ïdere doodsengel in toekomstige klassieker
s/erbodige en
Hfakke imitatie
Aanvaarding homoseksualiteit
werd reeds vroeg bepleit
trmo oder Wolfsburg
'MET DE
PHILIPS
POCKET-
ER
JE NIET
EIOOS
Beste politiek vormende films
24 OKTOBER 1980TROUW/KWARTET PHS 15 R 17
I
tfelek-Berg
ig werd Werner Schroeter, in 1945 geboren en intussen
toneelregisseur, beschouwd als een randfiguur van
1 ichtig gestileerde werken
->k isia". ..Elka Katappa" en
e der Maria Malibran" (..ze
elitaire slaapzuurtjes ver-
hij zelf) beïnvloedde hij
s onder andere Rainer
,e ssbinder maar hemzelf
a wa
ït
rek
nie sc
waardering ten deel. ..II
Na poli." een heel wat „be-
'u film, betekende in 1978
eej aak naar een groter pu-
„Palermo oder Wolfsburg"
n ip de „Berlinale" van dit
redeelde) ..Gouden Beer".
1001 zelf vindt niet. dat er spra-
ee' ien ommekeer in zijn werk:
Jet t het sterven van zijn moe-
alleen heeft geleid tot een
er benadering en dus ook
g van de dood. maar dat de
zijn films onaangetast is
oei Nu kan een realistischer
lepfe van de dood zeer wel uit
een realistischer en daar-
tenfenkelijke benadering van
oed Vast staat in elk geval, dat
tem e laatste films de muziek is
ar den ten gerieve van de
p« ZUn vroege films waren
d| soort klankbeelden, in
Napoli" en ..Palermo oder
wordt de muziek (overi-
log steeds volstrekt onmis-
rdeel) gebruikt om de han-
onderstrepen en uit te
uitgewerkt. In het eerste deel, de in
leiding, zien we de lieve, mooie held
Nicola in zijn Slciliaanse geboorte
dorp. Schroeter, wiens keuze-vader
land Italië is, kent het milieu op zijn
duimpje, maar een documentaristi-
sche aanpak is hem vreemd.
Hij begint met een soort liefdesver
klaring: de warmte van mensen en
landschap wordt bijna lichamelijk op
ons overgebracht door vloeiend licht,
klaagliederen, volkswijsjes, een pas
siespel. een sappig scheldende vrouw
op een balkon. Maar de idylle is ver
vuld van weemoed en melancholie:
het paradijs is verloren, door de
hoofden van werkloze Jonge mannen
spookt het droombeeld Duitsland en
Nicola, die zo graag metselaar wil
worden, trekt uit. gezeten op een ezel,
om het geld te verdienen dat zijn
drankzuchtige vader nodig heeft om
een stukje land te kopen.
Van de ezel in de trein, van de warmte
in de kou: hij komt terecht in Wolfs
burg, het Mekka van de Volkswagen
fabrieken (het embleem is alom te
genwoordig). Hij is een vreemde, hij
vindt huis noch heil. op zijn best
wordt hij beschouwd als een onge
vaarlijk, grappig, krompratend kerel
tje dat op de schouder wordt geklopt
omdat het van toeten noch blazen
weet en nooit zal weten (hoe schitte
rend Schroeter schlagermuziek weet
te gebruiken blijkt wanneer op een
feest, waar veel Italiaanse gastarbei
ders zijn, een in roze tule opgetut
meisje „Zwei kleine Italiener" zingt.
opgeklommen tot een befaamd
het Duitse filmgebeuren.
met het waanidee in haar hoofd zo
dit al enig idee kan bevatten dat de
„Makaronl Fresser" het hogelijk zul
len waarderen).
Nicola klampt zich vast aan een meis
je, een kind nog, dat hem gebruikt om
de jaloezie van een van haar twee
vrienden op te wekken. Nicola steekt
ze. koel en superieur, allebei dood.
