmee wordt dan
een Frans-Westduits condominium over
West-Europa een feit.
Dat Fransen en Westduitsers onder zulke
omstandigheden zullen aansturen op de
oprichting van een zelfstandige Westeuro
pese defensiemacht die ook over kernwa
pens beschikt, kan dan redelijkerwijs ver
wacht worden. De economische en tech
nologische macht van West-Europa vormt
onvoldoende basis om zich een groeiend
politiek overwicht van de Sowjet-Unie
van het lijf te houden. Een minimum aan
militaire afschrikking is wel vereist om
niet al te vatbaar te zijn voor politieke
chantage.
Ongewapend-
Het scenario verandert als een groeiend
Isolationisme van Amerika gelijk opgaat
met een poging van de Sowjet-Unle betere
betrekkingen met WestrEuropa aan te
knopen. Helemaal theoretisch ls zoiets
niet Moskou heeft de afgelopen jaren de
Europeanen al herhaaldelijk proberen
duidelijk te maken dat zij andere belan
gen hebben dan de Amerikanen. Voorstel
len voor een geleidelijke demilitarisering
van Centraal-Europa zouden dan een
kans maken, zeker als in het verlengde
daarvan het perspectief van een verenigd
Duitsland geboden wordt, dat ongewa
pend voor de Sowjet-Unle ongevaarlijk
zou zijn. In dat geval ls een flnlandlsering
van Europa binnen de kortste keren een
feit, aangezien er dan geen concreet tegen
wicht meer voorhanden ls voor de Russi
sche machtspositie.
De twee bovenstaande scenario's zijn ook
denkbaar zonder Amerikaans isolationis
me. Mochten de Europeanen zelf tot de
conclusie komen dat de Amerikaanse mi
litaire garanties feitelijk niets meer waard
zijn, dan kunnen ze besluiten een eigen
Europese kernmacht op te richten mo
gelijk zelfs opgebouwd uit het Franse èn
Britse atoompotentieel. Gesteld dat de
Europeanen zo'n sterke politiek eensge
zinde wil zouden ontwikkelen, dan is het
vertrek van de Amerikaanse militairen uit
Europa met hun wapentuig slechts een
kwestie van tijd.
De conclusie dat de Amerikaanse militai
re garantie niets meer waard is, kan ook
lelden tot rechtstreekse besprekingen tus
sen West-Europa en Oost-Europa over de
toekomst van het werelddeel bulten de
Amerikanen om en zonder dat gestreefd
wordt naar een eigen Europese kern
macht Ook dan ls flnlandlsering een
kwestie van tijd, aangezien ieder tegen
wicht tegen de macht van de Sowjet-Unie
vanaf dat moment ontbreekt
Eén optie-
Geen van deze scenario's ls op dit moment
een nabije mogelijkheid. Wat deze model
len wei duidelijk maken is dat degenen die
kiezen tegen een eigen Europees atoom
zwaard, maar evenmin ln zijn voor een
geleidelijke of snelle finlandisering van
WestrEuropa alleen de Atlantische optie
hebben. Voorlopig ziet het ernaar uit, dat
voortzetting van de huidige samenwer
king tussen Europa en Amerika nog het
minste van alle kwaden is.
Wil men de Atlantische samenwerking
grotere overlevingskansen bieden, dan is
een betere politieke samenwerking tussen
Europa en Amerika nodig. Aan onderlinge
consultaties heeft het in het verleden vele
malen ontbroken, wat tot grote frustraties
leidde. De komende Amerikaanse presi
dent Reagan heeft al laten weten dat hij
de politieke raadplegingen zal intensive
ren om Amerikaans en Europees beleid
beter op elkaar te kunnen afstemmen.
Zijn minister van buitenlandse zaken,
Alexander Haig, is iemand die de Europe
se verhoudingen van nabij kent doordat
hij Jarenlang opperbevelhebber van de
NAVO-striJdkrachten is geweest. Wat dat
betreft zijn de voortekenen voor de Atlan
tische samenwerking gunstig, al moet
daarbij direct het voorbehoud worden ge
maakt dat menige Amerikaanse president
de samenwerking met West-Europa hoog
'ln zijn vaandel schreef zonder dat er veel
van terecht kwam.
Vervreemding-
De Amerikaanse diplomaat uit het begin
van dit artikel vergeleek de houding tus
sen de Verenigde Staten en Europa met
die tussen een ouder en zijn kind. Dank zij
de voeding en de opvoeding wordt een
kind zelfstandig. Het zet zich tegen zijn
ouder af om zich die zelfstandigheid zelf te
verwerven. Europa is dank zij Amerikaan
se steun op eigen benen komen te staan
en dat leidt tot een vervreemding. Europa
en Amerika zullen beide moeten werken
aan de opbouw van een hernieuwde rela
tie, waarin elke partij eigen verantwoorde
lijkheid heeft. De verhouding zal anders
zijn dan ln het verleden. Maar het stond
voor de Amerikaan wel vast dat de Euro
peanen een groter deel van de verantwoor
delijkheden op zich zullen moeten nemen,
willen ze kunnen rekenen op een goede
verhouding met de Verenigde Staten.
i
