Vonne van der Meer legt
nadruk op veranderingen
Gelukte
van de
verbeelding
werkelijkheid
Hemel en aarde, eerste regie bij Theater
HEFTSTEREO TVIVIDEO
KOOPGIDS
OPENHAARDEN
KOOPGIDS
'Jk
Muziek uit
Penderecki's
oude en
nieuwe periode^
En dan nog
ZATERDAG 25 OKTOBER 1980
KUNST/RADIO/TELEVISIE
Naar aanleiding van haar
eerste regies noemden een
aantal critici Vonne van der
Meer een belofte voor de te-
komst. Na „Stel dat Shakes
peare een zuster had" bij Poe-
zie Hardop regiseerde ze
twee stukken bij het jonge
regisseursproject Fact: Stel
la van Goethe, dat ze als haar
eerste grote werkstuk be
schouwde en „Woede om gis
teren" van John Orbom. Dit
seizoen werkt ze voor het
eerst bij het repertoiretoneel.
In december komt „Een moe
der" van Josine Simons-Mees
bij Cenrum uit en donderdag
avond ging „Hemel en aarde"
van de Duitse schrijfster
Gerlind Reinshagen in Pre
mière. Hieronder een gesprek
over dit stuk en een recensie
van André Rutten.
door Dirkje Houtman
AMSTERDAM In de eerste grote regies van Vonne van der Meer vielen twee elementen
onmiddellijk op. Ze bewerkte de stukken grondig en onderwierp ze aan een dwingend
toneelbeeld van Judith Lansink, tot nu toe haar vaste ontwerpster. Stella van Goethe speelde
zich af in een geplastificeerde tuin; Woede om gisteren kreeg zijn vorm in een studentikoze
arbeiderswoning waar de toeschouwer via het achterbalkon en openslaande deuren de
handeling als een voyeur kon gadeslaan.
De nauwe samenwerking tussen de
regisseur en decorontwerpster is be
palend voor de voorstelling.
Vonne van der Meer: ,Jk verwacht
meer van een decor dan dat het alleen
een omlijsting van mijn idee zou zijn.
Als je alleen al bedenkt wat ruimte
met Je doet. Het is heel anders of je
een kerk inkomt of dat je je in een
vochtige kelder bevindt. Ruimte is
bepalend voor wat er gebeurt. Het
juiste decor is niet alleen slim, handig
of mooi uitgevoerd, het is een dwin
gende factor. Judith en ik brainstor
men altijd uitvoerig. We proberen
achter de essentie van het stuk te
komen en zoeken naar het specifieke
van de personages. Op grond daarvan
wordt de ruimte gekozen en die is niet
inwisselbaar."
De stukken die ze tot nu toe regis
seerde verschillen sterk van elkaar,
inclusief Hemel en Aarde van Gerlind
Reinshagen en een moeder, waarin
een gezin centraal staat. Stella da
teert uit Goethe's Sturm-und-Drang
periode, het is een spel voor verlief
den; in „Woede om gisteren" venü-
leert Jimmy Porter als telg van de na-
oorlogste generatie zijn teleurstelling
over niet gerealiseerde Idealen in een
haat-liefde-verhouding met het es-
thablishment.
Bewerking
Belde stukken zijn historisch en kwa
men in aanmerking voor een bewer
king die Vonne van der Meer op
grond van eigen ervaring, affiniteit en
logica met behulp van anderen uit
voerde. Wat inhoudt dat zij „Stella"
nu na twee jaar misschien heel an
ders zou doen.
Hemel en aarde is aan de pen van de
bewerker ontsnapt omdat structuur
en inhoud nauwelijks vaagheden op
leverden en het onderwerp niet snel
gebukt zal gaan onder historische be
ladenheid. Centraal staat een vrouw
die leeft met de wetenschap dat ze
het niet lang meer zal maken. Even
als bij de bewerking speelt bij de
interpretatie van dit stuk ervaring en
kijk op het leven van de regisseur een
essentiële rol.
Hemel en aarde is geen meelijwek
kend stuk over de dood. Het toont de
ontwikkeling van de vrouw Sonja
Wilke in vier stadia. Ze haalt herinne
ringen op, weigert zichzelf op te ge-
ADVERTENTIE
TV vandaag
Rijk geïllustreerd. Boorde
vol tips, wenken, ideeèn,
checklists Prijs- en pro-
duktinformatie over 136
merken.
