Bernice Lehman:
elementaire tekeningen
TV-documentaire over
kunst in Leningrad
Bezwaren
tegen de
geest van
deze eeuv\
Bruikbaar
Lexicon
Zweedse kamermuziek belicht
Dubbel overzicht in Fries Museum
Ustinov, een te nadrukkelijke gids in de Hermitage
Nieuwe boeken
WOENSDAG 3 SEPTEMBER 1980
KUNST/RADIO/TELEVISIE
TROUW/KWARTET
door Peter Karstkarel
LEEUWARDEN Bernice Lehman, een Amerikaans kunstenares die nu al vijftien jaar in
Nederland werkt, heeft een dubbele tentoonstelling van haar werk in het Fries Museum
mogen inrichten. In de zogenoemde straatzaal van het museum zijn de oudere werken
hoofdzakelijk gouaches uit de jaren tot 1977, opgehangen, terwijl de recente tekeningen in de
zaal naast de hal van de Kanselarij tegenover het museum plaats hebben gekregen. Het is een
wel vermakelijke scheiding van techniek, plaats en tijd: twee niet geheel onafhankelijke
tentoonstellingen die met enkele werken toch de verbinding in het ontwikkelingsproces te
zien geven
Op het breukvlak van die ontwikke
ling staat de gedachte: ..Ik heb maar
één leven. Wat wil ik. wat heb ik te
zeggen? Ik kan in verschillende tech
nieken werken De wereld zit propvol
met kunst, heeft hpt zin om meer te
produceren'' Waar gaat het om?" De
ze gedachte van Bernice Lehman is
opgenomen in het interview van de
fraai verzorgde catalogus die vooral
de tastbare antwoorden op de vragen
in reproduktie vertoont en weinig van
het oudere werk laat zien
In de genoemde tekst stelt de kunste
nares onomwonden vast dat het ou
dere werk te esthetisch was en de
kleuren te mooi waren. Toch laat ze
een hele zaal van dat werk zien en
inderdaad heeft de totale collectie de
indruk een decadente conclusie te
zijn van het abstract expressionisme.
Bernice Lehman (geb 1932 te New
York) ontving haar kunstopleiding in
de jaren-1950 te Pittsburgh, aan de
oostkust van de Verenigde Staten,
waar in die periode de abstract ex
presstonisten Kline. Motherwell.
Frankenthaler. Tworkov, Rothko.
Gottliev en de uit Nederland afkom
stige Willem de Kooning beslissende
invloed uitoefenden. Het abstract ex
pressionisme leek in het middeh van
de jaren-1960 het eindpunt te zijn
voor de schilders die de grenzen van
de mogelijkheden van de techniek en
het materiaal wilden verkennen,
maar de gevolgen van deze verfwijze
zijn inderdaad nog steeds te merken
Toen Bernice Lehman in 1965 in Ne
derland kwam wonen, gebeurde er
buiten het voortborduren op het suc
cesvolle Cobra-expressionisme en de
niet uit te roeien plaatjesmakerij niet
veel. Met slechts enkele kunstenaars
onder wie Jaap Wagemaker en Eugè
ne Brands voelde ze zich verwant
Wagemaker die zijn materieschilde
rijen nu eens opscheepte met een
anekdotische inhoud, dan weer op
een decoratieve wijze vorm gaf en
Brands die de schoonheid steeds ge
zocht heeft, hebben wellicht ongewild
invloed op Bernice Lehman uitgeoe
fend
Decoratief effect
De abstract expressionistische wer
ken die de kunstenares voor de ten
toonstelling in het Fries Museum uit;
zocht hebben voor het merendeel een
inhoudelijke aanleiding, leveren een
decoratief op of lijken een puur esthe
tische bedoeling te hebben. In de
materiële en technische vrijheden
van het abstract expressionisme ver
pakt, zijn het toch aspecten die in de
eigen aanpak van Bernice Lehman
verwerkt zijn en daardoor niet zijn
gaan storen Bij ..Gevangen" is. en
dat komt misschien door het kleine
formaat, de-structuur van rechthoe
ken tot een ornamentaal schema ge
worden en ook de andere werken met
afdrukken van in verf gedompelde
rechthoekige of cirkelvormige voor
werpen wil het ornament wel eens
