Patiënt in de politiek
en echte zieke
PÜ1
Nieuwe muziek, die meer bekendheid verdient
NOTITIE
Verwrongen geestesbee
Twee exposities in Rotterdam
-
Schillen, poppentheater voor volwassenen
Het Polen achter Penderecki
££0^ VOlk zingt Werd de schemertn& opgeheven
Brandaan
En dan nog
-
ni
DINSDAG 28 OKTOBER 1980
KUNST/RADIO/TELEVISIE
door G. Kruis
ROTTERDAM De beroem
de Amerikaanse cartoonist
Saul Steinberg zei eens:
„Mensen, die een tekening
zien in The New Yorker zullen
automatisch denken 'dat is
leuk' omdat het een cartoon
is. Als ze er een zien in een
museum, denken ze .dat is
artistiek
Nu hangt er een vijftigtal, onder de
titel ..Patient in de politiek" in een
museum Atlas van Stolk, Rotter
dam en is het toch wel een beetje
leuk
Er zijn trouwens niet veel echte „car
toons" bij. want dat is een benaming
van de laatste tijd. Voor de Tweede
Wereldoorlog heetten ze gewoon
spotprenten en nog veel eerder ze
gaan hier terug naar 1632 werden
dergelijke prenten met een spottende
of hekelende bedoeling nog „Slnne-
beelden" genoemd. Patient in de poli
tiek, 't is hier met recht beeldspraak
Dit soort prenten. Engeland ligt ziek
te bed en roept de hülp in van Karei
II. die de patient laat onderzoeken
De twee volgende prenten zijn nau
welijks anders van opbouw, alleen is
het in ene geval de Nederlandse
Maagd die Stadhouder Willem III no
dig heeft en in het andere Sultan
Kara Mustafa, die na het beleg van
Wenen van alle mogendheden (art
sen) verschillende adviezen krijgt.
Een zeer veelvuldig terugkerend the
ma: zo n zieke te bed. omringd door
HH politici als polsvoelende. piskij-
kende, zeg-es-a-zeggende, klisteren
de. opererende, aderlatende en kop-
zettende medici
Al zijn er echt wel geestige prenten
bij. als je alles, uit ruim drie eeuwen
zo bij elkaar ziet. krijg je toch wel
even de idee, dat ze vaker ontstonden
tn momenten, dat het met de inspira
tie niet zo vlotten wilde
..Dat wordt trekken, mevrouwtje
Te veel zoet gegeten." zegt „tand
arts" Hofstra tegen de Nederlandse
Maagd in zijn stoel. Zó. denk je dan.
waren ze toen ook al aan ,.'t bezuini
gen En pas nog, 'n paar maanden
geleden een van Müller. Van Agt als
chrirug (hoewel hij er meer uitziet als
een slager) die het mes gaat zetten in
de Nederlandse portemonnaie In
1936 had dokter Colijn al een dergelij
ke nood-operatie verricht
Blijft de vraag: vanwaar, door de eeu
wen heen, die voorkeur voor kwasi-
medische oplossingen in de politieke
prent
Misschien wel om de relatie arts-pa
tiënt: die verhouding is in alle tijden
en in alle culturen een zeer ongelijke
Aan de geneeskundige Wet die in 1865 in werking trad, was in de
Tweede Kamer enorm gesleuteld. Titel van deze prent: „Een
patiënt die met amendementen genezen is".
geweest. De medicijnman had zijn
overgeleverde geheimen, de arts
had gestudeerd, in ieder geval ken
den ze hun rol. De patient: ziek, bang.
