I
Kubricks reis naar het hart van de duisternis
I
3
Du its tussendoortje
l.van Ingmar Bergman
EenTijdlangGeid.
Milde satire op Zwitserse zelfgenoegzaamheid
Prolongaties
en reprises
The Shining
Dans van de Marionetten
Die Schweizermacher
Amro Continu Crediet. Opnemen en aflossen naar behoefte.
)0
in de
t. c.v.
.Ttstr.
VRIJDAG 31 OKTOBER 1980
TROUW/KWARTET P 6 - RH 17 - S 15
I
ater).
fami-
door W. Wlelek-Berg
Twaalf jaar geleden begon,
met Polanskl's „Rosemary's
Baby", de renaissance van de
horror-film. Het kwaad ver
huisde van oeroude kastelen
en krochten vol spinneweb-
ben en vleermuizen naar mo
dern terrein: gewone huizen
en steden.
Maar het kwaad wisselde niet alleen
van woning maar ook van gezicht:
vampiers. Frankensteins en weerwol
ven. alsmede hun bruiden, verloren
hun griezelkracht, ze verwekten eer
der lachbuien dan rillingen.
Wie of wat nam hun plaats ln? De
duivel met al zijn trawanten, satanis
me. occultisme. Het lijkt wel of de
middeleeuwen met religieus fanatis
me en oncontroleerbare epidemieën
zijn teruggekeerd In „The Exorcist"
en „The Omen", in ..Carrie", „The
Fury". ..Halloween" en „The Fog"
heerst het absoluut boze. dat door
geen wetenschap kan worden doorge
licht. laat staan uitgeroeid. De weten
schap wordt in die films zelfs ge
smaad en gehoond: het biedt de mens
geen heil. geheimzinnige krachten be
palen zijn lot.
Magisch denken
Nu komen films niet uit de lucht
vallen, ze groeien aan bomen die hun
wortels hebben in de maatschappij.
Het is warempel geen toeval dat met
de woekering van het sekte-wezen
deze films op de markt kwamen: zij
zijn een waarlijk angstaanjagende
verbeelding van het magisch denken,
dat met volle kracht in ons midden is
teruggekeerd.
Die griezelfilms nieuwe stijl zijn bijna
allemaal gebaseerd op griezelromans.
Een éénoog ln het land der blinden
van de moderne griezelliteratuur is
Stephen King. „The dead Zone" is de
titel van zijn nieuwste roman, maar
eigenlijk zouden al zijn boeken zo
kunnen heten. Ook „The Shining".
waar Stanley Kubrick (voor een deel)
het materiaal van zijn film uit heeft
gehaald.
Zij spelen zich af op een terrein, waar
de gewone menselijke spelregels niet
meer gelden: wie daar binnentreedt
moet niet alleen alle hoop maar ook
alle rede laten varen. Het zijn als het
ware andere werelden, parallelwerel
den. schaduwwerelden en realiteit
vloeien ln elkaar over. niets is zeker,
alles is mogelijk, niets is echt. alles
bestaat.
Schaduwwerelden
Het is geen wonder dat Stanley Ku
brick zich door dit aspect van het
boek voelde aangetrokken. Hij liet
zich vaak stimuleren door verre,
vreemde werelden. Die van het heel
al. doortrokken van walsmuziek
(„2001 - A Space Odyssey"): die van
vervallen, verloederde en moorddadi
ge toekomststeden („A Clockwork
Orange"); die van het verleden (de
kille, onbereikbare, onvatbare pracht
van de artlstocratische, voor-revolu
tionaire achttiende eeuw in „Barry
Lyndon".)
Maar ongetwijfeld werd hij ook door
iets anders aangelokt: het is zijn am
bitie om een bepaald genre zo op de
spits te drijven, dat hij daarvan later
als meester zal gelden. Aangezien hij
een meesterlijk regisseur is en een
perfectionist (hij werkt minstens drie
jaar aan zijn films) is zijn streven
nogal eens met succes bekroond: „A
Space Odyssey" is nog steeds verre
weg de beste science-fiction-film ooit
gemaakt en ook ..Barry Lyndon"
staat als historisch epos op eenzame
hoogte.