tegenstaan
De kunstenares heeft het opgelost
met een serie van drie driedelige pen
seeltekeningen ..Ritmes van dakpan
nen tot olijfbomen" waar het sponta
ne schrift en de weloverwogen struc
turen en kleurovergangen van terra
naar violet elementaire vormbewe-
gingen oproepen. Zo heeft ze in „Jeru
salem" met suggesties van lucht, aar
de en enkele schrifttekens het inhou
delijke aspect wel aangegeven, maar
niet laten overheersen. „Taking off"
is een werk dat van formaat een
smal verticaal register al zeer dra
matisch is. een inventarisatie van
technische mogelijkheden die net
niet decoratief geworden is. Het zijn
werken die in het midden van de
jaren-70 ontstaan zijn. vlak voor dat
Bernice Lehman zich opnieuw in het
tekenen ging verdiepen
..Ik wilde terug naar mijn eigen voca
bulaire. mijn eigen handschrift, mijn
eigen vorm De kleuren heb ik toen
laten liggen en ik ben verwoed gaan
tekenen, heel simpel en direct". En
kele tientallen tekeningen die sinds
1975 gemaakt zijn hangen nu in de
Kanselarijzaal. Aanvankelijk zoe
kend naar een zo vanzelfsprekend
mogelijke en meest elementaire en
dus eenvoudige uitdrukking van en
kele van te voren gekozen onderwer
pen leen zeilboot, rondscherende
meeuwen en een verwaaide paraplu)
werd de inhoud allengs bijkomstig en
de beweging van het schrift, het te
kenproces het belangrijkste
Hierbij vindt Bemice Lehman haar
individuele vrijheid en het resultaat
is een tekenschrift dat ook de be
schouwer in volle vrijheid kan volgen
en dat zonder vooropgezette bedoe
lingen lijkt te zijn ontstaan. Dat is
overigens schijn, want ze beweert een
drie-dimensionale ruimte te willen
scheppen op het platte vlak, een illu
sie of een suggestie die er voor mij
niet inzit. De concrete resultaten zijn
mij overigens al aantrekkelijk ge
noeg.
Tot 22 september in het Fries Mu
seum, dagelijks van 10 tot 5, zondags
van 1 tot 5 uur.
Bernice Lehman: Landschap, 1978, tekening.
door Riet Diemer
HILVERSUM Op degenen die hun drempelvrees o{ misschien weerstand om eens een reis
naar de Sowjet-Unie te maken ooit hebben overwonnen, of ongehinderd door deze remmingen
dit land hebben bezocht, moet de stad Leningrad een bijzondere indruk hebben gemaakt. Het
vroegere St. Petersburg herbergt namelijk een enorme en imponerende verzameling schatten
aan kunst en bouwwerken, die men aanvankelijk niet in een communistisch land. waar de
gelijkschakeling als wet geldt, zou verwachten
Over de Hermitage, één van de groot Jing opgebouwd. Hij had ook ai de
ste museumcomplexen ter wereld architect Rastrelli naar Rusland ge-
om in superlatieven te blijven schrij- haald en diens invloed in het stads-
ven zendt de NOS-televisïe van beeld van Leningrad is onmisken
avond tussen acht uur en h'al( tien op baar De witte en licht blauwe, met
Nederland 1 een gekochte documen goud afgezette gebouwen doen den
taire uit
De Hermitage bestaat uit een aantal
paleizen, die verschillende tsaren
hebben laten bouwen. Daar is het
barokke Winterpaleis van Catherina
de Tweede of de Grote. Het ontwerp
is van de Italiaanse architect Rastrel
li. Catherina de Grote moet een eer
zuchtige vrouw zijn geweest, die de
blik naar West-Europa gericht hield
en haar adviseurs in Frankrijk. Italië,
Nederland en Brussel veel schilderij
en liet kopen. Over het waarom van
deze bezitsvorming zijn wel veel gis
singen gedaan, maar het is nooit hele
maal duidelijk geworden of het wer
kelijke kunstliefde was. of ook de lust
om te hebben en te pronken
Peter de Grote
Vóór haar had tsaar Peter de Grote al
enigszins systematisch een verzame
ken aan Italiaanse steden.