Absurdisme
Het derde deel. de lange scène in de
rechtzaal, vormt de climax en de ka-
tharsls. Nicola is stom geworden, om
hem heen speelt zich een theater af
dat steeds absurdistischer en grotes
ker vormen aanneemt. Duits en Itali
aans, droom en werkelijkheid, volgen
elkaar op de voet. Een getuige begint
een lang verhaal over zijn dode vrouw
en kinderen; een andere getuige, die
later tolk wordt, steekt een redevoe
ring vol passie en pathos af over het
Siciliaanse leven; het meisje dat de
aanleiding was van Nicola's daad ont
kleedt zich (onvergetelijk is het mo
ment waarop ze de rechtzaal binnen
komt en Nicola zijn liefde voor haar
herkent, Schroeter gebruikt hiervoor
weer een schlager); flarden van een
redevoering van Franz Josef Strauss
dringen door een open raam naar
binnen; de leden van de rechtbank
vallen slapend over elkaar heen; de
officier van justitie leest een krant.
Steeds duidelijker worden de verwij
zingen naar het passiespel van het
begin, tenslotte verstart Nicola (als
zijn Leitmotiv wordt Alban Bergs
„Zum Andenken eines Engels" ge
bruikt) met een traan in het oog in de
pose van Dreyers „Jeanne d'Arc". Hij
wordt vrijgesproken omdat hij uit
noodweer zou hebben gehandeld,
maar aan het eind verbreekt hij zijn
stilzwijgen. Hij zegt „Ik heb ze ver
moord, ik heb ze willen vermoorden"
en herwint daarmee zijn eer en zijn
identiteit. Zijn woorden gaan teloor
in de leegte.
Schroeter gaat met groot bravoure
tot het uiterste, tot de grens van het
aanvaardbare, bijvoorbeeld wanneer
hij van de moeders der slachtoffers
karikaturen maakt. Maar men zou
hem schromelijk onrecht doen als
men zijn film beschouwde als een
kunststuk, als een stunt. Daarvoor Ls
zijn thema, de botsing tussen twee
culturen die allebei in staat van ont
binding verkeren, te belangrijk, zijn
greep op de stof te superieur. Daar
voor is ook de moed waarmee hij (als
Fassbinder) de utopie van de vol
strekte liefde najaagt te bewonde
renswaardig. Hij verheft de kitsch tot
leven en hoont de dode kunst.
Indringender dan vele documentaires
maakt zijn bizarre film ons duidelijk
wat er, misschien hopeloos, mis is
met onze manier van leven. De kreet
van een anarchist: „Deze maatschap
pij moet vernietigd worden die
gedachte achtervolgt mij" is angst
aanjagend, omdat hij niet komt uit
de mond van een verdwaald en ver
dwaasd bourgeois-zoontje, maar uit
de mond van iemand, die de op niets
gegronde arrogantie, de kilte, de ver
rotting en de ondergrondse moord-
Magdalena Montezuma en Nicola Zarbo in Palermo oder Wolfsburg.
zucht van die maatschappij aan den
lijve heeft ervaren.
„Palermo oder Wolfsburg" ls niet al
leen een briljante en originele, het is
een grote film, waarschijnlijk voorbe
stemd om klassiek te worden.
Amsterdam-Kriterion; Utrecht-1
Hoogt; Rotterdam-Filmhuis; Gro-
ningen-Liga'68.
uiet on the Western front
eed
aar geleden maakte Lewis Milestone „All quiet on the
front", gebaseerd op de beroemde anti-oorlogsroman
hei jten nichts Neues" van Erich Maria Remarque.
zig
'ea4iekte woeste verontwaardl-
Diti Dults-naUonalistische krin-
Wï ns zijn „openlijke smaad
Bn ultse soldatenziel" en werd.
istraties van de nazi's, daar
Gr loden. Maar in de rest van
werd hij bewonderd omdat
f erin geslaagd was. elke he-
fff te bannen en de gruwelen
Verlog bijna fysiek tastbaar te
en ook in de Bondsrepu-
lestone's film dit jaar
roulatie gebracht (in
iverigens in een verkote
leutelscène. het ondraag-
|n in een granaattrechter
I le Franse soldaat en
die hem in doodsangst aan
reeg is blijkbaar nog
;hikt voor de Duitse sol-
Het zou te wensen zijn als
ons land gebeurde: hoewel
en grauwe modderloopgra-
l.'iannen in vreemde lange jas-
I oer weet ik ook nog dat ik
i Ier de indruk was. Ik neem
éon 11 dat ik de enige ben die
Terig is naar deze inmiddels
geworden film.
zal ons wel niet beschoren
nt Delbert Mann heeft hem
taakt In kleur.