Overlook Hotel
In „The Shining" is de verre, vreemde
wereld het „Overlook" hotel, om
streeks de eeuwwisseling gebouwd op
een Indiaanse begraafplaats in de
Rocky Mountains. In de winter is het
volledig van de wereld afgesloten
door sneeuw en ijs: er zijn dan geen
gasten, een hulsbewaarder moet voor
de verwarming zorgen. Jack Torrance
solliciteert naar het baantje: hij wil
een roman schrijven en een paar
Jack Nicholson in „The Shining'
maanden eenzaamheid lijken hem
ideaal voor de broodnodige concen
tratie.
De voorelchtlge waarschuwing dat
het werk niet geschikt is voor labiele
mensen (een vroegere huisbewaarder
heeft in het hotel zijn vrouw en twee
dochtertjes met een bijl in stukken
gehakt en toen zelfmoord gepleegd)
deert hem niet: hij staat voor zichzelf
in, zijn vrouw is dol op horrorfilms
en zijn zoontje? Dat telt niet mee.
Maar dat zoontje heeft het tweede
gezicht, hij kan dingen zien die ge
beurd zijn of nog zullen gebeuren.
Een negerkok. die over dezelfde bo
vennatuurlijke gaven beschikt,
noemt het „The Shining"
Gigantische spin
Het kind ziet. als de naam van het
hotel wordt genoemd, een immense
bloedgolf die door gangen en zalen
spoelt. Maar het gaat (althans in de
film, anders dan in het boek) niet om
de zoon maar om de vader.
Het lijkt alsof het hotel op Jack Tor-
rence heeft zitten wachten als een
gigantische spin in zijn web. Hij
wordt de prooi: alle latente slechte
eigenschappen worden geactiveerd,
hij verandert van een normale man in
een krankzinnige moordenaar, die
vrouw en kind achterna zit met een
bijl om ze te „straffen", zoals zijn
voorganger zijn familie heeft gestraft.
„The Shining" is ongetwijfeld ook
een psychologische studie van een
psychopathisch proces. Ook maar
:zeker niet alleen. De horror zit zowel
in Jack Torrence als in het hotel: er
heeft een soort bloedige osmose
plaats. Van bovennatuurlijke oor
sprong, daaraan laat Kubrick geen
twijfel bestaan.
De echte gruwel-effecten zijn betrek
kelijk schaars, maar perfect getimed:
het zoontje wordt gelokt door twee
kleine meisjes in keurige jurkjes, vlak
daarna liggen ze badend in hun bloed
op de grond; in de geheimzinnige
kamer 237 die zich plotseling opent
staat een koele, mooie naakte vrouw
die in de omarming van Torrance
verandert in een rottend lijk; de
bloedgolf herhaalt zich.
Hoogtepunten
Absolute hoogtepunten van „The
Shining" zijn het „Apocalypse Now"-
achtlge begin: in roofvogelvlucht
wordt een auto gevolgd die zich onder
de klanken van „Dies Irae" over een
smalle bergweg voortspoedt naar een
onbekend, maar ongetwijfeld gruwe
lijk doel; de scènes in „Gold Room"
die warm licht en warme schlagermu-
zlek uitstraalt, waar een gezelschap
spoken uit de jaren twintig ordente
lijk feest viert en Torrance welwillend
doch neerbuigend wordt ontvangen
door barman en ober (hier vindt op
onnavolgbare wijze een vermenging
plaats van het aanlokkelijke met het
macabere); de ontdekking van Tor
rance's vrouw dat haar man ln al die
weken van fanatiek werken op sta
pels papier nooit iets anders heeft
geschreven dan „All work and no
play makes Jack a dull boy" en de
metafysische verrassing aan het eind,
die sterk aan „A Space Odyssey"
doet denken.
Dat het onzichtbare tweede ik van
het Jongetje is opgezadeld met een
computer-stemmetje is overigens iets
wat ik niet begrijp: het irriteert me in
hoge mate.
Gisten en knagen
Kubrick heeft het aantrekkelijke en
lugubere „Overlook"-hotel laten na
bouwen ln een Londense studio. De
zalen en gangen lijken oneindig: door
het gebruik van de steady-cam, een
apparaat dat het mogelijk maakt om
te hollen met de camera terwijl het
beeld stabiel blijft, krijgen ze een
hypnotische kracht.