Overigens is met alles Italiaans. Aan
de Hermitage grenst de kleine Hermi
tage, die de Franse architect Vallen
de la Motte op bestelling van Catheri
na de Grote ontwierp en waar zij
tussen kunst, zoals een verzameling
Rafaels. met kunstenaars, filosofen
en schrijvers sprak om. zoals dat
heet, de staatszaken te vergeten. Ver
der Ls er de in neo-klassistische stijl
opgetrokken nieuwe Hermitage van
de Duitser Leo von Klenze en de oude
Hermitage
ADVERTENTIE
Deze opsomming van de gebouwen
van het museumcomplex is bedoeld
om een indruk te geven van de enor
me afstanden die een bezoeker moet
afleggen en de dagen die hij ervoor
nodig heeft wil hij het meeste gezien
hebben in de vierhonderd zalen
De zalen zijn gevuld met schilderijen
en kunstvoorwerpen. De Hermitage
telt liefst 38 Rembrandts. waaronder
Danae. dat als zijn meest erotische
werk geldt, en de verloren zoon. Ook
de andere meesters uit de Gouden
Eeuw zijn ruim vertegenwoordigd Er
hangen Italianen als Da Vinci en Mi
chelangelo. De Franse impressionis
ten zijn er vertegenwoordigd, maar
óok wat wordt genoemd de klassieke
modernen, zoals Picasso. Matisse.
Van Gogh en Van Dongen
Er is een afdeling Scytische kunst uit
de zesde eeuw voor Christus, gouden
voorwerpen van een nomadenvolk bij
de Kaspische en Zwarte Zee. Er zijn
beelden uit het oude Griekenland en
het oude Rome. zoals een originele
lauwerenkroon Als speels voorwerp
wordt getoond een mechanische
pauw. die omdat hij zo teer is slechts
heeft mogen pronken voor Indira
Gandhi. Tito. Wilson en nu voor ons
als kijkers. Want het schijnt een bij
zonderheid te zijn geweest dat West-
europese filmers opnamen hebben
mogen maken in de Hermitage
De door de NOS gekochte documen
taire is geen droge opsomming gewor
den van dit alles, maar Peter Ustinow
en Natalie Wood „gidsen" de kijkers
langs gedeelten die zij en vooral regis
seur Derek Bailey en cameraman
Stephen Tickner belangrijk vinden.
Bij zo'n hoeveelheid moet een keus
worden gemaakt om een impressie te
krijgen. Nu hoeft ..veel" lang niet
altijd „mooi" te zijn en in zo'n tv-
programma hoeft het materiaal niet
altijd met handschoentjes te worden
aangepakt. Dat doet het duo Usti
now-Wood dan ook duidelijk niet
De andere kant van de medaille van
hun presentatie is. dat uitkomt wat
vóór het zien van de documentaire al
gevreesd moest worden, het is een
Ustinow-Wood-show geworden. Met
nadruk op Ustinow. Met bravour en
zijn imponerend voorkomen heeft hij
De dichter Jacques Hamelink verdi
delijkte enige tijd geleden zijn poé
opvattingen in het lange essay
droom van de poëzie" (19781 T
bleek al hoezeer hij in onmin I
met de geest van deze tijd. Duidet
ker nog wordt dat uit de nieuwe bu
deling met kritische beschouwing»
In een lege kamer een garendraadji
Daarin staan twee essays en een vt
zameling aforistische notities „ov?
wat er is en wat ontbreekt". A>
overwegingen hebben de teneur v»
bezwaren tegen de geest der eeuw. I
„Een drogbeeld de Nederlands
poëziekritiek" betoogt Hamelink
de kritiek „als levende respons"
ons land een zeldzaamheid is: critf
met een eigen standpunt, met vd
doende culturele bagage en emotij
nele en geestelijke responsiviteit, nu
een meer dan doorsnee-intelligenij
en met autoriteit (allemaal eisen dj
hij aan een criticus stelt) ontwaartM
niet. Een kritische reactie op de po»
zie vanaf Vijftig ontbreekt, mee»
Hamelink En niet helemaal ten o(
rechte
In het tweede opstel krijgt, filosofii
gedegen gefundeerd, de taal een e
sentiële rol toebedeeld. Scherp wiji
Hamelink alle vormen van ideol:
gisch denken af. materialisme t
technologie. Niet het meetbare int.
resseert hem. maar ..het onbereke
bare", dat hij in beeld brengt als „hl
gebergte" dat overal is. maar dat v
niet zien. Dat onzienlijke aanwezig
is te benaderen via de weg van J
taal; waarin alle tijd en traditie i
inbegrepen. Dit dichterlijk pleidt*
voor een vitale beschouwelijkheid:
waarin ruimte bestaat voor irratioiv
le en onmethodische „kronkels" i
fundamenteel.