veel vragen, opkijken naar de arts
Zelfs in de pre-hlstorlsche samenle
ving was er vast bij Iedere stam wel
iemand die geneeskrachtige krulden
ontdekte. Die kennis, gekoppeld aan
de magie was macht, in ieder geval
aanzien
Geschiedenis
Zover gaan ze niet terug in De Dub
belde Palmboom, 'n paar deuren ver
der dan de Atlas van Stolk, daar gaat
het op de expositie ..Patient in Rot
terdam" om de medische geschiede
nis van Rotterdam, van de middel
eeuwen tot het midden van de 19e
eeuw. Tot 1865 ongeveer, toen de Ge
neeskundige wetten tot stand kwa
men. Er werd toen één artsendiploma
Ingevoerd en dat kon je alleen aan
een universiteit behalen
Natuurlijk was er lang daarvoor een
universitaire opleiding, maar daar
naast liepen er nog vele meer of min
der bevoegde scharrelaars rond. In
ieder geval, de zieken moesten zo
goed mogelijk geholpen worden
met zijn tweeën of drieén in de bed-
destede van het Gasthuis maar
met de meeste ziekten wisten de art
sen nog helemaal geen raad en vooral
tegenover epidemieën waren ze
machteloos
Het gebrek aan hygiene in de middel
eeuwen was niet te geloven: het
drinkwater in de putten was vaak
bedorven en het huisvuil bleef liggen.
waar men net neergooide, tot het
gewoon wegTOtteeen vunze
stanck. soo de vogels van de lucht
doot ter aerden vielen." BIJ de peste
pidemie van 1384 kwamen 25 miljoen
Europeanen om, een kwart van de
totale bevolking.
't Register van opgenomen patiënten
van 1655-1650 in 't Pesthuis ('t ligt
hier) laat hoofdzakelijk vette zwarte
kruizen achter de namen zien en la
ter. in de 18e en 19e eeuw werd de
stad nog door vele epidemieën geteis
terd. zoals door de cholera, die na
1832 keer na keer de kop opstak
Uit een stichtelijk boekje van wat
later datum vond ik: „Ook ons dier
baar vaderland, dat zo dikwerf wordt
verschoond van menig oordeel, dat
andere volken doet beven, werd met
dien dood bezocht. Ook over ons
land. dat in zoovele opzichten is be-
weldadigd met zegeningen, die ande
re landen moeten derven, werd die
roede des Heeren uitgestrekt. Het
oordeel begon van uit Rotterdam,
waar zich de ziekte het eerst ver
toonde
En een waarschuwing van het ge
meentebestuur: geen „visch. water
achtige groenten, onrijpe vruchten of
te veel verkoelende spijzen" te eten
Bonnen van het „Comité tot onder
steuning van behoeftige poklijders":
goed voor 1 flesch Wijn of een half
Kilo Vleesch, een Tarwebrood of een
Mans-hemd. Dat was in 1875. Of. heel
ander terrein, een primitief briefje:
verzoek van familie en buren van
Pietertje Andriese, ongeveer 30 Jaar.
om haar in het Dolhuis te laten opne
men omdat zij „dol en uytalnnlg"
was
Chirurgische Instrumenten, en alles
wat daarbij hoort, tekeningen, affi
ches. brieven, boeken, portretten,
aquarellen en een groep van anatomi
sche en andere rariteiten uit het „mu
seum" dat bij het Theatrum Anatonl-
cum hoorde, een soort Museé Spitz-
ner in 't klein en in 't vriendelijke.
Met de schoen van de 17e eeuwse
Lekker kerkse reus, die achteraf nu
ook weer niet zó groot was. 2.16 m;
„Kinderen, yder ln een byzondere
Flesch met Vogt"; het hart van een
„Manspersoon met deszelvs opge-
spuite Bloetvaten en Klapvliezen
allerlei dieren, opgezet of op „sterk
water". Wat het onderwerp betreft,
geen „leuke" tentoonstelling dus.
maar 't wordt allemaal zo rustig, zon
der accent op het „enge" en zonder
enige sensatie gebracht, dat Je er toch
rustig met Je hele gezin heen kunt.