Overal verkrijgbaar.
148 pagina's f
475.
Andere Welkekoopgidsen:
Keukens, Badkamer*,
/toeren, Electr. orgels.
Camera's, Tuin, Hobby
gereedschap.
Accres Uitgeven.
102940-18181'
TV morgen
Vernieuwd: Brandpunt
heet eens in de maand Brand-
punt-thuis. Uitzending met pu
bliek en gasten, die in de be
staande opzet van actualitei
tenrubrieken vrijwel nooit op
de televisie verschijnen. Aldus
de KRO. Even controleren,
maar. Ned. 2/22.15
De terugkeer van Sonja Ba
rend gaat gepaard met pran
gende vragen als, is die jongen
van de TROS Top-50 een „no
toire racist", beeft het boek
van Rudi Carrell dan wèl kwa
liteit en moet prostitutie er-'
kend worden als een echt vak?
Ned. 1 20.25
Gasten in In de Rooie Haan
zijn de minister van volkshuis
vesting, jonkheer drs. P. A. C.
Beelaerts van Blokland (blijft
.de hypotheekrente aftrekbaar
'en hoe gaat het verder met de
huurprijzen) en mr. Klaas de
Vries, PvdA parlementariër,
over carrières in de krijgs
macht. Hilv. 1 13.03
Tanz der Vampire, Dance of
the Vampires, The fearless
vampire killers of de mooiste
titel: Met jouw tanden in mijn
nek. Vrolijk meesterwerk van
Roman Polanski uit 1966. Met
in de hoofdrollen Jack
McGowran, Roman Polanski
zelf en Sharon Tate.
Did. 2/20.15
Moet er de hele dag televi
sie komen? In „De Hutsgeklut-
s te", zondagmorgenprogram
ma voor kinderen, staat deze
vraag centraal. Jonge luiste
raars mogen telefonisch reage
ren. Als ze pa en moe maar uit
laten slapen.
Hilv. 2/08J20
Extra Langs de Lijn, we
gens de marathon van New
York, de samenkomst van alle
jog-fanaten in Amerika.
Hilv. 1/18.45
Nog een moeilijke vraag bij
de KRO: „Is er een leven vóór
de dood"? Prof dr Marco J. de
Vries, hoogleraar pathologi
sche anatomie, houdt een
Gastcollege.
Hilv. 2/23.20
Van der Laak, zijn Cockle
en zoon Ab, Pierre Huize
bosch, Tedje van Es en F. Ja-
cobse van de Tegenpartij, alle
maal in het tweede welzijns-
programma van het Simplis-
ties Verbond.
Ned. 2/20.40
Vier Nederlanders keerden
hun vaderland de rug toe.
Waarom en wat is er dan mis
met ons? Programma van
Cherry Duyns.
Ned. 2/21.20
ADVERTENTIE
Alles over Open Haarden, o.a.
kiezen, energie besparen, de
beste plaats, zelf bouwen,
stookmateriaal, afvoerkana
len, enz., enz. Produkt- en
leveranciersinformatie,
overal verkrijgbaar.
100 pagina's f
Andere Welke-Koopgidsen:
Keuken*, Badkamers, CV/
Isolatie. Slaapkamers, Hiti-
stereo, Vloeren, Electr.
orgels, Camera's, Tuin,
Hobby gereedschap.
ven en is nog strijdbaar. In het derde
stadium accepteert ze haar lot maar
wil dan wel weten hoe het zal gaan.
Uiteindelijk is ze onthecht en leeft
nog even in een veldadlge berusting.
Je kimt Je afvragen of deze vrouw ook
tijdens haar leven niet al dood was;
zijn de stadia die ze aflegt niet een
metafoor voor het leven dat ze leidde.
Altijd volgens plan, alert op wat er
gebeurde, een houding, die ze aan het
einde van haar leven pas kan verla
ten. Bovendien zijn haar verhalen
doorspekt met motleven die verwij
zen naar de dood. Het zuur van de
klimop dat de muur van haar huis
aantast, de dood op de Italiaanse
straten, de dode Vesuvius, die ze tij
dens haar reizen bezocht en de spie
gels en engeltjes ln de IJssalon waar
ze zo van hield.