Reusachtige hotelhallen komen als
het ware aansuizen, gangen zijn laby
rinthen, de climax van de waanzinni
ge beweging wordt bereikt wanneer
Jack zijn vrouw en kind achtervolgt
door een besneeuwd doolhof van ha
gen en heggen. Overigens heeft Ku
brick ook in „Barry Lyndon" revolu
tionair gebruik gemaakt van een
nieuwe, technische vinding: door een
uiterst lichtsterke lens slaagde hij
erin, kaarslicht-scènes inderdaad bij
kaarslicht te filmen.
Jack Torrence wordt gespeeld door
Jack Nicholson en ik zou niet weten
hoe het anders zou moeten: zijn be
kende gezichtsuitdrukkingen (een
schuine, schalkse oogopslag, een
stralende glimlach) verstarren naar
mate de film vordert tot het masker
van een krankzinnige moordenaar.
Bijrollen
Er zijn prachtige bijrollen van Scat-
man Crothers als de negerkok en Phi
lip Stone als de vroegere huisbewaar
der alias ober in de „Gold Room". De
obsederende muziek is van Bela Bar-
tok, Grygory Ligetti en (vooral van de
Poolse componist Krzystof Pende-
recki.
Misschien is „The Shining" niét hele
maal zo geslaagd als „A Space Odys-*
sey". Dat dacht ik tenminste toen ik
uit de voorstelling kwam. Maar ik ben
gaan twijfelen, want hij werkt op een
geheimzinnige manier door, hij wekt
gedachten en gevoelens op, bizarre
associaties, hij blijft gisten en kna
gen. En wat is het kenmerk van een
grote film? Dat hij de tijd doorstaat
en als het ware boven de herinnering
uitgroeit. Daarom weet ik het eigen
lijk nu al: „The Shining" is een grote
film.
Amsterdam-Tuschinksi 1; Den Haag-
Passage; Rotterdam-Thai ia en ver
der in 29 theaters, overal in het land,
16 jr.
iatie: W
Ud-
Mijn bewondering voor Ing-
WÊ mar Bergman kent bijkans
.geen grenzen maar mijn
TA bewondering voor zijn laatste
(ilm „Dans van de Marionet-
SJÏk ten" is zeer beperkt.
stenaar met een uitgebreid oeuvre
recht heeft op wat afzakkertjes of
tussendoortjes of hoe je ze wilt noe
men maar ik kan die film nu een
maal niet links laten liggen, ik moet
zeggen wat ik ervan denk, daarvoor
ben ik ingehuurd.
De regisseur zal daar ongetwijfeld Welnu, „Dans van de Marionetten" is
geen seconde van wakker liggen, bui- ns mij teveel een bleke &£fcha-
tendlen vind ik dat iedere grote kun- duwln* van 2Un andere- belangrijker.
ADVERTENTIE
lift.
tende
ontb.
older
modulex
komplete
bewegwijzering
systemen
geniaal
eenvoudig
films. Zijn onderwerp is altijd de am
bivalentie van menselijke relaties ln
het algemeen en man-vrouw-relaties
in het bijzonder, zo ook nu.
Hij gaat tot de diepste diepten, hij
legt de haat onder de liefde en de
liefde onder de haat bloot in soms
gruweljke gesprekken van mens tot
mens dat probeert hij in „Dans van
de Marionetten" ook Maar hij maakt
het zich daarin wel wat al te gemak
kelijk: te vaak blijft hij steken in
nietszeggende frases.
Droom-moord
„Dans van de Marionetten" zou een
thriller kunnen zijn als niet de
pointe in het begin werd onthuld:
een man vermoordt een prostituée
(dat zien we in kleur, de rest van de
film is in zwart-wit). Alras blijkt,
dat dit een uitwijk-manoeuvre was:
Peter Egerman, de dader, heeft bij
dag en bij nacht gedroomd van
moord op zijn vrouw.
In allerlei gesprekken, voor en na
de misdaad gevoerd (in zeer on
chronologische volgorde) wordt ge
tracht tot de wortels door te drin
gen. Gemakkelijk is het niet: het
huwelijk, hoewel seksueel geheel
Robert Atzorn in „Dans van de Marionetten
open voor derden, gold als goed,
beide echtgenoten houden vol dat
zij hecht met elkaar verbonden zijn.
Desondanks is er aan typische
Bergman-ruzies, waarbij de part
ners elkaar het bloed onder de na
gels wegpesten, geen gebrek en
doet de man ook een poging tot
zelfmoord.