T.v.I
En Hfln non Jacqus Hamelink. In een lege kan*
1 een garendraadje. Amsterdam. D
H
Peter Ustinow en Nathalie Wood „gidsen" op geheel persoonlijke
wijze de kijkers langs de kunstschatten van het voormalige tsaren-
paleis De Hermitage in Leningrad.
een reputatie weten op te bouwen
van een soort duizendpoot als acteur,
schrijver, zanger en presentator. Hij
en de mode- en kapsel-showende Na
talie Wood overheersen soms op
plaatsen waar ik liever een schilderij
in beeld had gezien
Russisch bloed
De keus viel op beiden omdat ze
Russisch bloed in de aderen hebben
De in San Francisco geboren Natalie
Wood heeft Russisch-Franse ouders.
De in Londen geboren Ustinow is
volgens zijn curriculum vitae half
Russisch, half Duits vlan vaderskant
en half Russisch en een kwart Frans
en een kwart Italiaans van moeders
kant. Exclusief dus
Het is de bewuste keus geweest van
regisseur Bailey de presentatie door
hen te laten doen. Hij wil zo kijkers
publiek trekken omdat hij vreest dat
anders niemand naar een kunstpro
gramma zal kijken. Of dat waar is
moet worden betwijfeld, als het pro
gramma maar goed is en op een rede
lijk uur wordt uitgezonden. Trou
wens. de door de zalen van het mu
seum drommende Russen en toeris
ten hebben zo'n show toch ook niet
nodig om te komen kijken.
De Russen zijn trouwens heel trots op
deze bolwerken, die ten slotte nog
stammen uit de tsarentijd. Maar ook
na de revolutie „alles is nu van het
volk" is de verzameling aangevuld.
Zo moest een particulier in 1917 af
stand doen van 18 Cézannes. 10 Bon-
nards. 8 Gauguins. 6 Matisses. wat
Van Goghs en Mannets. Een ander
raakte 31 Picasso's en 27 Matisses
kwijt
In de Toneelschuur in de Smede-
straat in Haarlem wordt zaterdag 13
september het Tweede Haarlemse
Poëziefestival gehouden. Voor deze
manifestatie worden veertig dichters
uitgenodigd. Tussen 1 uur 's middags
en middernacht treden onder meer
voor het voetlicht: Jana Beranova,
Simon Vinkenoog. Gust Gils. Tom
van Deel. Hans Vlek. Habakuk n de
Balker. Edgar Cairo. Wiel Kusters.
Frank Koenegracht. Louis Ferron.
Elly de Waard. Roeland Sprey. Bies
van Ede. Trudy Pot en Steef David
son De muzikale inbreng wordt ver
zorgd door het kwartet van Willem
Kouwenberg, de Haarlemse formatie
Swing Department en de Ruigsisters
uit Ririgoord. In de diverse ruimtes
van het theatergebouw wordt tevens
een kleine boekenmarkt gehouden
Een dagkaart voor deze gebeurtenis,
die onder auspiciën staat van de Lite
raire Instuif Haarlem, gaat 12 gulden
kosten, wie alleen 's middags wil ko
men. betaalt zes gulden en de avond
kost acht gulden.
De Europaprijs voor de schilder
kunst. die de stad Oostende in België
elke twee jaar toekent, is dit jaar naar
de schilder Ruven Levav uit Amster
dam gegaan. De prijs bedraagt 300
duizend Belgische franken, ongeveer
18 duizend gulden. De tweede prijs
gaat naar de Brit Collin Lanceley. de
derde prijs naar Barbara Hemitz uit
Duitsland. Er hebben in totaal 558
kunstenaars werk ingezonden.