Doodsbeelden
Vonne van der Meer gelooft niet ln
het dode leven van 8onja: „Als dat zo
was dan had ik het stuk niet willen
doen. Dat strookt niet met mijn op
vattingen. Ja die doodsbeelden ver
mengen zich met haar herinneringen,
dringen vanuit haar onderbewustzijn
door de oppervlakte van het gesprek.
ZIJ praat over haar leven vanuit het
dode toekomstperspectief. Maar ze
heeft van haar leven gehouden, het
geleid zoals zij dat wilde.
Het was, volgens mij, niet zomaar een
vrouw. Ze was buitengewoon, evenals
het leven dat ze leidde, zoals ze het
zelf formuleert. Uiterlijk opvallend,
rood haar, behangen met Juwelen,
mooi om te zien en voorzien van me
nige minnaar. Haar kracht putte zich
voornamelijk uit haar werk ln de ijs-
salon waar ze de prachtigste ijscou-
pe's maakte. Dat vind ik belangrijk.
Ze deed haar werk goed, dat maakte
haar gelukkig. Ze hield van mensen,
die naar haar keken. En als de consul
op een keer champagne voor het per
soneel van de IJssalon laat aanrukken
en op haar toast ls dat een herinne
ring die ze heel lang vasthoudt. Ze ls
ervan overtuigd dat hij haar, als ze er
niet meer ls, bij zijn bezoeken aan de
IJssalon zal herinneren. Beelden blij
ven levend ook als iemand gestorven
is. Hoe ellendig kunnen mensen zich
niet voelen als ze werk doen dat niet
bij hun persoonlijkheid past."
Rust
Maar uiteindelijk vindt ze ln dit zie
kenhuis pas rust. Ze wordt er wakker
als toen ze kind was, zoals ze zelf zegt:
„Fris geen spoor van gisteren
meegesleept". Ze voelt zich rustig,
zonder gedachten aan verleden en
toekomst en geniet nu pas van het
moment, zonder op haar qui vlve te
hoeven zijn. Ze is aan het eind van
haar leven veranderd.
Vonne: „Ik geloof dat mensen door
bepaalde ervaringen kunnen veran
deren en ik denk ook dat Reinshagen
het zo heeft geschreven. Dat wil niet
zeggen dat Sonja niet heeft geleefd
zoals ze het wilde, maar oog ln oog
met de dood realiseert ze zich dat
bevrediging van tastbare behoeften
niet de ultime waarden waarden zijn.
Sonja is de vitaliteit zelve, ze wil
leven, alleen het lukt haar niet meer.
Die vitaliteit geeft ze door. Aan het
slot zegt ze: we moeten de kinderen
wakker maken, waarmee ze op de
andere stervenden doelt. Kinderen
betekent nieuw leven en zij geeft het
leven door in de vorm van vitale
gedachten aan de Jonge bouwvakker
die als gevolg van een ongeluk een
arm moet missen maar nog een toe
komst voor zich heeft. Ze wijst hem
op de vele mogelijkheden van de
mens. Valt er een uit dan blijven er
nog genoeg over. Deze levenskrachti
ge visie staat lijnrecht tegenover het
cynisme van de verpleegster die aan
een vroeger onderwijsbestaan een
klnderhaat heeft overgehouden. Kin
deren zijn lelijk met als gevolg dat de
mens te gronde gaat aan zijn eigen
lelijkheid. Zij vindt dat mensen aan
het einde net zo zijn als aan begin van
hun leven. Aan Sonja zie Je dat dat
niet zo is. In die zin ademt het stuk
een optimisme."
Het geloof dat de mens door bepaalde
ervaringen verandert, probeert Von
ne met haar voorstellingen uit te
drukken." Stukken moeten die ruim
te' voor mijn ideeë laten, al dan niet
verwijd door een bewerking.
In Woede om gisteren heb ik om die
reden het slot veranderd, zonder Iets
in de tekst te schrappen. Als Allee bij
Jimmy terugkomt weigert ze, zoals
Osborne wel aangeeft, ln hun oude
spellletje te Vervallen. Ze is veran
derd. dat kan ook niet anders na een
miskraam en een man die zojuist een
verhouding met haar vriendin achter
de rug heeft. Het slot vind ik belang
rijk. Daar gaan de mensen tenslotte
het theater mee uit en het heeft geen
zin ze met een dosis pessimisme naar
huis te sturen."
