De rijke tuincultuur van
de Groninger borgen
De laingste onverdedigde grens wordt geslecht
Zwitserland wijdt
Gotthard-tunnel in
Het Heerlijk Buitenleven in Slochteren
f
De 'stille capitulatie' van Canada voor de VS
Wijkverpleging
tegen boetes
voor niet-leden
Onrust in zand
en grindhandel
KUNST
TROUW/KWARTET R H S 11
door Peter Karstkarel
SLOCHTEREN „Het Heerlijk Buitenleven" is de titel van
een tentoonstelling die een historisch overzicht geeft van de
tuinen bij de Groninger borgen en buitenplaatsen. Enkele
zalen in de fraaie Fraeylemaborg in Slochteren bieden ruimte
voor een geschiedenis in hoofdlijnen, waarna de bezoeker in
de uitgestrekte tuin van deze borg kan gaan dwalen om te
ontdekken dat de natuur zich nauwelijks laat dwingen in een
kunstmatig arrangement.
De tuin rond en het park achter de
borg ziet er hier en daar gehavend uit
en het was nodig om voor het redden
van de belangrijkste oude bomen de
hulp van een boomchirurg in te roe
pen. Als een praktisch verlengstuk
van de tentoonstelling wordt in het
souterrain dan ook een presentatie
gegeven van de chirurgische werk
zaamheden. AUerlei boomwonden en
groeiwoekeringen uit de tuin zei! wor
den getoond naast voorbeelden van
mogelijke behandelingen.
Zo wordt de bezoeker nog voor het
begin van de documentaire tentoon
stelling wegwijs gemaakt in een aan
tal belangrijke boomsoorten die op
het terrein aanwezig zijn. Er zijn fo
to's van linden, de treur- en bruine
beuk, de paardekastanje, zomereik,
goudes, zwarte noot (de grootste van
noord-Nederland en de bergiep.
BIJ het historisch overzicht krijgt de
Fraeylemaborg vanzelfsprekend de
meeste aandacht. Er is veel kaart- en
tekeningenmateriaal bijeengebracht
en ook foto's geven een indruk van de
ontwikkeling van deze tuin. De vroeg
ste, gedetaiUeerde en betrouwbare
plattegrond van de tuin dateert van
circa 1780. Er ligt dan een streng
formele tuin met zich langs rechte
assen spiegelende perken en vijvers.
Langs een centrale as kon men van de
borg uit het vele honderden meters
diepe terrein met het oog doorklie
ven. In 1936 is er door A. Wigboldus
een vogelvluchtkaart vervaardigd die
de plattegrond en enkele andere
bronnen ten grondslag heeft. Deze
geeft een duidelijk beeld van de vol
komen beheerste, geknipte en ge
schoren natuur, die van bordpapier in
elkaar gekunsteld lijkt.
O rote delen van de tuin waren inge
richt met een gebruiksdoel; er zullen
vruchtbomen gestaan hebben en er
zijn groenten en bloemen gekweekt.
Op de plattegronden is de schelding
tussen de gebieden die een consump
tief nut hadden en die uitsluitend
bedoeld waren voor een fraaie wande
ling en een aangenaam verpozen
soms nauwelijks te ontwaren. Er zijn
ook tuinen bij borgen geweest die een
heldere indeling hadden en zelfs tui
nen bijvoorbeeld, die van Folkerda
bij Bedum, die een puur consumptief
doel hadden.
De tuin van Fraeylemaborg bezit nog
wat oud hout uit de tijd van de forme
le tuin en ook de nog steeds open
middenas herinnert nog aan de stren
ge aanleg. Mogelijk komen ook de
rococo-vazen en de beelden van Flora
en Pomona uit deze tuin, maar er zijn
ook sculpturen die uit andere tuinen
en zelfs een paar die van een kerk
stammen. Het zijn allemaal stijl-
vreemde elementen in de Engelse
landschapstuin, waarin de langgerek
te strook grond omstreeks 1820 her
schapen werd.
Werd Fraeylema van een Franse for
mele tuin tot een Engelse
landschapstuin omgeploegd en is dat
het geval geweest met de meeste ou
de Groninger tuinen, er zijn ook enke
le herinneringen aangetroffen van de
in omvang beperkte Hollandse re-
naissancetuin. Het mooiste voor
beeld is te vinden op een schilderij
van de borg Scheltkema-Nijenstein
bij Zandeweer, waarop tussen de
boomgaarden en groententuinen een
siertuln voor bloemen is te ontwaren,
die in een eenvoudig geometrisch pa
troon is gerangschikt.