Op het vierde wereldfilmfestival in
de Canadese stad Montreal zijn de
films Fontamara van Carlo Llzzani en
The Stuntman van Richard Rush als
de twee beste films van het festival
gekozen De prijs voor de beste ac
teur ging naar Robert Duvall voor
zijn rol van een dominerende vader in
The great Santini. De prijs voor de
beste actrice was bestemd voor Ana
Torrent, de zeer jeugdige Spaanse
filmspeelster, in de film El Nido
Bezige Bij. 1980.125 blz. 21.50 guldet
Aan een „Lexicon van literaire to
men" bestond grote behoefte. In art
dere talen Engels. Duits. Frans-i
zijn zulke lexicons in allerlei soortel
voorhanden, maar een Nederland*
uitgave op dit gebied ontbrak eigeq
lijk. Het boekje van Van Gorp el
anderen richt zich behalve op 1»
hele vocabulaire dat vanouds verba
den is aan lyriek, epiek en dramat*
speciaal op retorica, literaire theoe
en kritiek. De llteratuurgeschiedea
blijft bewust buiten beschouwing. I
Aldus is een bijzonder bruikbaar e
verhelderend naslagwerk ontstaat
waarin behalve „jambe" en „knittó
vers" ook „triviaalliteratuur" en „rt
ceptie-esthetica" kunnen worden op
gezocht. Een register maakt het me
gelijk om de niet afzonderlijk behai
delde termen op te sporen.
De lemma's geven meestal wel voa
beelden uit de primaire literatuu
(dus van „herderspoëzie", of „volta
boek"), maar ze geven geen liter»
tuurverwijzingen in de secundalij
sfeer. Daardoor is het lexicon gea
bron geworden met informatie voo
verdere bestudering van de bespni
ken term; het wil alleen zo kort e
eenvoudig mogelijk vaktermen vel
helderen. En daarin is het geslaagd'
T.v.P
Lexicon van literaire termen. Ken»'
red. H. van Gorp e.a. Groningei
Wolters-Noordhoff. 1980. 209 bit
29.-
i
Maros Ensemble in Gaudeamus Muziekweek
door Ralph Degens
Speciaal vandaag
Wk wielrennen in Besancon
Ned. 1 18.05
Het paard van Troye
(IKON) kinderen van Ne
derlandse politici bezoeken
Sri Lanka om te zien hoe dit
land ontwikkeld wordt. Leer
zaam voor hun vaders
Ned. 2/18.59
Van gewest tot gewest
woontorens in Langbroek; het
landjuweel in Oirschot be
staat 1500 .jaar
Ned. 1/18.59
Panoramiek (NOS) in de
serie Oom Sams achtertuintje
gaat het vanavond over Puer
to Rico, een eiland in de Cara-
ïbische Zee. nu nog een soort
Amerikaanse kolonie
Ned. 1/22.10
De Rode Draad (VARA-ra-
dio) een discussie tussen
twee verschillend denkende
personen: criminoloog en pu
blicist prol. Nagel uit Leiden
en rabbijn Soetendorp. Onder
werp de verplaatsing van de
Nederlandse amhassadr uit
Jeruzalem
Ililv. 2 19.00
UTRECHT Met het naar
hem genoemde Maros Ensem
ble voert de in Hongarije ge
boren Miklós Maros (37) in
zijn tweede vaderland Zwe
den regelmatig werken van
hedendaagse componisten
uit.
Ter gelegenheid van de Internationa
le Muziekweek van Gaudeamus gaf
dit ensemble twee concerten met wer
ken van jonge Zweedse componisten
zondagavond in De Doelen in Rotter
dam. maandagavond in Muziekcen
trum Vredenburg in Utrecht.
De indruk van de eerste concerten in
dit Zweedse week-end (geringe durf
en vindingrijk in het hedendaagse
Zweedse componeren) werd door het
Maros Ensemble niet weggenomen.
Tenzij er nu juist bij het concert in
Rotterdam (dat ik niet bijwoonde)
enkele bijzonder opvallende werken
zijn gespeeld Wat niet waarschijnlijk
is aangezien componisten als Maros.
Sandström en Rosell in alle program
ma's (behalve dat met elektronische
muziek zondagmiddag) een aanzien
lijk aandeel hadden. Uteraard geeft
zo'n „partijdig" aandoende samen
stelling een eenzijdig belicht beeld.
