f
Oecumenische ontmoeting
schept milder klimaat
Het verband tussen angst en godsdienst
Melijf
ambt
Het mooie van
een kalender
Trouw
ei
VANDAAh
Paus spreekt met evangelische kerkleiding
tijdloze
tafelcultuur
Conferenties
Boekenveiling te Amsterdam
TON BOLLAND
Behoefte gepeild
naar Latijnse mis
'Allerwegen'
vrouwennumme
voorgangers in
de gemeentel
Jezus Christus
DINSDAG 18 NOVEMBER 1980
TROUW/KWARTET
GOODBYE TO BERLIN
In „Goodbye to Berlin" van
Christopher Isherwood gaat 'to? 'erl
ervaringen van Isherwood als pn rg
leraar Engels in het Berlijn vanj
Jaren twintig en dertig. Op een in
bepaald moment vindt hij ondei
bij de Nowaks, een nogal onstuii oei
familie. Hij is bevriend met de 20 5
Otto, die hem in huis gehaald he
„Frau Nowak" doelt op haar anj sS
zoon, Lothar, die na de maaltijd L
meteen verdwijnt, als ze zegt: J
gaat weer naar z'n Nazi's, denk I v
Vaak heb ik gedacht, was hij ma
nooit met die lui in aanraking
gekomen. Ze stoppen allerlei gel
ideeën ln z'n hoofd. Het maakt h «L
zo rusteloos. Sedert hij met ze a
omgaat is-ie heel andere jongen
geworden.Niet dat ik zelf iets
die politiek snap. Wat ik altijdz
waarom krijgen we de keizeri
terug? Je kan zeggen wat je wilt
waren nog eens goede tijden".
Terecht bestaat er opnieuw J:
belangstelling voor die jaren. Vo
Berlijn heeft het beeld van de jai
dertig bepaald. Zowel Otto als Li
zijn werkloos. Thuis is niets te
vinden. Daar zijn ze al even de k!
kwijt als op straat. De vader dril An
De moeder wenst de Keizer teru^ t p
Wat moetje ermee? De Nazi's ht «d
het tenminste over Idealen. Wat en
moeten die kinderen dan? Welet
onthullend stukje. Ik ga niet die 1 «1
ouders de schuld geven. De schul nst
verdeeld over meer instanties. 0
van hogerhand komen geen
initiatieven die jongeren kunnen iff
boeien. Er wordt afgewacht. Eraf'©
grote dingen in de lucht, maar
niemand weet wat. We herkenn)
het. Maar er is geen visie. Er wotj
geen beroep gedaan op mensend
samen een weg te gaan. Geen u
dat ze dan rondhangen bij allef
soorten wet^en-orde fantasten I
MAINZ CAP, AFP, DPA)
Op de helft van zijn bezoek
aan Duitsland heeft paus Jo
hannes Paulus n in de dom
stad Mainz gezegd dat zijn
kerk niet zonder schuld is aan
de scheiding der christenen in
de zestiende eeuw. In de vroe
ge maandagmorgen sprak hij
een uur lang met enkele lei
ders van de Duitse evangeli
sche kerk.
„Wij willen tegenover elkaar onze
schuld toegen, maar wij moeten te
gen geen enkele moeite opzien. Wij
moeten doen wat verenigt, dat zijn
wij jegens God en de wereld ver
plicht". aldus de paus. Hij citeerde de
zestiende eeuwse Nederlandse paus
Adrianus VI. die op de Rijksdag van
Neurenberg (1523) een zelfbeschuldi
ging liet voorlezen: „Zeker was de
hand des Heren niet te kort om te
redden, maar de zonde scheldt ons
van Hem Wij allen zijn van het
rechte pad afgeweken." Aan dit ci
taat voegde de huidige leider der rk
kerk toe: „Net als In die dagen ls ook
nu de vernieuwing van het christelijk
leven de eerste en belangrijkste stap
naar de eenheid."
De ontmoeting met enkele lutherse
kerkleiders was na v?el strubbelingen
pas tamelijk laat op het programma
gezet. De paus begeert een goede
verstandhouding met andere kerken,
maar hij herhaalde het standpunt dat
„intercommunie" niet kan zolang de
eenheid niet is hersteld.