Slecht ls hij niet, wel overbodig, zoals
praktisch alle „remakes" van be
roemde films. Er komt nog iets bij:
sinds 1930 zijn we overstelpt met oor
logen en dientengevolge met films
over oorlogen, waarin heel dikwijls
gepoogd werd de anti-oorlogs-ten-
dens met geweld naar de voorgrond
te duwen.
Pacifisme in oorlogsfilms ls modieus
geworden, maar al te vaak is het niet
meer dan een vernis en dringt helden
verering en het kameraadschaps-sen-
timent door het dunne laagje heen.
Die geschiedenis is niet weg te den
ken, noch door kijkers noch door ci
neasten. Het is onmogelijk om Manns
..All Quiet on the Western Front" met
blanke ogen te zien, het was onmoge
lijk om hem met een blanke geest te
regisseren. Daarom lijken de dingen,
die in Miles ton's film eerlijk waren en
nieuw in Delbert Manns film vals en
vol cliché's.
Wie een film over de eerste wereldoor
log wil maken moet het doen vanuit
het hedén, zoals bijvoorbeeld Ku
brick heeft gedaan in zijn ..Paths of
Glory". Anders kun Je het beter laten.
W. W. B.
Amsterdam-Leidseplein th..
ADVERTENTIE
o a a
a a a
s Pocketvertaler vertaalt moerte-
Owoovden in 9 talen
Us. Frans. Duits, Engels. Spaans.
.Japans, Arabisch en Noors.
9!,- met Nederlandse taalmodule,
module: 1130,-.
(der en dealedijst van drt talen-
opzakformaat: 040 - 784478
PHILIPS
picture
Die Toten leben. Anders als die Andern, The Unknown
door D. Ouwendijk
In de serie Filmklassieken van het Amsterdamse Filmmuseum figureert ook een drietal van
zeer oude datum. Het zijn Die Toten leben (regie: Walter Schmldthfissler) uit 1914, Anders als
die Andem (regie: Richard Oswald) uit 1919 en The Unknown (regie: Tod Browning) uit 1927.
We staan met die films aan het begin van de filmhistorie. Het belangwekkende eraan is vooral,
dat men kan zien van uit welke ondergrond de moderne film is opgegroeid. De verschillen zijn
duidelijk. Maar even duidelijk is, dat er in veel opzichten ternauwernood sprake is van
wezenlijke ombuigingen.
Prolongaties
Stalker Geheimzinnig meesterwerk van Andrei
Tarkowskl. een SowjebRusslsche filmer die ln
rijn eigen land niet wordt geterd. De gehele week
Ernest Borgnine In All Quiet on the Western Front.
Van onze fllmmedewerkster
AMSTERDAM Het filmfestival 1980 van Film International ls voorbij.
Evenals ln 1979 heeft een jury. Ingesteld door de Stichting Burgerschapskun
de, Nederlands Centrum voor Politieke Vorming ln Lelden, de tijdens dit
festival vertoonde films beoordeeld. Gelet is daarbij op films die een politiek
vormende strekking en/of boodschap hebben en die geschikt zijn voor
gebruik binnen het Nederlandse onderwijs en vormingswerk.
Op grond daarvan is de jury gekomen tot een selectie van drie films.
Daaronder bevindt zich „Die Kinder aus no. 67" van Ush Barthelmesz-Weller
en Werner Meyer, die als beste politiek educatieve film uit de bus kwam en de
„Gouden Horzel" kreeg toegekend. Op het eind september gehouden Festi-
kon festival is deze film uitgeroepen tot de beste speelfilm en won één van de
„Gouden Eekhoorns".