Maar die ruzies hebben bij lange na
niet de bloedwarme kracht van de
uitbarstingen in „Scènes in een hu-
weljk", om een voorbeeld te noe
men. Dat komt omdat alle mensen
in deze film geconstrueerde figuren
zijn, die niet noden tot invoeling.
Nu heeft Bergman zijn film natuur
lijk niet voor niets „Dans van de
Marionetten" genoemd: zijn karak
ters zijn ontworpen als poppen, die
door maatschappelijke en seksuele
touwtrekkerij in beweging worden
gehouden. Maar dan moet toch de
welvaartsleegte, die het sap uit de
mensen zuigt, overtuigend worden
voorgesteld en die context is zo mat,
dat van een situatie-schets nauwe
lijks gesproken kan worden, laat
staan van een analyse.
Willekeur
Het lijkt wel of sommige figuren wil
lekeurig zijn ingevoerd: Egermans
moeder bijvoorbeeld, van wie wordt
gesuggereerd dat zij dominerend was.
dat haar zoon zijn agressie tegenover
haar op zijn even dominerende vrouw
heeft overgebracht. Gesuggereerd
maar geenszins waar gemaakt, 't Is
gewoon een aardig mens, meer niet.
Het sterkst faalt Bergman in zijn
schildering van de homoseksueel en
de psychiater: daarbij stapelt hij het
ene cliché op het andere. En het
speelgoedbeertje waarmee Eger-
mann zich troost in de cel. is een te
afgelebberd symbool om een Berg
man waardig te zijn.
Daar komt nog bij dat de Duitse
acteurs (de film is in Miinchen ge
maakt) een vreemdsoortige houteri
ge. onnatuurlijke tekst in de mond
gelegd krijgen. Misschien deugt de
vertaling niet, maar is Bergman niet
mans genoeg meer om daarop te
letten?
En tochen toch wil met dit alles
niet gezegd zijn, dat „Dans van de
Marionetten" een slechte film Is. De
spanning blijft bewaard, ook al is de
afloop bekend. Had de regisseur niet
Ingmar Bergman geheten, het oor
deel zou minder negatief zijn uitge
vallen. Maar adel verplicht nu een
maal.
W W.B.
Amsterdam - Leidsepl.th. en Studio
K; Den Haag - Babylon 1 en De
Uitkijk; Rotterdam - Calypso 2 en
Kriterion; Nijmegen - Calypso 2;
Utrecht - Camera, 16 jr.
Being There Film van Hal Ashbey naar de
novelle van Jerey Koslnskl met een prach
tige hoofdrol van de onlangs overleden
acteur Peter Sellers. De gehele week in
Calypso 1, Amsterdam; Calypso en Studio
2000. Den Haag; Calypso 1. Rotterdam;
Calypso 1. Nijmegen; Luxe, Arnhem; Casi
no 2. Breda; Rembrandt 3. Eindhoven;
Rembrandt 3, Utrecht.
Préparez *os Mouchoirs Zeer amusante
satirische film van Bertrand Blier met
schitterende hoofdrollen van Gérard Dé-
pardieu en Patrick Dewaere. De gehele
week ln Springhavertheater, Utrecht.
Die Ehe der Maria Braun Met de middelen
van het melodrama dringt Rainer Werner
Fassbinder door tot de kern van het West-
dultse Wirtschaftswunder. Mooie hoofdrol
van Hannah Schygulla. De gehele week in
Palet, Bussum.
La Strada Zuivere ontroerende film van
Federico Fellinl, gemaakt in zijn begintijd,
met briljante rollen van Giulietta Masina.
Anthony Quinn en Richard Base hart. De
gehele week in Movies. Amsterdam; City 2.
Groningen en Filmhuis Delft.
Manhattan De laatste film van en met
Woody Allen, een ode in zwart-wit aan zijn
geliefde stad New York. De gehele week in
Desmet, Amsterdam.
La Terrazza Zeer boelende film van Ettore
Scola met een intrigerende vorm en een
interessant gegeven. De gehele week in De
Uitkijk. Amsterdam.
De Komedianten Meesterwerk van de
Griekse regisseur Theo Angelopoulos over
een veelbewogen periode in de Griekse
geschiedenis die zich Wiegelt in de weder
waardigheden van een reizend toneelgezel
schap. 2 november Filmhuis Heemskerk.