De voorzitter van de raad van de
evangelische kerk, bisschop Eduard
Lohse, had voor een opening ln die
richting gepleit, ook had deze de
kwestie van de gemengde huwelijken
aangeroerd.
Van directe of spectaculaire resulta
ten was geen sprake en de protestant
se leiding wilde de ontmoeting dan
ook niet „een historisch uur" noe
men. Wel komt er weer een commissie
voor de rooms-evangelische betrek
kingen in Duitsland. Ook werd de
ontmoeting van belang geacht omdat
de verhoudingen wel enige hartelijke
ontdooiing konden gebruiken.
Behalve de ontmoeting met de evan
gelische leiders was er ook een ge
sprek met de werkgemeenschap van
christelijke kerken, en ontmoetingen
met moslims en andere buitenlan
ders. In het bijzonder was van belang
de ontmoeting met vertegenwoordi
gers van de joodse gemeenschap in
Duitsland.
De paus drukte zich diplomatiek uit
waar het Israël betrof: mogen alle
gelovigen elkaar ontmoeten in Jeru
zalem en gezegend worden in Abra
ham. Volgens de paus moesten Joden
en roomskatholieken samen werken
voor vrede en gerechtigheid. De ster
ke broederlijke betrekkingen tussen
joden en christenen achtte hij van
grote waarde vooral tegen de achter
grond van de Duitse holocaust.
Dialoog nodig
De jodenvervolging door de eeuwen
heen was volgens de paus niet alleen
veroorzaakt door een verkeerde reli
gieuze benadering van de joden. „Er
is in het bijzonder een dialoog nodig
tussen de godsdiensten die, met de
islam, de wereld het geloof gaven in
de ene God," aldus de paus die met
andere geloofsgenootschappen het
atheïsme en het ongeloof wil be
strijden.
Dat alles gebeurde in Mainze, waar
ooit Johannes Gutenberg de eerste
editie drukte van Luthers bijbelver
taling. Inmiddels is de paus in Fulda
aangekomen. Daar werd het graf van
Bonifatius bezocht, „de apostel der
Friezen", zoals hij wel genoemd
wordt, maar met meer reden „apostel
der Duitsers", die hem beslist vrien
delijker bejegend hebben.
Het Purim-feest. Houtsnede, Amsterdam, 1723.
door A. J. Klei
Het mooie van een kalender is, dat hij
óp raakt. Ik bedoel dat je elk jaar
iemand een kalender cadeau kunt
doen, zonder dat hij zal zeggen: maar
die van verleden jaar is nog goed
Vandaar dat lk dit jaar weer met volle
vrijmoedigheid aandacht vraag voor
de bijzondere kalender, die de Neder-
landsche Zondagschool Vereeniging
(NZV) uit Israël importeert en (weer)
verkoopt op het NZV-kantoor,
Bloemgracht 65 in Amsterdam.
Het is een maandkalender met oude
joodse manuscripten. Achter deze
nuchtere omschrijving gaan schuil de
schittering en gloed van de fijne tin
ten en de edele sierlijkheid van het
Ook op weg naar Fulda moest de paus door een ogenschijnlijke Poolse volksdans beschermd worden
tegen de opdringende menigte.
waarin opgenomen: De Rotter
dammer, met Dordta Dagblad,
Nieuwe Haagse Courant mot
Nieuwe Leidse Courant
Uitgave: Trouw/Kwartet BV
Hoofdredacteur Jenze Tamminga
HOOFDKANTOOR
Postbus 859
1000 AW Amsterdam
Wibautstraat 131 Amsterdam
tel 020-5629444
telex 13006
Postgiro 66 0000
Bank Ned Credietbank
Rekemngnr 23 00 12574
Gemeentegiro Amsterdam
XI1000
REGIO ROTTERDAM/DORDRECHT
Postbus 948
3000 AX Rotterdam
tel. 010-115588 (abonnementen
en bezorging)
tel. 010-115588 (redactie)
tel 115700 (uitsluitend voor
advertenties)
Westblaak 4
Rotterdam
REGIO DEN HAAG/LEIDEN
Postbus 101
2501 CC Den Haag
tel 070-469445
(abonnementen en bezorging)
tel. 070-469445 (redactie)
tel. 070-468864 (uitsluitend voor
advertenties)
Parkstraat 22 Den Haag
REGIO NOORD/OOST-NEDERLAND
(abonnementen en bezorging
Postbus 3
8000 AA Zwolle
tel. 05200-17030
Melkmarkt 56 Zwolle
Abonnementsprijzen:
Per maand 16,98
Per kwartaal 50.95
Per half jaar f 101,90
Per jaar 201,60
t Advertentietarieven op
aanvraag
Telefonische abonnementenop
drachten (zie adressen boven)
Opgave familieberichten 9-19 30
van maandag t/m vrijdag Op
zondag van 18-20 uur telef 020-
5622797.