„Patlént In de politiek". Atlas van
Stolk, Aelbrechtskolk 12, duurt tot 9
februari 1981. „Patiënt in Rotter
dam, De Dubbelde Palmboom, Voor
haven 12, Rotterdam, tot 29 maart
1981. Openingstijden dagelijks van
10 tot 17 uur. zondag van 11 tot 17
uur.
- -
Scène uit Schillen, door Popstudio Hlnderlk en het Poppentheater Kollektief.
door Dirkje Houtman
AMSTERDAM De man die
zijn verhaal aan het kleine
jongetje vertelt, spaart mas
kers. Zijn gezicht verbergt hij
erachter. Trek je het masker
eraf dan blijft er een ander
over. Het afpellen van gehar
naste buitenkanten, scherven
en schillen die de kern onthul
len, daar komt de man steeds
op terug.
HIJ staat centraal ln „Schillen", een
co-produktie van Stichting Poppen
theater Kollektief en 8tlchtlng Pop
studio Hinderlk, die deze week ln het
Shaffy Theater ln Amsterdam Is te
zien. Een bijzondere voorstelling voor
volwassenen, die laat zien dat pop
penspelers zich niet laten beperken
tot het traditionele Jan Klaassen en
Katrijn-niveau, maar uit de kast ko
men en driftig op zoek zijn naar nieu
we vormen.
De wereld van de man is vervormd
Zijn verhaal is opgebouwd uit herin
neringen De toneelhandeling ver
schilt echter totaal van wat zijn woor
den suggereren. Hij zit niet in een
bruinieren stoel waar hij stukjes ka
pok uit de kapotte leuning peutert op
een bovenverdieping in een genoege-
iijke wijk. De inrichting waar hij
blijkt te zitten wordt evenmin zicht
baar gemaakt op het toneel. Wat we
te zien krijgen Is een reeks van beel
den die over elkaar heenschuiven en
de verwrongen gedachten van de
man ventileren
Door de discrepantie tussen de beel
den die je als toeschouwer zelf bij het
verhaal bedenkt en hetgeen Je op het
toneel ziet gebeuren ondergaat de
voorstelling een zelfde soort schizo
frenie als waar de man aan lijdt. Hij
en het jongetje lijken een afsplitsing
van een persoon. Soms lopen opmer
kingen van beiden door elkaar heen.
Dat kan ook omdat zijn verhaal vorm
krijgt ln de monoloog van een vertel
ler die de dialoog tussen de twee
inkapselt
De verteller blijft onzichtbaar; zijn
verhaal krijgt een uiterlijk ln de beel
dentaal die vijf figuren soms gelijktij
dig met de tekst of ln stilte tot intens
ijle momenten opvoeren
De spelers zijn gehuld in een dof-
glimmende huid, een kopie van het
eigen naakte lichaam waarop prach
tige maskers met hoog voorhoofd
brede neus. bolle konen en uitstul
pende lippen de menselijke vormen
vertekenen. Zo hebben de makers een
vorm gevonden die het midden houdt
tussen poppen en direct herkenbare
menselijke wezens. In beweging com
bineren motoriek en uiterlijk de ver
wijzing naar een mens. in stilstand
verstenen de spelers tot poppen, die
veel weghebben van de gipsen figu
ren van de Amerikaanse popartkun
stenaar George Segal, maar dan ge
plaatst in niet-alledaagse situaties
Zoals de blanke gestalte die in de
muur wordt gemetseld. Zijn li-
chaamslljnen verstenen er op den
door Ralph Degens
ROTTERDAM Meer dan
de helft van wat Krzysztof
Penderecki sinds zijn conser-
vatoriumtijd (einddiploma
1958) heeft gecomponeerd is
al op grammofoonplaten van
verschillende wereldmerken
vastgelegd. Bij velen wordt
daarmee de indruk gewekt
dat hij zo ongeveer de eerste
belangrijke Poolse componist
na Chopin is.