De twee andere films uit de selectie zijn „Des evenements sans Importance
pour des gens ordlnaires" van Raoul Ruiz en „Amator" van Krzysztof
Kieslowski. Ze worden op diverse data in oktober, november en december
vertoond ln Shaffy Theater, Amsterdam; Filmhuls Delft; Kijkhuls Den Haag;
Filmhuls Arnhem; Filmhuis Maastricht; Filmhuls Nijmegen; Filmhuis Alk
maar; De Spieghel, Groningen; SSR, Utrecht; Het Spuigat, Dordrecht.
Over „Die Toten leben" wordt in het
uit 1915 daterende programma van
Cinema Parislen ln Amsterdam ge
schreven: „groot spannend familie
drama in drie afdeelingen", waarna er
een inhoudsbeschrijving volgt, die
wordt afgesloten met de zin: „liefde
en vrede keerden weder". Is er in de
loop der jaren wat thema betreft veel
veranderd? Naast het drama der indi
vidualiteit kennen we ln de film nog
steeds het veel omvattende „familie
drama", waarbij het einde graag ge
zocht wordt in de „wederkeer van
liefde en vrede".
Het verhaal ln „Die Toten leben" ls
een variant op het verhaal van de
verloren zoon. In de oude romanti
sche dramatiek een geliefd thema
van wroeging en herstel (begrippen
die ook in de moderne filmen nog
steeds herkenbaar zijn). De zoon in
Schmldthösslers drama is overigens
niet door en door verloren. Hij heeft
alleen maar ln losbolllgheid een be
langrijke speelschuld gemaakt. Zijn
vader, de beroemde schilder profes
sor Schrader, heeft een schilderij van
de Loreley verkocht aan „zijn vorst"
en heeft daarvoor 5000 mark gekre
gen. Precies het bedrag, dat zoon
Heinz Schrader verloren heeft. Vader
ADVERTENTIE
Vei petlUa Fu«iies Allerehaimmtate Zwltserae
film van Yvw Yersln over een oude boerenknecht
die op zijn brommer de vrijheid verkent. 24 okto-
Padre Padrone Prachtige fUro van de Italiaanse
gebroeders Tavlanl over een Sardljnse herders
jongen. die uit zijn Isolement wordt verlost door
de macht van de taal. 25 oktober H
Te gek om los te lopen Ontroerende en navraijte
film over nieuwe wegen om krankzinnigen te
integreren ln de maatschappij, gemaakt door een
Italiaans filmcollectie!. 28 okt. Haagae Sociale
Academie.
Regno dl Napoll Film van Wemer Schroeter over
een ormoewljk ln Napels, vol muziek, opera en
sociaal sentiment. De gehele week In Movies,
Groningen
Olm van Bertrand BUer met prachtige hoofdrollen
van Patrick Dewaere en Oerard Dtpardleu. De
gehele week ln Sprlnghaver. Utrecht en Doelen.
Delft
Being there Film van Hall Ashbjr naar een bizar
verhaal van Jerzy Koalnskl met een prachtige
hoofdrol van de onlangs overleden filmacteur
Peter Sellers als simpele tuinman. De gehele week
ln Calypso 1. Amsterdam. Calypso en 8tudio 2000,
Den Haag; Calypso 1, Rotterdam: Calypso 1,
Nijmegen; Luxe. Arnhem; Casino 2, Breda: Rem
brandt 3. Eindhoven. Rembrandt 1. Utrecht; Vic
toria. Alkmaar
La Strada Prachtige film van Pedertco FeUlnl. vol
zuiver sentiment met briljante hoofdrollen van
Glulietta Maslna. Anthony Qulnn en Richard
Base hart. De gehele week ln City 2. Groningen;
Movies 2. Amsterdam; 8tudlo. Haarlem en Casino.