Porgy Franssen en Anita Menist in Hemel en aarde bij Theater
enti
*st<
ipig
rob!
de
de
geze
door André Rutten
wel
ilevi
pl ar
ARNHEM In de voorstelling die Vonne van der Me 1
Theater van „Hemel en aarde" van Gerlind Reinslcns
gemaakt heeft, speelt Anita Menist de centrale figuur, d x
tamelijk bloeiende Sonja Wilke, die er zich in moet sch
dat haar bloei voorbij is. ^c,f1
Vonne van der Meer
Foto: I
Zij doet dat niet op een realLstlsch-
dramatische. eerder op een subtlel-
tekenende manier. Zij laat een vrouw
zien, die ln de werkelijkheid, waarin
zij leefde, een prettige sfeer om zich
heen schiep je kunt ook zeggen
zich een eigen werkelijkheid schiep,
waarin zij zich prettig voelde. ZIJ
heeft zich bewust afgezet tegen de
gangbare opvattingen van hoe „men"
behoort te leven en tegen gangbare
reacties. Zo ls zij het ziekenhuis bin
nengekomen, zo ontmoet Je haar de
eerste keer: lichte peignoir over licht
lang nachtgewaad, veel kettinkjes en
armbanden, niet protserig toch, niet
burgerlijk ook, wel naar eigen smaak.
Zij praat opgewekt, levendig, ruimt
kleine onaangenaamheldjes terloops
uit de weg. neemt anderen onver
moeid voor zichzelf ln. Eigenlijk blijft
zij zo. toch verandert zij. Dat hoor je
natuurlijk uit de tekst, Je ziet het
vooral ook ln het spel, het langzaam
aanvaarden van een nieuwe werke
lijkheid. zich na angst daarvoor en
verzet ertegen, die onder ogen zien en
dan toch naar eigen hand zetten. In
de eerste monoloog vertelt zij, dat zij
voor de afgrond vol dode stenen van
de Vesuvius naar de beslotenheid van
haar eigen veilige huis terug gevlucht
is. In de laatste monoloog zegt zij, dat
'zij bij het kijken naar die vlakte vol
tn.
blauwe en gele stenen gedach
dat het feitelijk toch mooi m<
volkomen dood te zijn. ZIJ st< e fc,
haar eigen dood. op de gang 1
ziekenhuis, op weg om „de kin
te wekken.
DM
Iets
n t
Deze genuanceerd gespeelt nor
wordt raak ondersteund door
Porgy Franssen (tegenspeler in a
en laatste monoloog) en Ineta ove
haus (ln de derde monoloog) I cl.
nere, niet eenvoudige rollen: hc
kelijk luisterend en toch veelzóht
reageren en
Het decor van Judith Lansink ar
ziekenhuiskamer door de glaztian
waarvan Je een gangenstelsel 1 rsu
merdeuren ziet, dank zij spleg no.
ten geeft een Juiste verb yy
van de werkelijkheid, namel$c,d
iets veraangenaamd, zoals Soiin r
ke haar werkelijkheid altijd
tiger sfeer gegeven heeft.
Doel
Onzedelijk, aanstootgevend en
decadent. Het gezeul met Het
Goede Doel heeft een dieptepunt
bereikt
De KRO vervaardigt televisie
shows waarin te zien is, hoe zoge
naamd populaire Nederlanders
zich uitsloven om geld te reserve
ren voor een goed doel. De kijker
hoeft niet meer op sjouw met een
lucifersdoorsje, waarin een opge
vouwen briefje van vijf, naar de
drogist op de hoek voor Het Dorp,
hij hoeft niet meer naar een speci
ale middenstander voor de bood
schappen omdat alleen daar de
bingokaarten te koop zijn. Hij
hoeft helemaal niets meer. Pilsje
links, pinda's rechts, onderuit op
de bank. Hup Barry, kom op Joan,
verdien nog eens een paar centen
voor Het Goede Doel.
Afgelopen voorjaar zond de VA;
RA een dag Amerikaanse televisie
uit. Curiosum: een quiz waaraan
alleen hoogbejaarden mochten
deelnemen. Een 'doorkijkje in de
typische armoeiige Amerikaanse
cultuur. De Berend Boudewijn
Show van nu, is een minstens even
ontluisterend doorkijkje in de Ne
derlandse cultuur.