Dat is op zijn minst onbillijk ten
opzichte van de andere Polen die na
de tweede wereldoorlog hun niet min-
der belangrijke, maar wel in het bui
tenland minder bekend geworden,
bijdragen aan het eigentijds compo
neren hebben geleverd." Ik bedoel
daarmee niet de terecht, maar op
minder spectaculaire wijze, interna
tionaal gewaardeerde Witold Lutos-
lawski. maar mensen als Baird. Rud-
zinsky, Schóffer, Kilar, Bloch. Meyer.
Serocki. Kotonski en Gerocki
Wat de laatste drie betreft, zij kwa
men ook voor op het programma dat
Ensemble M. op de laatste dag van
het (bescheiden) Rotterdamse Pende-
recki-festival, zondagmiddag in De
Doelen uitvoerde. Uiteraard ook met
weken van Penderecki. met daaron
der als verrassing de eerste Neder
landse uitvoering van diens kersverse
(1980) Capriccio voor tuba-solo. dat
met zijn razendsnelle opeenvolgingen
van kleine notenwaarden de indruk
van een parodistische uitdaging voor
instrument en bespeler maakte
Dit zeer ontspannen klinkende, maar
veel Inspanning van de vertolker ei
sende. stuk werd virtuoos uitgevoerd
door Tjeerd Oostendorp Trouwens.
Marlen van Staalen bracht ook net
nodige mee voor de instrumentale
acrobatiek een ander Capriccio dat
Penderecki in 1968 voor cellist Sieg
fried Palm schreef en dat eveneens
een zelden bij Penderecki waarneem
baar gevoel voor humor doet vermoe
den. Met de Miniaturen voor viool en
plano (1959), het Tweede Strijkkwar
tet, en een zeer slechte (vervormde)
weergave van de elektronische „Psal-
mus 1961" was het Penderecki-aan-
deel compleet.
Maar bepaald niet minder „belang
rijk" als voorbeeld van een zeer per
soonlijke zeggingskracht is „Musi-
quette IV" van Henryk Mikolay Oo-
recki voor trombone, klarinet, cello
en piano met zijn originele herha
lingseffecten van bijna gelijkluiden
de delen. Wlodzlmlrz Kotonski laat ln
zijn „Pour quatre" met dezelfde in
strumentencombinatie een heel fijn
zinnig gevoel voor subtiele harmoni
sche vondsten horen. En ook het tot
slot uitgevoerde „Fantasmagoria"
voor piano en slagwerk van Kazl-
mierz Serocki. waarin de piano vol
maakt als melodisch slaginstrument
is geïntegreerd, kan met zijn beheer
ste klankfantasie en zijn overwogen
vorm als voorbeeld dienen van de
muzikale scheppingskracht van wat
je „het Polen achter Penderecki" zou
kunnen noemen.
Kazimierz Serocki: beheerste
klankfantasie.
In 1957 begon de Vara een radio
programma getiteld Onder de
groene linde. Een boom die nogal
eens voorkomt als decor in onze
volksliedjes, waaronder dan akeli
ge, stoute of amoureuze gebeurte
nissen zich afspelen En over
volksliedjes gaat dit programma
dat nog steeds, maar nu onder de
vlag van de NOS, wordt uitgezon
den op zondagavond van 20.45 tot
21 uur. Hilversum 2. Nu tikt de
samensteller. Ate Doornbosch,
mij vriendelijk op mijn schrijven
de hand „Het zijn geen liedjes,
korte, vlotte dingetjes, maar gro
te, verhalende teksten; liederen, in
ons spraakgebruik" Dat „ons"
slaat op het Nederlands Volkslied
archief en het Radio Volkskundig
Bureau die gezamenlijk een lang
speelplaat hebben uitgebracht
met zestien van zulke liederen.
De zangers zijn" gewone mensen
uit het volk, huisvrouwen, veenar
beiders. vissers, ambachtslieden.