Opgave mmi-advertenties tel
020-5626262 of schriftelijk aan
Mini-Adv. afdeling, postbus 433
1000 AK AMSTERDAM
Godsbeleving in de westerse mys
tieke traditie, met pastor J. Streng,
21-23 november, Emmaus Priorij,
Maarssen (tel. 03465-62146).
Geestelijke opwekking, in ver
wachting van 's Heren wederkomst,
met br. J. Kits, 22-28 november, kas
teel Rhederoord. De Steeg (teL
(08309-9104).
Leven vannit de woorden Gods,
met J. van Deenen SJ, 21-23 novem
ber. Cenakel, Oirschot (tel. 04997-
2254).
Meditatieweekend o.Lv. ds. A. W.
Cramer, ds. L. H. C. Friedericht en
mev. A. F. Penders, uitgaande van de
remonstrantse broederschap, 28-30
november, De Hoorneboeg, Hilver
sum (tel. 02157-231).
Perspektiefweekend o.l.v. ds. D.
Th. Strasser en prof. dr. C. H. Lindij-
er. uitgaande van Gemeentetoerus
ting lutherse kerk, 28-30 november,
Hoekelum, Bennekom, Inf. en opg.
tel. 020-942910.
Aandacht voor homo's
in Zuidafrikaanse kerk
Van onze correspondent
JOHANNESBURG De gemeente
van de Nederduitse gereformeerde
kerk ln Siiverton, bij Pretoria, heeft
dit weekeinde een bijzondere bijeen
komst gehouden die stond in het ka
der van de toenemende zorg over
homoseksualiteit Zuid-Afrika.
Deze zomer nog beweerden Zuidafri
kaanse kerkelijke vertegenwoordi
gers tijdens de bijeenkomst van de
gereformeerde oecumenische synode
in het Franse Nïmes dat homoseksua
liteit bijna niet voorkomt ln hun land.
En voorzover het voorkomt veroor
deelt hun kerk het verschijnsel als
een zonde.
Het onderwerp was tot voor kort een
taboe en werd ln het openbaar niet
aangeroerd, maar de gemeente in Sii
verton heeft sinds 1978 een pastorale
hulpdienst.
„Lemen" en leren, vanuit de jood
se traditie bijbel en ervaring met el
kaar verbinden m.m.v. drs. W. H. Zui-
dema, zaterdag 22 november, 10.15-
16.30 uur, Toerustingscentrum, Leus
den (teL 033-943244).
Kinderen die hun eigen weg in
slaan, voor ouders, 21-23 november
Ons Erf, Berg en Dal (tel. 08895-1744).
Joods-cnristelijke traditie (over School en schoolwerkplan, voor
de joodse wortels van het christelijk leerkrachten basisonderwijs, 28-29
geloof;, 29-30 november, Kerk en We- november, Den Aierdlnck, Laag Zu-
reld.'Driebergen (tel. 03438-12241). them (tel. 05290-541).
ADVERTENTIE
WOENSDAG 26 EN DONDERDAG 27 NOVEMBER
houden wij weer boekenveiling. Geveild worden enkele belangrijke
bibliotheken w.o. de bibliotheken van
Ds. Th. H. van Andel Amsterdam
Ds. T. Korporaal Amersfoort
Prof. Dr. H. van Oyen Bazel (Zwitserland)
bestaande uit theologie, filosofie, commentaren, bijbelverklaringen, exegetische
studies, theol. en kerkhistorische dissertaties (waaronder een grote verzame
ling werken over de Middeleeuwen; beginperiode der Reformatie en de
geschiedenis der Doopsgezinden); naslagwerken, woordenboeken Gunning.
