Rellen blijven rellen
door gebrek aan visie
ragen bij een
ervoudige moord
Respect voor een gehandicapte geest
Lichtvoetige film
over werkloosheid
n parabel over
ïaak-mathematiek
teken van het beest
Een koninkrijk voor een huis
Best Boy
That sinking feeling
FILM
TROUW/KWARTET PHS 15 - R 1
26 SEPTEMBER 1980
Ganz als Thomas Rosenmund in Schwarz und Weiss wie
nd Nachte
warz und Weiss wie Tage und Nachte
zien van de film „Schwarz und Weiss wie Tage und
gemaakt door Wolfgang Petersen, zal menigeen
keurig denken aan de schaker Bobby Fisher.
„Een koninkrijk voor een
huis" is een gezamenlijke pro-
duktie van Tilt Film en Meat
ball. Het „collectief" dat Tilt
Film „draagt" zegt van zich
zelf, „nadrukkelijk partij (te
willen) kiezen voor allerlei
groepen die de gevestigde
maatschappijstructuur pro
beren te veranderen, zoals mi
lieu-organisaties, vakbonden,
derde wereld comités etc
(ten einde) deze groeperingen
met haar produkten een extra
wapen in handen te geven.
Meatball verklaart onder meer als
doelstelling te hebben „het stimule
ren, onderzoeken en evalueren van
Zoals men ziet, twee collectieven met
vrijwel identieke strevingen, zodat
samenwerking (misschien ook fusie,
in de toekomst?) voor de hand schijnt
te liggeen. De twee collectieven heb
ben zich gestort op het meest opzien
barende sociale conflict dat zich dit
jaar, na de actie in de Vondelstraat en
voor de ontruiming van de gekraakte
panden aan de P. H. kade, in Amster
dam heeft voorgedaan: de rellen-
schopperij op 30 april j.l. (volgens de
ene visie), kordate uiting van revolu
tionaire weerbaarheid bij de jeugd
(volgens de visie van de twee collec
tieven).
Het is spijtig voor de beide collectie
ven, dat van hun visie die van de
revolutionaire weerbaarheid bij de
jeugd in de film weining of niets
terecht is gekomen. De opnamen die
van de rellen zijn gemaakt hebben,
het gebruik van audio-visuele infor- zoals ze tot een aaneengesloten film
matie als instrument Voor sociale ver
andering in grote, zowel als kleine
samenlevingsverbanden."
zijn samengevoegd, geen enkele be
wijzende kracht. Er worden literaire
commentaren bij geleverd, die duide
lijk het kenmerk vertonen van ge
praat achteraf, vol bekende slogans,
waarbij heel ver wordt uitgehaald, tot
aan kernenergie en atoomwapens
toe.
De makers van de film staan op het
standpunt, dat het rumoerige gebeu
ren van de 30ste april een door de
overheid zelf veroorzaakte escalatie
is geweest, van ludiek volksvermaak
naar gewelddadige volksterging. Dat
is door gebrek aan een strakke, over
tuigende regie van authentieke opna
men een loze bewering geworden.
Wat je te zien krijgt zijn niet meer
dan uit de hand gelopen rellerige mo
menten en situaties. De film mist
pijnlijk de grondslag van een waar
achtige idee, die aan het aanwezig
revolutionaire bezielende kracht had
moeten geven. De grondslag is: een
bewering, ter begeleiding van actueel
rumoer. Meer niet.
Amsterdam, Kriterion, 16 j. d.o.
de film een directe dramati-
ou zijn van de levenensloop
Amerikaanse grootmeester,
rzijn er te veel biografische
en in gebracht, die niet met
rafie van Fischer kloppen,
el is er in de film veel te
en van de grillige intensiteit,
schaak-optreden van Fischer
name in zijn match om de
lel tegen de Rus Boris Spas-
eeft gekenmerkt
ehten over de geestestoe-
Fischer, na afloop van zijn
nd schaakgevecht met
zijn legio geweest. Overbe-
lok de houding die hij aan-
i betrekking tot een revan-
overspannen eisen, gesteld
een zelf gekozen isolement,
et aan de bij velen levende
stelling dat Fischers brein,
erd door schaakmathemati-
opgewassen was tegen
evensnormen.
iergelijke omstandigheden
makkelijk gedacht aan tot
opgedreven hoovaardij. In
Petersen is gezocht naar
van geheel afwijkende inter-
De schuld, zo er al sprake is
schuldbegrip, moet gezocht
n het bovenmenselijke dat in
ematiek van het schaken zelf
De schaker in de film,
rdeskundige Thomas Rosen-
eeft het als opgave aan zich
leid dat boven-menselijke
4jn bereik te krijgen. Zijn
todjkt aan die opgave.