Sommige stemmen klinken krach
tig, anderen wat hijgerig want de
meesten zitten al dik in hun ge
pensioneerde jaren. De laatsten
van een opeenvolging van genera
ties die nog zongen, bij het werk
(toen dat nog in groepen ging, niet
gemechaniseerd) of erna. 's
avonds in de schemering. Van een
ruiter metter zijn blanke zwaard:
23 tweeregelige coupletten over
liefde, gebroken harten en de on
vermijdelijke dood. O! over een
vaartocht van Dordrecht naar
Antwerpen. 16 maal twee regels
die eindigen in de armen van ene
Marie Woudstra. De teksten vin
den in enkele gevallen hun oor
sprong in de middeleeuwen, vaak
mondeling doorgegeven. Maar dat
is afgelopen. „Het volk zingt ze
niet meer", merkt de heer Doorn
bosch op. „Het electrlsch licht is
de nekslag geweest Daardoor
De moderne techniek werkt ech
ter niet alleen vernietigend op on
ze volkscultuur. Dankzij de band
recorder wordt de schat van eeu
wen zorgvuldig vastgelegd. In
1957 had Doornbosch het idee om
tien uitzendingen te wijden aan
het volkslied; inmiddels ls hij over
de zevenhonderd programma's
Duizenden brieven met teksten en
stapels banden vormen de rijke
oogst die zorgvuldig ondereocht
wordt door de.medewerkers van
het Nederlands Volksliedarchief
Soms zit daar een gouden vangst
tussen zoals een mevrouw uit
Udenhout die èp 80-Jarigè leeftijd
besloot het wat kalmer aan te
gaan doen en de dingen uit het
leven van vroeger eens op te
schrijven. In totaal produceerde
zij tweehonderd uitgeschreven lie
deren. waarvan er zestig, deels on
bekende. door haar werden voor
gezongen. Zij staat met twee num
mers op deze plaat
Ook al zal ik mijn huisgezin ln het
schemerlicht (zuinig als we zijn
met energie) niet toezingen: „Zeg,
hebt gij al van dat vrouwtje ge
hoord. dat vrouwtje uit De Maten?
Die had er zo'n lelijke man ge
trouwd. ze wou niet bij hem sla
pen". toch heb ik met veel plezier
de lp van een heer die ln een
wijnhuis zat. gedraaid Wie in dat
plezier wil delen kan de lp bestel-
Van een heer die In een wijnhuls zat
len bij het P. J Meertens-Instl-
tuut. Keizersgracht 569. 1017 Am
sterdam. giro 167415 onder ver
melding langspeelplaat: prijs
18.25 thuis bezorgd
Een suikerwerkenfabriek aan de
rand van de Amsterdamse Jor-
daan is in de afgelopen maanden
omgebouwd tot een studio met
theatervoorzieningen en een docu
mentatiecentrum ten behoeve van
oude en exotische muziek, verha
lende kunst en klein muziekthea
ter. Duidelijker gezegd: de middel
eeuwen zullen hier gaan bloeien,
want Marijke Ferguson zwaait er
de scepter. Uiteraard samen met
Studio Laren, dat zich nu maar
moet omdopen tot Studio Bran
daan. want naar die beroemde Ier
se heilige is het huis genoemd.
Ook in het (Middel)Nederlands
zijn de van oorsprong Keltische
reisverhalen van deze heilige op
getekend. In het najaar van vol
gend jaar hoopt Studio Laren
daarover een programma op basis
van deze teksten te maken.