De mens uit Marmer Een van de belan
grijkste films van de beroemde Poolse re
gisseur Andrzej Wajda. over de speurtocht
naar een arbeider, die in marmer werd
vereeuwigd en in vergetelheid verzonk. 1
Lm. 3 november Filmhuis Arnhem.
't Is waarlijk niet gemakkelijk om op
te klimmem tot het Zwitserse staats
burgerschap: slechts 1000 1500 men
sen valt jaarlijks de eer te beurt om
daar genaturaliseerd te worden. Dat
is niet veel, vooral niet als men be
denkt hoezeer het land afhankelijk is
van zijn gastarbeiders.
Aanpassen is het parool; je moet zui
nig zijn en zindelijk, ijverig en eerlijk,
ordentelijk en neutraal. Altijd en
overal moet in de pas worden gelo
pen. zelfs het kleinste vleugje anar
chisme is uit den boze, de Zwitserse
democratie in zijn huidige vorm is
heilig. Kortom: Wilhelm Teil zou nu
geen schijn van kans hebben om te
worden toegelaten tot de kring der
eedgenoten.
De Zwitserse regisseur Rolf Lyssy
neemt ln zijn „Die Schweizermacher"
twee ambtenaren onder de loep, be
horend tot de speciale politie-afde-
üng van het kanton Zürich die belast
is met het speur- en snuffelwerk, in-
haerent aan het naturalisatie-wezen.
Ambtenaren
De een is een oude rot. de ander moet
het nog leren, hun slachtoffers zijn
een Duitse dokter met zijn vrouw,
verbonden aan een Zwitserse psychi
atrische inrichting; een Italiaanse
banketbakker, getrouwd met een
Zwitserse vrouw en een Joegoslavi
sche danseres die in Zwitserland is
geboren.
Het zijn fatsoenlijke, hardwekende
mensen, een sieraad voor elk land zou
Je zo zeggen, bovendien hebben ze
geldige redenen om het Zwitserse
staatsburgerschap te ambiëren
maar er schuilen addertjes onder het
gras. De fondue van de doktersvrouw
is te dun en bovendien is ze bespied
toen ze uit een seksshop kwam (ze
was bij haar kapper die in hetzelfde
pand woont maar durft dat niet te
zeggen want het lijkt een al te door
zichtige leugen); de banketbakker
doet bijna mee aan een demonstratie
van buitenlandse arbeiders; de dan
seres gebruikt bruine vuilniszakken
in plaats van grijze en heeft boven
dien nogal wat manvolk over de
vloer. De oudere ambtenaar (een
voortreffelijke rol van Walo Lüönd)
zet alles op alles om hen te „betrap
pen": het is zijn gewoonte onver
wachts binnen te vallen en de verre
kijker behoort tot zijn geliefkoosde
attributen.
Zijn collega heeft te veel gevoel voor
humor om deugdelijk te zijn voor het
vak en haakt dan ook af
Happy ending
Een scherpe satire is „Die Schweizer
macher" allerminst (al wordt gesug
gereerd dat een fikse bankrekening
en een academische opleiding stevige
stapstenen zijn voor het burger
schap), daarvoor is het allemaal te
mild en gemoedelijk, de kritiek krast
niet dieper dan de huid.
Een happy ending is er ook. zodat alle
ingrediënten voor een conventionele
komedie aanwezig zijn. Ik ben argwa
nend genoeg om aan te nemen, dat
juist daaraan het grote succes van de
film in het land van herkomst te
danken is.
Maar het moet gezegd dat
Lyssy die ingrediënten bekwaam ge
bruikt: „Die Schweizermacher" is uit
stekend amusement.
Amsterdam-Cinecenter, 16 jr.
IV.-B.
ADVERTENTIE
Wanneer u voor langere tijd geld
nodig heeft, dan adviseert de Amro
Bank u een Continu Crediet.
We bespreken samen tot welk be
drag u maximaal kunt opnemen
(wanneer u maar wilt) en wat u per
maand gaat aflossen. Als u heeft afge-
Beatrice Kcssler en Emit Steinberger in „Die Schweizermacher'
lost kunt u tot dat bedrag in principe
steeds weer opnemen. U betaalt alleen
rente over het opgenomen bedrag.
Als u alles achter de hand houdt,
betaalt u geen rente en hoeft u ook niets
af te lossen.
De rente wordt per dag berekend,
zodat u geen cent te veel betaalt. En dat
kunt u controleren op de maandelijkse
overzichten die u ontvangt.