atiek
l! niet, dat je zelf schaker
li- op wat voor niveau ook
meest bescheidene af), om
sterk tot leven komende dra-
Ie kunnen meevoelen. Tot op
Jogte zou het schaakspel ver-
kunnen worden door elke an-
in-uitputtende bezigheid, al
'aar denken aan ontcijfering
tekende schrifturen, het uit-
van mechanische processen
schaken heeft alleen nog een
e erbij, de dimensie van de
"tige verbeelding. Het is juist
eusie, waardoor de mathema-
1 het schaken over de grens
vatbaar menselijke uitgaat
,eu menselijk" wordt.
tochten zijn verwerkt in de
'Sie van de film. Ze zijn al
uibaar in de opening, waar
'Rosenmund als twaalfjarige
jongen iets openbaaart van zijn geob
sedeerdheid door de schaakmagie.
De jongen haat het om te verliezen,
niet uit gekwetste ijdelheid, maar
omdat zijn verstand hem in de steek
laat bij het bereiken van het absolute
schaakdoel. Dit wordt „overwinning"
genoemd, maar het gaat om het vol
maakte sluiten van de lijnen.
Tegen deze achtergrond gezien' is
„Schwarz und Weiss wie Tage und
NSchte" de meest perfecte schaak
film, die men zich kan denken. Ook al
wordt er ternauwernood geschaakt,
want je krijgt alleen maar zetten te
zien in partijen De film is als schaak
film zo perfect, omdat de schakers
niet eikaars tegenstanders zijn, zij
rukken op en retireren met hun stuk
ken. Aan de strategie van Rosen
mund is duidelijk te zien dat de gran-
zen van menselijk kunnen in het com
binatie-denken worden geforceerd.
Hij betaalt er voor met verstandelijke
en geestelijke ineenstorting. Daar
door is deze film eerder een schaak
parabel dan een schaakthriller.
Amsterdam, Cinecenter. D. O.
Een beeld van de rellen op 30 april in „Een koninkrijk voor een huis"
Films over gehandicapten naar geest en/of lichaam zijn geen zeldzaamheid meer. Het zou erop
kunnen wijzen, dat in onze samenleving een ontwikkeling gaande is, waarin ook verdraag
zaamheid ten opzichte van „anders zijn" begrepen is. Een extra aanwijzing daarvoor zou
gezien kunnen worden in het feit, dat die verdraagzaamheid ten aanzien van de gehandicap
ten niet (meer) wordt ingegeven door medelijden of deernis maar door respect voor de
bijzondere identiteit van de gehandicapte mens.
stilstand van die neef meegemaakt.
Zijn gevoel van sympathie bracht
hem er toe, zich met het levenslot van
Phil te gaan bezighouden. Te'meer
omdat te voorzien was, dat Phil bin
nen korte tijd, door overlijden van
zijn meer dan tachtig jaar oude moe
der en vader, alleen zou komen te
staan. Ira besloot om het gedragspa
troon van Phil vast te leggen en tege
lijkertijd zijn oom en tante ertoe te
bewegen om hun te beschutte en ge
koesterde volwassen „baby" meer
persoonlijke vrijheid te geven.
Dat respect is het wezens bestand
deel van de film Best Boy. die door
Ira Wohl gemaakt is over de ontwik
keling van zijn verstandelijk sterk
geremde neef, Philip Wohl. Een man
van 52 jaar, van wie heel lang werd
aangenomen, dat hij verstandelijk
over niet te beschikken had dan een
vijfjarige. Tot dat, na een langdurig
onderzoek, een psycholoog conclu
deerde, dat Phil „uitermate traag is,
maar voor de rest normaal". Dat nor
male slaat dan niet op de verstande
lijke mechanismen, die we in het
„normale leven" toepassen, zodat we
tot een vlot onderling verkeer hebben
kunnen raken. Het slaat op de aanwe
zigheid van eenderde verlangens,
eenderde emoties, eenderde geestes-
of gevoelsreacties.
Als Phils vader Max, aan wie hij zeer
gehangen heeft, gestorven is en hem
dat door zijn zuster en moeder wordt
duidelijk gemaakt, reageert hij voor
het ogenblik alleen maar met een
steeds herhaald ja-ja-ja". Pas veel
later reageert hij in diep verdriet,
door het wegbergen van zijn gezicht
en een wanhopig strijken met de han
den over het hoofd.
Wat Ira Wohl, met de hulp van zijn
cameraman Tom McDonough, heeft
gepresteerd is bewonderenswaardig.