Nu is de groep hard bezig aan een
avond over een elfde-eeuwse ge
leerde vrouw, componiste en mys-
tica, Hildegard van Blngen. waar
van de eerste try-outs verwacht
kunnen worden in februari Uit de
keuze van onderwerpen blijkt de
muzikale gerichtheid van Studio
Laren in de komende tijd, nl. de
periode rond het jaar 1000; tot nog
toe heeft geen ensemble zich daar
op gespecialiseerd Iedere maan
dagavond. 20 uur, te beginnen op 3
november, kunnen liefhebbers le
zingen bijwonen over die oudste
cultuuruitingen, een initiatief in
samenwerking met het Sweelinck
Conservatorium. In huize Bran
daan Vinkenstraat 29 (tussen
Haarlemmerdijk en Brouwers
gracht).
ook
n va
nnlgl
jsyi
zijn
node
lat b
duur maar maken uiteinde! ev
voor een gat waarin zijn
zichtbaar wordt. De man isL
het raam naar buiten gps BinS
luidt het. Eindelijk gestorvt In Zi
doodgegaan, want sterven, tgen
hij al eerder. Is Je lichaam
voelen, ls geen man te hi
den. is eenzaamheid zondert
verantwoording te hoeven
Hij is bevrijd van zijn masAaard
zijn dan niet meer nodig
voor het kind dat de vroi
gelijktijdig baart en dat
verwrongen trekken verf
niet althans.
{Tol
■r *kt
hec
boo
leze
gee
creld
Hinderlk heeft het stuk ge ankl
en als avant-gardistlsche po
Ier. steeds weer op zoek nai
beeld- en spelelementen 13 z,c
vloed onmiskenbaar. Hij zelf d di<
verhaal met een stem die vei
paart aan werkelijkheid O
aan de rijke, maar ingetogei _P
beeldentaal groeit de voorst
van een prachtig verstilde j en O
tot een onontkoombare onw
werkelijkheid
aar
„Boesman en Lena" var*
afrlkaanse schrijver Athoi
dat ui de regie van Anthony 4
op 1 november bij Fact in 1
lo-theater in première zou i
wegens ziekte uitgesteld. Het
bedoeling dat het stuk in
bezetting eind april voor h<
gaat worden gespeeld Tot iling
eind mei '81 gaat het op toet n n
Voor het eerst treedt de P°
politieke theatergroep Cuati "c
ln Nederland op en wel in He sic
rijn theater in Amsterdam D
ontstaan tijdens de „Peruaai
te" die overigens maar val
duur was, probeert haar politk
alen te vertalen in een eigen
taal die een synthese laat zien
de Zuidamerikaanse Indian< .1^
ren en Europese theaterv irmi
die van de Pool Grotowski. D
speelt twee voorstellingen O
22 oktober om 20 uur „El I ra
„Encuentro" op 24 en 25 okto
20 uur en op 29 oktober om
Belde stukken gaan in op dl
heersing van de westerse wq
de Indianencultuur
In het afgelopen weekeinjf,
onderdelen van twee glas-in-
men van een kerk in Zürlcl
gooid. De ramen zijn in 1970
digd door de bekende Franse I
naar Marc Chagall en zijn I
vanwege hun grote schoonh(
politie van de Zwitserse stad li
dit vandalisme een verband e
optreden van de zogenoemde
nomen" die de laatste tijd in 2
land veel van zich hebben latei
en wier protest zich onder me
tegen de subsidiëring van gev
kunst.
Speciaal vanda g[
De letter M gaat niet, 4
aangekondigd, over wooJ
genbewoners, maar wordfl
vervolg op de uitzending!
vorige week. met ouders
drugsverslaafden.
HHv. 2/|
Agressief gedrag van
gebruikers, welke foutenl
ken te en wat vinden de lui
raars ervan? Allemaal in|
Vergulde Middenweg,
nog een slachtoffer van I
ongeluk.
Hilv. l/l
The Netherlands Wind
semble op tournee door de
les. Het Blazers Ensemb
Amerika, met muziek van
sart. Willem Breuker, Ko
en Frank Zappa. Film
Roeland Kerbosch met
nard Haitink, Danny Ka
commentator David Fros
Ned.
In Hier en Nu aan
voor de Amerikaanse
laars in Iran. met een
zicht van een jaar gijze
Verder de komende verki
gen in de Verenigde Stat
Ne.d 2