Waarbij bovendien in de Maros-con
certen het vocale element zeer sterk
vertegenwoordigd was. wat waar
schijnlijk toe te schrijven is aan de
aanwezigheid in het ensemble van
mevrouw Ilona Maros. Zij heeft voor
treffelijke stemcapaciteiten. maar
kon toch ook van de kil-esthetisch
De benaming kluizenaarshut, wat Hermitage eigenlijk betekent, is bepaald niet van toepassing op de
vele honderden vierkante meters oppervlakte die het gebouwencomplex in wit. blauw en goud aan het
water beslaat.
Bij het Spectrum. Utrecht, versche
nen in de reeks Klassieken: De Woes
te Hoogte van Emily Brontë (307
pag.) en Waan en eigenwaan van Ja
ne Austin (305 pag.) Prijs per stuk 13
gulden
Bij Elsevier. Amsterdam, versche
nen: drie deeltjes in de serie Elseviers
Medisch Kompas: Verpleging thuis.
Eerste hulp in huis en Geneesmidde
len (per deeltje 7,90); Cocktails voor
het hele gezin door Mireille Steyt (96
pag.. 16 blz foto's, 19.90). Alles over
jonge katjes door Stephe Bruin (144
pag.. 19.90). en Athabasca door Alis-
tair Maclean, een in Canada spelende
roman (272 pag., 19,90)
Bij uitgeverij Van Loghuro Slaterus.
Deventer, verschenen in samenwer
king met de redactie van het blad
„Ouders van nu" de volgende boeken
over ontwikkeling, opvoeding van en
hulpverlening aan kinderen: Kinder
en jeugdpsyohotherapie onder red
van A. Cools en D. van Herwerden
(212 pag.. 29,50, Kind, gezin en echt
scheiding door Wiljen van Seters (280
pag., 35 gulden). Als ouders gaan
scheiden door Richard A. Gardner
(128 pag.. 16.50) en Kleine ontwik
kelingspsychologie door Rita Kohn-
stamm (240 pag... 39.50).
Eveneens bij Van Loghem Slaterus
Groepstherapie voor partners door
Gerda de Bruijn en Mare Nevejan '88
pag.. 14.50) en De praktijk van de
gezinstherapie onder red van Peggy
Papp (280 pag.. 39.50)
Motorrijtuigenbelasting door Aert-
jan Grotenhuis Uitg Noorduijn. Arn
aandoende muziek van Peter Lynt
(34) en Eskil Hemberg (42) niet mé*
dan dat maken.-
Mikló's Maros zelf („Ik ben voord
geïnteresseerd in onbekende maa
mooie geluiden") gaat in zijn „PsaU
98" met een gevarieerde instrument*
tie meer de kleurig-illustratieve kan
op. Bij de uitvoering van Sven-Davil
Sandström's ..Convergence" voor fa
gotsolo heb ik .alleen de grote techrf
sche beheersing bewonderd waarmei
Hans Samuelsson de uitdagem
moeilijkheden van dit stuk overwt
Dit uitdagende element lijkt mij oi
rigens het enige aantrekkelijl
ervan.
Alles bijeen heeft deze wat eenzijdig
belichting van de hedendaags
Zweedse muziek (voornamelijk ge
richt op kamermuziek) mij toch
nieuwsgierig gemaakt naar wat ev»
tueel nog in de schaduw daarvan
kunnen staan.
hem. 214 pag., 17,50.) Door juris
geschreven „simpel antwoord op
lerhande vragen."
Homoseksuele jongeren en hun o»
ders door Robert-Jan van der Fe«,
en Geert Sanders. Uitg Van Loghur
Slaterus. Deventer. (126 pag., 18,5®|
De keerkringvogel door Willed
Brandt. Uitg. Hollandia. Baarn.
pag., 15,90. Bundel verzen.
In dienst van hun naaste door Bar
M. Rijnhout. Uitg. uitg. Wyt. Rotter
dam. 365 pag.. geen prijsopgave Or
dertitel: „Een stuk pilotenhulp in dj
tweede wereldoorlog
Fatale gelijkenis door Fran*
Lynch Zuid-Hollandse Uitgever
Mij. Amsterdam. 256 pag 24.50.
de 19e eeuw gesitueerd verhaal ntó
een meisje, een graaf en intrige^ j
Verolme Memoires 2. Uitg Donkey
Rotterdam. 179 pag.. ƒ37.50
ance(
evetv