Den Bosch
Manhattan De nieuwste film van Woody Allen,
een ode ln zwartwit aan zijn geliefde stad New
York. De gehele week 1)
i van Ettorr Scola over U
die ln goeden doen en de p
De gehele week ln Alfa 2. A
Nijmegen.
U Parra heeft zich gestoten aan het gebruik van het woord „groot-
jJMizln" in mijn recensie van zijn stomme film „Dlrty Picture" in
W" van 4 Juli J.l. Ik besloot mijn bespreking van zijn laatste film toen
•Die Infantiele grootheidswaanzin wordt hem fataal als hij niet erg, erg
trt."
rontwaardiging is terecht: „grootheidswaanzin" duidt op een geestes-
'aarblj de patiënt bijvoorbeeld meent van adel of koninklijken bloede
..grootheidswaan" oftewel „megalomanie" horen te schrijven. Nu
dat uit de context duidelijk bleek dat het hier een vergissing betrof:
,8 en ligt mij verder dan Pim de la Parra enige vorm van groothelds-
aan te willen schrijven.
dfZe vergissing bied ik hem alsnog mijn welgemeende excuses aan.
W. Wlelek-Berg
Schrader weigert de zoon het bedrag
te lenen. De som wordt gestolen en
Heinz wordt, ten onrechte verdacht,
het huis uitgedreven, om als „verlo
ren zoon" zijn zonde in den vreemde
uit te boeten.
Natuurlijk komt alles op zijn pootjes
terecht, zelfs op een fluweelzachte
manier. Men moet de film dan ook
niet gaan zien om wille van het erin
verwerkte verhaal, maar om haar on
beholpen filmische dramatiek. Van
verstilling in gebaren had men ter
nauwernood nog kaas gegeten. Een
der meest zeggende momenten in dat
opzicht is, de geestelijke ineenstor
ting van vader Schrader, nadat hem
de eer was aangedaan om voorgesteld
te worden aan „zijn vorst". Enerzijds
de gevoelsspanning van de „schan
de" hem aangedaan door een dief van
een zoon, anderzijds de „eer" hem
aangedaan door zijn vorst.
Met de (nog steeds in zwang zijnde,
zij het dan ln wat afgezwakte vor
men) bekende pathetische grijpbewe
gingen van de rechterhand naar borst
en voorhoofd stort de vader in de
ondersteunende armen van zijn gelie
ven. Wat in de film vooral treft is, het
geloof aan de familiale innigheid
waarin alles wordt opgelost.
Zelfs „de vorst" deelt in die intimi
teit. Wat dit betreft levert de film op
onbewust onthullende manier een on
vervangbaar tijdsbeeld op zowel
sociaal als ten aanzien van de be
trachte filmiek.
Ingreep
In de jongste geschiedschrijving
wordt de ommekeer in de geestelijke,
sociale en ethische opbouw van de
moderne mens veelal gedateerd .te
gen de eind-periode van de eerste
wereldoorlog. De vorsten werden ge
wone gesjochte knapen; loyaliteiten,
ook in het algemene menselijke ver
keer, ondergingen velerlei verande
ringen. Wat dit laatste betreft kan de
film „Anders als die Anderen" gezien
worden als een moedige poging om in
te grijpen in sterk ingeroeste opvat
tingen ten aanzien van homoseksua
liteit.
De film heeft tussengevoegde tekst
beelden in Slavisch schrift; de versie
die wordt gedraaid is een Oekraïense.
Vóór de vertoning wordt een lijst be
schikbaar gesteld van deze teksten in
het Nederlands; het is raadzaam om
die teksten van te voren te lezen. Dat
geeft bulp bij het volledig begrijpen
van de film als zodanig. Strikt nood
zakelijk is het niet, omdat de beelden,
in hun naïeve conventionaliteit, de
zin van het drama volledig duidelijk
maken.