Het Goede Doel zeil, zat donder
dagavond op de tribune. Te hooi
en te gras mocht hij vertellen wat
zijn doel voorstelt en hoe goed het
is. Maar wel ondergeschikt aan de
deelnemers en hun spelletjes van
kleuterfuifjes. Hoeveel geld Het
Goede Doel nodig denkt te heb
ben? Is hij een solo-wereldhervor
mer of opereert hij namens de
paus? Valt hij onder het vrijwilli
gerscorps van hier, waar ook de
diefstallen ja, dat is toch een
heel ander land, daar onder
vallen?
Geen antwoord, volgende spelle
tje. Trouwens, wat moet de kijker
nog met Het Goede DoeL Kom
nou toch. Bewaar dat gezeur maar
voor de minder bekeken uren. We
willen de populaire Nederlanders
aan de gang zien. Met hun spelle
tjes. Hun lol. hun uitbundige pret
om niks, hun infantiele gejuich,
hun gezeur dat ze iets niet goed
verstaan hebben, hun gehannes
met papieren vliegtuigjes, hun ze-
nuwtjes als ze niet weten hoeveel
uren er ln twee etmalen min twee
voetbalwedstrijden zitten.
Uitslag voor Het Goede Doel:
11.500 gulden, van de KRO. Ap
plaus, want als Je klapt om het feit
dat een assistente Yvette heet,
dan kun Je voor Je goede fatsoen
niet om de uitslag heen.
Het Ooede Doel ook blij. Weet
zeker niet dat het hele programma
minstens 40.000 gulden heeft ge
kost. Had hij allemaal binnen
kunnen halen. Als de KRO die
populaire Nederlanders onder lei
ding van Berend Boudewijn in een
kale landbouwschuur een uur lang
voor gek had laten staan. Liefst
zonder camera's. Zoals het hoort,
voor gage 0,00 centen.
De BB Show is maar één klein
stapje verwijderd van het laatste
programma voor Het Goede Doel.
Kijkers, als jullie ervoor zorgen
dat jullie met z'n 3,7 miljoenen
.zijn en gezamenlijk tekenen voor
het waarderingscijfer 7,4 dan
stuurt de KRO een leuk bedragje
naar een of ander goed doel, waar
we u verder niet mee lastig zullen
vallen.
Feiten
Voor de doorsnee Nederlander is
de radionieuwsdienst „verzorgd
door het ANP" de belangrijkste
bron voor feitelijk nieuws. Met een
aureool van objectiviteit omge
ven. Een status waarop het televi
siejournaal niet kan bogen, hoe
wel de invloed van die uitzendin
gen niet onderschat moet worden.
Op Hilversum 1 en Hilversum 3
wordt ieder uur een kort nieuws
bulletin gegeven. Hoewel er regel
matig aanleiding toe is, heeft zo'n
bulletin nooit bestaan uit de me
dedeling: er is geen nieuws, wel
weer en mogelijk files. Dat bete
kent dat on-nieuws, de belangrijk
ste feitenleverancier, binnen
sluipt. Met name in de nachtelijke
uren is dat het geval. Dan komen
ook sportberichten de onder nor
male omstandigheden in de prul
lenbak verdwijnen, ln het nieuws.
Gistermorgen was het openings
item van de nieuwsuitzendingen
een schoolvoorbeeld van hoe die
nieuwsuitzendingen niet mogen
functioneren. Het is dan nog de
vraag of Frans Andrlessen voorge
dragen zal worden als Nederlands
lid van de nieuwe Europese com-
missiè. Nieuwsdienst: „De Neder
landse oud-minister Andrlessen
zal door de Nederlandse regering
worden voorgedragen". Hoe weet
de nieuwsbron dit zeker? „Dit
heeft het ANP ln Brussel in zeer
betrouwbare kring vernomen".
Twee zinnen verder ls het „zo goed
als zeker" dat Andrlessen be
noemd gaat worden waardoor Ne
derland „waarschijnlijk" de land-
bouwportefeuille gaat kwijtraken.