Kohlbrugge, Groen van Prinsterer. Barth, Buber, Van Ruler etc. etc.
Daarnaast worden er ook zeer zeldzame 16e, 17e en 18e eeuwse werken
geveild, zoals werken van Luther, Calvijn, Melanchton, Nadere Reformatie.
Rijk geïllustreerde catalogus (112 pag.) kunt u aanvragen door f 5.- te storten
op giro 17.71.82 t.n.v. TON BOLLAND, v/h Van Bottenborg. Amsterdam.
KIJKDAGEN: ZATERDAG 22 en
MAANDAG 24 NOVEMBER 1980
beëdigd taxateur*
Prinsengracht 493, Amsterdam, telefoon (020)-221921.
door dr. A. F Verheule
Op 2G augustus j.l. schreef ik in deze krant een
artikeltje over het verband tussen angst en
godsdienst waarin ik vroeg of lezers en lezeres
sen mij iets oVer hun eigen beleving van het
verband tussen angst en godsdienst wilden
schrijven. Ongeveer honderd brieven kwamen
bij mij binnen. (Daarnaast nog honderd brie
ven van leerlingen van een MAVp-school). Ik
was verwonderd over dit hoge aantal, maar
nog meer verbaasde mij de persoonlijke en
vertrouwelijke inhoud van de meeste reacties.
Hoewel menigeen meedeelde het heel moeilijk
te vinden over zo'n persoonlijk onderwerp te
schrijven en voor sommigen het schrijven van
de brief reeds een angstig gebeuren was,
schreef men mij openhartig over vaak zeer
intieme belevingen.
De leeftijd van de briefschrijvers varieerde van
19 tot 93 jaar. De briefschrijfster waren in de
meerderheid en de meeste brieven werden door
mensen tussen 40 en 60 jaar geschreven. Er
waren reacties van mensen, die in hun geloof
steun vonden voor de problemen van de angst.
Maar helaas hoewel dit ook aan de wijze van
vraagstelling kan hebben gelegen was de
meerderheid van de brieven negatief. Het ge
loof en de godsdienst hadden de mensen ang
stig gemaakt.
Gewetensangst
In veel brieven kwam de gewetens- of schuld
angst ter sprake. Vooral de godsdienstige op
voeding blijkt er oorzaak van dat mensen het
gevoel krijgen „niet te deugen" en dat God
voor hen wordt „de grote bevestiger van alles
wat er aan tekort en schuld in (hen) leeft".
Vooral de nadruk op zelfverloochening, nede
righeid en de opdracht voor anderen te leven,
jagen angst aan. Mensen mogen niet zichzelf
zijn, kunnen het nooit goed doen: „wat je ook
deed, er kleefde altijd zonde aan".
„Die totale zelfverloochening heeft mij gevan
gen gehouden in de ban van de angst," schrijft
een ander.
Ook de seksuele en huwelijksmoraal werkt
angstaanjagend: verbod van echtscheiding,
van het gebruik van voorbehoedmiddelen, ver
oordeling van zelfbevrediging en homofilie
kunnen mensen tot aan de rand van de zelf
moord drijven en zelfs daarover, zoals ik niet
uit de brieven maar wel uit mijn pastorale
praktijk weet.
Bron van angst is ook de oproep tot een.
persoonlijke bekering in verbinding met een
prediking die stelt dat je deze bekering niet
zelf kunt bewerken maar dat die je moet wor-,
den geschonken. Voorts is de opdracht om
geloofsgetuige te zijn soms een angstige last.
Angst voor straf
Oordeel en straf is ook een veelgenoemd the
ma. De dood, de hel, het laatste oordeel worden
verbonden met de gedachte, dat God als een
rechtvaardig rechter ons niet ongestraft zal
laten als wij Hem ongehoorzaam zijn. Veel
mensen hebben een angstig gevoel ten gevolge
van de wetenschap dat het oordeel onver
wachts komt en ons onvoorbreid kan treffen.