Niet in de eerste plaats op filmisch,
maar op individueel menselijk ni
veau. Van jongs af aan heeft Ira Wohl,
zeventien jaar jonger dan zijn ver
standelijk trage neef, de geestelijke
Het begint met toestemming aan Phil
om met zijn neef Ira en diens vriendin
Christine „uit" te gaan. Het man-kind
ontdekt dan een nieuwe wereld. Een
wereld die hem opgewonden stemt.
Een wereld van bewegende mensen,
van verkeer, dieren. Het argeloze
„kind" verandert in een leergierig
menselijk wezen tussen kind en
niet-langer-kind- in.
Wat Wohls film nog waardevoller
maakt is de manier waarop ook de
ouders van Phil in zijn aandacht zijn
opgenomen. Mensen met door zorg en
verdriet uitgemergelde gezichten.
Gezichten zonder hoop misschien,
maar ook zonder wanhoop. De moe
der blijft ten slotte alleen over. Dan
heeft Phil de eerste ronde van zijn
ingrijpende gedragsverandering vol
tooid en wordt hij voorgoed in een
tehuis opgenomen. Het is een laatste
offer van de moeder, een onaanzien
lijk ogend vrouwtje met een aangrij
pend diepe levensmoed. Op kosten
van die moed kon Phil zich op den
duur helemaal ontplooien tot een
„best boy", een „goeie knul".
Het hulpje voor de club in That sinking feeling.
In „That sinking feeling" heeft de maker. Bill Forsyth, een
poging gedaan om op lichtvoetige manier iets begrijpelijks te
maken van de demoraliserende invloed, die ledigheid op
werkloze jongeren kan hebben. Dat zijn film „een greep uit
het leven" is, kan zeker niet worden gezegd. Daarvoor zijn er
te veel willekeurigheden ingebouwd, die niets met enig reëel
levenspatroon te maken hebben.
Amsterdam, Movies, 16 j.
D.O.
Het gaat om een stuk of zes, zeven
jongeren, allemaal aan het einde ge
komen van hun schooltijd, even be
deeld geweest met een baantje en
vervolgens op straat gekomen. Bin
dingen buiten de schoolkameraden
om schijnen er niet te bestaan. Er
wordt gesuggereerd dat de jongens
volkomen gespeend van inkomen het
in hun woonstad een denkbeeldig
Glasgow, zoals aan het begin van de
film wordt gezegd maar moeten
zien te rooien.
In wezen gaat het om
sprookjes bestanddelen, zoals armoe
de zonder echt nijpende gevolgen,
ontbreken van relaties die recht heb
ben op uitleg van daden, wat weer de
suggestie wekt van een Irreële vrij
heid etc.
Met andere woorden de
afschildering van de werkloosheid in
de film is geen realisme, maar een
humoreske.
Materiële idealen
In de denkbeeldige stad Glasgow
dwaalt een stel zeventienjarige jon
gens rond. die werkloos geworden,
van miezerigheid niet meer weten
wat te moeten doen. Familie schijnen
ze niet te hebben, ze hebben alleen
elkaar om groepsgewijs te schooien,
in mooi weer. in stromende regen. Ze
hebben allemaal hun bescheiden ma
teriële idealen. Die komen dichter bij
de mogelijkheid tot realisering, als
één van het stel in een etalage een
aluminium aanrecht met wasbak ziet
staan, met de prijs van zestig pond
erbij. De berekening is snel gemaakt.
Bij bemachtiging van een voldoend
aantal gootsteenbakken kan er voor
een tijdje „op rozen" worden geleefd.
De jongen weet de rest van zijn club
geestdriftig te maken voor het idee en
met veel fantasie en speelsheid wordt
een inbraak bij de fabriek van de
gootstenen beraamd en uitgevoerd.
Sociale strekking
Bij het zien van de film krijg je echt
de idee, dat de maker ervan in oor
sprong aan een sociale strekking
heeft gedacht, zonder die strekking
een al te zware omlijning te geven.
Maar gaandeweg de film heeft de
speelsheid de ironie verdrongen, zo
dat de strekking zo vervluchtigd is.
dat je ternauwernood nog over „een
strekking" kan praten. Aan de andere
kant zijn er toch weer te duidelijke
verwijzingen naar een ongewenst
maatschappijbeeld, dan dat je alleen
maar zou kunnen spreken van een
grap. Echt een creatie die tussen wal
en schip is terecht gekomen.
D.O.