In de tijd waarin het filmverhaal zich
afspeelt het verhaal over een geme
ne chantage was homoseksualiteit
op zich al een schande. Zowel maat
schappelijk als individueel. Een pas
sieve en een actieve schande. Daarom
ook strafbaar bij de wet. Wat in de
film met name opvalt is haar inge
houden dramatiek. De homoseksuele
hoofdpersoon fungeert niet als cory
fee van een geknechte groep, hij is op
rustige manier zich zelf. Die houding
wordt hem, van jongs af aan, mis
gund. Eerst louter uit achterdocht,
later (door een afperser) op criminele
manier. De man wordt daartussen
vermalen.
Het gebaar in de film nog steeds
„stomme periode" heeft in zijn
onmisbare theatrale nadrukkelijk
heid toch een bepaalde matiging on
dergaan. Vervang de aanwezige na
drukkelijkheid in het dramatische
gebaar door het gesproken woord en
de naderende toekomst van de dra
matische beheersing, zowel in het ac
teren als het ritme der beelden, in de
film wordt van verre al bespeurbaar.
Nog verder in die ontwikkeling is de
uit 1927 daterende film „The Un
known" van Tod Browning. Een zwij
gende film, hoewel het geluid al was
Ingevoerd. Ik geloof niet, dat de dra
matische soberheid van The Un
known zou kunnen worden aange
voerd als argument voor de volstrek
te suprematie van het beeld boven
het geluld in de film. De meest gang
bare gevoelens- en gedachtenexpres-
sie van de mens blijft het woord. Het
kan soms „stokken in de keel", maar
blijft onvervangbaar.
Merkwaardig is ook, dat het soms
lijkt alsof de hoofdfiguur, de armloze
Alonzo (Lon Chaney) het prangende
woord, dat hem naar de lippen geste
gen ls, zou willen uitbrengen, maar
waarvan hij de expressiviteit moet
vervangen door wisselende oogopsla
gen of spiertrekklngen in het gezicht
e.d.
Het verhaal stamt uit de bekende
circus dramatiek van twee artiesten,
die beiden verliefd zijn op een min of
meer uitdagende circus schone. De
ware Jozef kan alleen succes hebben
als de andere, brute Jozef het leven
heeft gelaten. Dat leven moet hij la
ten onder circus omstandigheden, en
dat gebeurt ook in The Unknown.
Korset
De film wordt overheerst door de
voortreffelijk acterende Lon Chaney.
Hij heeft in de vervulling van zijn rol
een gematigdheid in acteren bereikt,
die in het moderne filmen dikwijls ver
te zoeken is en dan hoeven we niet
eens met een scheel oog naar Neder
landse „prestaties" op dat gebied te
kijken. Chaney is .in de film een „man
zonder armen". Buiten weten van zijn
omgeving heeft hij, met een bepaald
(misdadig) doel. zijn armen Inge
snoerd door middel van een korset.
De enige die dat weet is de dwerg
Cojo, zijn assistent. Alonzo heeft zijn
„handicap" weten op te vangen door
een superieure vaardigheid in bewe
gen via zijn tenen hij kan met zijn
tenen schieten, sigaretten opsteken
en aan zijn voorhoofd krabben. Hij
lijkt de meest ongevaarlijke figuur in
de circuswereld. Zo wordt dat ge
voeld door de dochter van de circus
baas, Estrellita (Joan Crawford), die
zegt de mannen te haten, omdat die
alleen maar beschikken over „begeri
ge handen".
Het tragische verloop van het verhaal
gaat langs de beproefde lijnen van de
circusdramatlek. Het bijzondere
schuilt in de conflictueuze aanwezig
heid van Alonzo. Een aanwezigheid
vol wisseling in gevoelens, verglij
dend van vriendschap en genegen
heid naar sombere haat en afgunst.
Ter wille van Estrellita is Alonzo er
zelfs toe overgegaan om in werkelijk
heid zijn beide armen op te offeren.
Het maakt zijn onvermijdelijke ne
derlaag compleet.
De speler (Lon Chaney) had wegens
zijn handicap in het drama alleen
maar de beschikking over ogen en
gezicht om de verglijdende schaal
van verwachting, vreugde en hoop
naar bitterste wanhoop zichtbaar te
maken. Wat hier door de acteur Cha
ney is gepresteerd is rondweg bewon
derenswaardig.