Dat de mensen bezeten kan zijn van demonen
is een gedachte die in bepaalde kringen van de
pinksterbeweging sterk naar voren komt. Zo
wel die mogelijkheid van bezetenheid als ook
de demonenuitdrijving zoals die daar dan ge
praktiseerd wordt, blijkt een zeer bedreigend
karakter te hebben.
loof is moeilijk, maar zonder geloof gaat het
ook niet: „Ik weet zeker, dat ik niet zo'n angst
had, als ik de Bijbel niet kende. Dat neemt niet
weg, dat de Bijbel mijn meest geliefde boek
Bevrijding
Twijfel
De zekerheid van Gods bestaan en heerschap
pij kan tot angst leiden, maar ook de onzeker
heid, de twijfel: als er eens geen God was, dan
zou alles zinloos zijn. Daarom kunnen veel
mensen die door hun godsdienst angstig ge
worden zijn, het geloof toch niet loslaten. Ge-
Verschillende mensen berichten hoe ze bevrij
ding van hun angst gevonden hebben. Sommi
gen door contact met pastores, anderen door
therapeutische begeleiding of zelfstudie. Op
vallend ls, dat vaak eeii moment van verlich
ting of bekering wordt genoemd als oorzaak
van de verlossing uit de angst: „Er kwam zo'n
rust, liefde, en onbegrijpelijke vrede in me, dat
ik meende dat de Here zelf naast me was om
me te troosten". Deze momenten kunnen het
verdere leven bepalen. Daarnaast zijn er, die
zich boos en verbitterd van elke godsdienst
hebben afgekeerd en anderen die proberen hun
angst te verdringen."
Gezindte
Uit welke godsdienstige gezindte kwamen de
brieven?
Het zal geen verbazing wekken, dat de meeste
klachten over godsdienstige angst kwamen
van mensen die opgegroeid zijn in conservatie
ve kringen binnen de r.k. kerk en in de z.g.
gereformeerde gezindte. Daarnaast kwamen
nogal wat negatieve ervaringen uit de z.g.
pinksterbeweging, waarbij vooral de demone
nuitdrijving en de radicale opdracht tot getui
gen als belastend werden ervaren,
ae
Voorlopige indruk
Tot zover een eerste voorlopige en hier zee»
beknopt weergegeven indruk van het vele
dat men mij schreef. Aan een theologische
doordenking ben ik nog nauwelijks begonnen.
Wel gaf het persoonlijke en emotionele karak
ter van de briéven mij aanleiding om de schrlj-
lijnenspel van (goeddeels) midde
leeuwse miniaturen, die vaak een bij
bels gegeven uitbeelden of de titelpa
gina van een boek vormen. Deze ka
lenderbladen zijn van een voorname
feestelijkheid en het feestelijk gevoel
wordt versterkt, wanneer je met je
vingers de opgelegde goudkleur af
tast.
Verleden jaar schreef ik ook een zin
netje over dat feestelijk gevoel en nu
herinner ik me, dat ik toen de NZV
aangemoedigd heb, voortaan bij deze
kalender een beknopte toelichting te
geven (op een inlegvelletje lijkt me 't
meest voor de hand liggend), omdat
op de kalenderbladen slechts een
summiere aanduiding in het He
breeuws en het Engels staat. De NZV
heeft zich daarvan niets aangetrok
ken. Nou ja, tenslotte dient een ka
lender om naar te kijken, en dat is in
dit geval een vreugdevolle bezigheid
Drie van de twaalf kalenderbladen
delen niet in de hierboven geschetste
pracht en praal, maar laten een acht-
tiende-eeuwse houtsnede zien. Eén
ervan wordt hierbij (verkleind) afge
drukt.
Op het NZV-kantoor aan de Bloem
gracht is tevens verkrijgbaar een
map met veertien wat ik nu maar
noem wenskaarten, waarvan de
voorzijde wordt gevormd door dezelf
de (en andere) kleur- en goudrijke
manuscripten. Dit levert een stapel
tje kerst- en nieuwsjaarskaarten op
van ongewone schoonheid.
De kalender kost 35 gulden, de map
kaarten 20 gulden.
ROME (CIC) Ruim de helft van de
praktiserende roomskatholleke Duit
sers zou de Latijnse liturgie weer te
rug willen. Dat is het resultaat van
een onderzoek van de traditionele
roomskatholleke beweging „Una vo
ce" (eenstemmig). Het Vaticaanse de
partement voor de eredienst is zelf
eveneens aan het onderzoeken ln hoe
verre de mensen meer Latijnse mis
sen willen. Ook in Nederland wordt
naar die behoefte navraag gedaan.