Amsterdam, Jean Vigo, 16 j.
schoot ene IJje Wijkstra bij het dorp Grootegast, aan de grens tussen Groningen en
een viertal veldwachters dood. De veldwachters waren gekomen om een bij
inwonende vrouw, Aaltje Botter, wegens moedwillige verlaten van haar kinderen te
en over te brengen naar Groningen, waar zij terecht zou moeten staan.
tie verworven van een vrijdenker, een
man die aan God noch gebod gelooft,
maar in het bezit van een grote weet
gierigheid, die hem ertoe drijft om los
en vast bij elkaar te lezen. Wijkstra
voelt zich door zijn kennis en zijn
„anarchisme" superieur aan zijn
dorpsgenoten. Ze mogen hem niet,
maar behandelen ham toch met ont
zag. Dit des te meer, omdat hij zeer
vaardig is op de accordeon (samen
met een vriend speelt hij op par
tijtjes).
Muziek is volgens Wijkstra een van
de kostbaarste gaven voor de mens.
Hij meende eigenlijk voorbestemd te
zijn om in de muziek iets impone-
rends te bereiken. Hij gaat dan ook
met gretigheid in op de uitnodiging
van een dorpsgenoot. Hendrik Bot
ter, die een grammofoon met platen
op de kop heeft weten te tikken, en
hem vraagt om te komen luisteren.
Bij Botter komt Wijkstra voor het
eerst in nauwer contact met B.'s
vrouw Aaltje, die een grondige afkeer
heeft gekregen van haar eeuwig dron
ken man. De morsige, door haar man
sterk verwaarloosde en gebruskeerde
Aaltje ziet in Wijkstra een man met
boeiender mogelijkheden dan haar
drankzuchtige echtgenoot en legt het
erop toe Wijkstra voor zich te winnen.
Dat lukt ook als haar man wegens
een vergrijp de gevangenis in moet.
man bewogen hebben om
en om een niet. eens zo
reden Aaltje Botter
juridisch ver-
vier mensen, onder
aan hem bekende dorpsge-
dood te schieten? Bui
een mes door hun keel te
de man een psychopaat,
een moment niet toere-
Op die vragen heeft
in zijn film „Het teken
"f beest" geprobeerd een ant-
geven.
persoonsverbeelding van
is Verhoeff uitgegaan van
vooringenomenheid. Niet
de moordenaar, maar
gericht op de diepere
drijfveren van de man. Zo
aanpak door Verhoeff een
eweldloze geweldenaar te
Een moorde-
kon weglopen van de
zijn misdrijf, na eerst nog
als symbool van zijn leven
zelf, ter vernietiging in
hebben gestoken.
vrijgezel
verloopt ongeveer als
ompenmaker IJe Wijk-
oude moeder inwo-
vrijgezel, heeft zich
hij woont, de reputa-
De weg is vrij. Het paar choqueert het
hele dorp, dat zich op allerlei manie
ren op de aantasting van zijn fatsoen,
door een atheïst en een losbol van een
vrouw, probeert te wreken. Het stijft
de twee in hun tegen de socialiteit
van het dorp gericht handelen. Aaltje
laat haar kinderen in de steek en gaat
bij Wijkstra inwonen, met het hierbo
ven al geschetste tragische gevolg.
Verwrongen kijk.
Wat in Verhoeffs constructie van de
mens Wijkstra te waarderen valt is
het opsporen van de fundamentele
„onschuld" van de man. Hij is bevan
gen door te weinig begrepen filosofi
sche en sociale teksten en heeft daar
door een verwrongen kijk gekregen
op medemens en maatschappij. Hij
leeft in denkbeelden boven de stand
van zijn werkelijk begrip. Dat vreet
zo diep in hem door, dat hij elke
ingreep van het gerecht ten opzichte
van hem en de hem na staande vrouw
als leven bedreigend onrecht be
schouwt. Hij is een super man in het
klein.
Deze constructie is door Verhoeff
consequent volgehouden. Het grote
bezwaar is alleen, dat het op een te
schematisch niveau is gehouden. De
menselijkheid van Wijkstra (en van
de rest) is niet warm genoeg. Of nog
liever, zij mist de onmisbare dimensie
van het echt levende. In bedachte
constructie klopt het allemaal, maar
de levensaders van de constructie
blijven leeg en bloedeloos. Daardoor
valt het ook op. dat de mensen in hun
dorpse schamelheid zo hoog Haar-
lemmerdijks praten. Maar laat ik hier
aan toevoegen, dat het al heel veel is,
wanneer in een Nederlandse speel
film een levens- en karakterconstrucr
tie althans schematisch goed in el
kaar steekt, zodat er in de consequen
te opbouw van de personen op intel
lectueel niveau tenminste geen hia
ten vallen.
Het teken van het beest, Amsterdam:
Tuschinski 3, Alhambra 1, Rotter
dam: Alhambra 2, Lumière 3, Den
Haag: Metropole 3, Odeon 3, Diverse
steden. 16 j.
IJje Wijkstra (Gerard Thoolen) en Aaltje (Marja Kok) in „Het teken van het beest", de eerste speelfilm van Pieter Verhoeff.