Dat heeft natuurlijk consequen
ties. „De huidige Nederlandse ver
tegenwoordiger in de Europese
commissie is een socialist, de heer
Vredeling. Nu in zijn plaats een
christendemocraat wordt be
noemd, ls het te verwachten dat
de socialistische oud-minister van
financiën, de heer Dulsenberg zal
worden benoemd bij De Neder-
landsche Bank, waar hij over eni
ge tijd professor Zijlstra zal opvol
gen. Waarschijnlijk zal dan uit de
kring van de liberalen iemand ge
kozen worden voor een belangrij
ke burgemeesterspost. Aldus onze
correspondent ln Brussel".
Een betrouwbare bron, waar
schijnlijk, te verwachten. Dat zijn
speculaties op niet eens feitelijk
nieuws. Primeur jacht van een in
stituut waarop Je blindelings moet
kunnen vertrouwen
Slecht werk, aldus onze corres
pondent in Hilversum. En niet
eens met de toevoeging waar
schijnlijk.
Beeld
Helmert Woudenberg ls de nieuwe
discussieleider van Denkbeeld,
het erfstuk van Jack van Belle
Een programma dat steeds min
der zweverig moet worden. Dit
Jaar is het onderwerp „Van huls
uit". Wie nog iets heeft, de om-
roepster noemde „bijvoorbeeld",
wie van pastoor dominee is gewor
den, kan zich melden voor deelne
ming aan de discussie in een vol
gend programma
Daar loopt het nu net spaak. Om
dat Woudenberg de discussie niet
in de hand kon houden werd het
tegen het einde pas een beetje
interessant. De eerste verkennin
gen tussen de afvallers (Emmy
van Overeem, Sleto Hoving. Freek
de Jonge) en de nieuwe gelovigen
met hun ondoordringbare muur
van zelfvertrouwen (Rikkert Zui
derveld. Swami Anand Adi) was
niet op gang gekomen. Aftiteling,
over, volgende keer weer andere
deelnemers
Op zoek naar dé formule voor
Denkbeeld, zou het handig zijn
om de deelnemers eens uit te laten
praten, ook al kost dat drie uitzen
dingen.
act
W c
■dl
tig
tid.
nvc
yer
door Ralph Degens Dm
n b
DEN HAAG - De Rotterdam kn
hebben gisteravond in een betei
naar het Penderecki-programin r ,WI
hun Phllharmonlsch Orkest lo hjr
luisteren dan de Hagenaars do bre
dagavond gegund was. [en
De deprimerende akoestiek vn
Haagse Congresgebouwzaal is
voor Penderecki's „Anaklasü net
„De natura sonoris II", beide u n e
experimentele periode, niet I
rend. Bij beide stukken is het
van de samensmelting en
ring van langs elkaar glijdeni
ken bepalend, en dat kwam
zaal niet tot zijn recht. Pendi
experimenteren met de „aai
klank" (de natura sonoris)
wat men nu zijn .romantiscl
we periode noemt, beginnend
Vioolconcert (1976) grof
plaatsgemaakt voor een
melodische gerichte schi
Het Vioolconcert is
Isaac Stem, maar ook
Christiane Edinger heeft
moeilijke stuk op haar repel
speelde het donderdagavond
bazingwekkende zekerheid
houdings vermogen. Wat
doende bleek te zijn om de
wegend dlep-donkere orkesi
gekleurde somberheid van c"
minuten durende stuk tot
toe overtuigend te houden,
in trod uk tie van het
de kleine secunde-motief, ki
hier en daar weer verrassende
reckiaanse effecten en de
ze cadens-achtige solo]
halverwege inzettende
vakkundig maar niet hoor!
zakelijk herkauwen; ni
fleren.
De uitvoering, met een v<
aandeel daarin van het o
leiding van de componist, wi
de voile zaal met veel meer
.gewaardeerd dan, vóór de pai
van het eveneens romantische 1
gletto uit Paradise lost. D
dan nog maar vijf minuten
Een portret van de Franse ii
sionist Renoir heeft op een veili
Sotheby in New York het 1
drag van 1,6 miljoen dollar
miljoen gulden) opgebracht. 1
tret van Degas, een imprt
sche meester, werd op 1 mi.
lar (ruim 2 miljoen gulden)"
merd. Voor een schilderij
Oogh. getiteld Boeket met j
bloemen, werd tenslotte 2.2 1
(bijna vier en een half miljoen g
neergelegd. In alle gevallen t"
kopers, die van Noordameri
nationaliteit waren, anoniem]
schilderijen kwamen uit de colf
van de Franse bankier André K'