Door verruiming van het Latijnse
aanbod hoopt men de verzoening met
de traditionalistische beweging van
bisschop Lefèbvre te vergemakke
lijken.
vers en schrijfsters tot een gespreksdag uit te
nodigen. Deze dag werd op Hervormingsdag in
„Schakenbosch" gehouden. Ongeveer veertig
mensen kwamen en wisselden hun ervaringen
uit. De gesprekken toen hebben mij er zo
mogelijk nog meer dan de brieven van over
tuigd, dat wij als theologen en pastores moeten
zoeken naar een zodanige vertolking van het
Evangelie dat mensen in hun angst worden
geholpen en niet met dat Evangelie bang ge
maakt.
De Waarheidsvriend
Ondertussen heeft ir. J. van der Graaf in het
blad van de gereformeerde bond in de her
vormde kerk „De Waarheidsvriend" van 4 sep
tember j.l. mij in een reactie op mijn artikel
gewezen op enkele bijbelteksten, waaruit
blijkt dat de angstaanjagende werkelijkheid
van Gods toorn en gericht onlosmakelijk met
de blijde boodschap verbonden is. Een chris
tendom waaruit de hel de weg is, is z.i., ook een
christendom zonder hemel.
Ik zal hier niet met Van der Graaf over uitleg
kundige vragen twisten. Wel concludeer ik uit
zijn artikel dat er tussen hem en mij een
verschil van benadering van de Bijbel is. Het
gaat tussen hem en mij om een z.g. hermeneu
tisch probleem, d.wjs. grofweg en wellicht te
simpel gezegd om de vraag of de Bijbel een
menselijke getuigenis is aangaande Gods ge
schiedenis met ons mensen of een ln menselij
ke geschiedenis verpakte openbaring van een
stelsel van eeuwige waarheden. Ik kies dan
voor het eerstgenoemde standpunt, wat bete
kent dat kerk en theologie geen onveranderlij
ke waarheden verkondigen, maar telkens weer
in gemeenschap met de kerk van alle tijden
zoeken .naar de boodschap van God in onze
tijd.
Dr. A. F. Verheule is predikant van het Psy
chiatrisch Centrum „Schakenbosch" te Leid-
schendam.
VOORBUGANf
Beroepingswerk
NED. HERV. KERK
Beroepen: te Echteld E. J. Rie
Terneuzen; te Heino J. van I
te Terkaple; te 's Graven;
Groot te Lekkerkerk.
Bedankt: voor Rhenen (toez.) Jj
Quak te Vianen.
GEREF. KERKEN (VRIJG.) I
Beroepen: te Zuidlaren E. Wos
Den Helder.
GEREF. GEMEENTEN
Bedankt: voor Middelburg-Zi
Moerkerken te Nieuw Beijerla
AMSTERDAM Het west!
grote invloed gehad op de ont
lingen in de derde wereld,
plannenmakers hielden er val
rekening mee dat de verdeling^
taken daar tussen man en vrc
ders was dan bij ons. Dat hei
problemen geschapen voor
wen in derde wereld. Dit schi
vrouw E. A. Streefland in hetl
ste nummer van „Allerwegi
serie cahiers van de Nederla
dingsraad. Het laatste nui
wijd aan het thema „vrouwen{
derde wereld en hier bepaJ
plaats."
Mevrouw Streefland laat zien dj
•kerk weinig plaats inruimde v
vrouw in haar diensten,
toch wel om haar lot bekom
Een nadeel was dat dan vaak »i
een „westers" oogpunt (doorj
nen) uitgemaakt werd wat e
lukkig leven" was voor de v
in het westen veranderde de s
ving en dus de positie en rol t
vrouw. Daarom is op heel veel j
nenten de laatste jaren
over dit probleem, niet in hetn
regionale conferenties ondi
overkoepelend thema „de i
de theologie".
ADVERTENTIE
Edward $cli
De theologische betekenis
van de kerkelijke ambts
praktijk door de eeuwen
heen.
176 blz. - 27,90
ISBN 90244 15187
Verkrijgbaar bij de boek
handel en uitgeverij H.
Nelissen
Duinlustweg 36
2051 AB OVERVEEN