Op het einde van de achttiende en
het begin van de negentiende eeuw
drongen langzamerhand de volko
men nieuwe standpunten ten opzich
te van de tuincultuur uit Engeland
ook in Nederland door. De tuinen
moesten zich meer natuurlijk in het
landschap voegen en een sterke sug
gestie van natuurlijkheid oproepen.
De uiterlijkheden die het gevolg"wa
ren van de nieuwe „natuurlijkheid"
werden in Nederland in toenemende
mate overgenomen, terwijl er nauwe
lijks een bezinning geweest kan zijn
op de veranderde houding ten opzich
te van de natuur. Konden langs de
Hollandse rivieren nog buitens aan
gelegd worden, waarbij de kronkelen
de paden, de dooizichtjes tussen
schijnbaar spontaan opgeschoten
boomgroepen en andere romantische
aspecten goed aansluiten bij de be
staande structuur van het landschap,
in de polder- en veengebieden in het
noorden van Nederland, waar veel
buitens stonden en nog nieuwe ge
sticht werden, gingen ze in feite in.
tegen de bestaande landschappelijke
situatie. Bovendien werden ze vrijwel
geheel tot lusttuin ingericht: roman
tische enclaves in agrarisch gebied.
De tentoonstelling laat zien dat die
nieuwe smaak spoedig in Groningen
doordrong. De tuin van Ekenstein bij
Applngedam is er een goed voorbeeld
van. Op de ontwerptekeningen die L.
P. Roodbaard waarschijnlijk in 1827
maakte is de formele aanleg met
vruchtbomen en groentenperken nog
te zien en is te volgen hoe de architect
.T,
n
Mff-
i
f
jj
w
mt e» 'ffllfÉl - 1
Een gewassen pentekening die Woellust bij Wildervank laat xien. De prent, gemaakt op perkament,
dateert van voor 1764.
gebruikmakend van enkele elemen
ten van de oude tuin deze herschiep
in soepele en romantische vormen.
Toeristische kermis
Er zijn ook tuinen die een oudere
aanleg terugkregen. Die van Welgele
gen bij Sappemeer was een siertuin
met twee op de as van het huls gele
gen rechthoekige vijvers en geometri
sche boom- en bloemperken. Na ver
wildering nam een nieuwe eigenaar in
het begin van onze eeuw het initiatief
om de tuin opnieuw te formaliseren.
De formele tuin van de Menkema-
borg in Uithuizen werd naar ontwerp
van H. Copljn gereconstrueerd. Had
deze landschapsarchitect uit de
school van Zocher en Springer nog
delen van de landschaptuin onge
moeid gelaten, bij de uitvoering is de
zaak nog formeler aangepakt; men
heeft kennelijk naar de opmetingste-
kenlng uit het begin van de achttien
de eeuw gekeken. De toeristische ker
mis die Nienoord bij Leek tegenwoor
dig oplevert doet weinig meer herin
neren aan het zeer complexe gebied
dat omstreeks 1800 in beeld werd
gebracht: een park- en boomgaardge-
bled dat zich kennelijk wel erg goed
voegde in de landelijke omgeving.
Omdat er veel tuinen aan de orde
komen, kunnen zij ieder slechts be
knopt worden behandeld. Te zamen
geeft het tentoongestelde materiaal
een behoorlijke geografische en his
torische doorsnede. De ontwikkeling
van de tuinkunst moet de bezoeker er
zelf uithalen, maar dat is met het
prachtige, veelal nog niet eerder ten
toongestelde materiaal een ge
noegen.
De aantrekkelijke expositie is tot 27
oktober in de Fraeylemaborg in
Slochteren te bezoeken van dinsdag
tot en met zondag van 10-12 uur en
13-17 uur; het park van de borg is
dagelijks tussen zonsopgang en -on
dergang open voor het publiek.
BUrTENLAND
door J. J. Moskou
„Als je met z'n vijftienen in
bed ligt hoef je niet bang te
zijn voor aanrandig" is een
grapje met een dubbele bo
dem van een man die over het
ilgemeen eerder werd ge
waardeerd vanwege zijn te
rughoudende uitspraken.
Het ging over het Canadese lidmaat
schap van de NAVO maar het is dui
delijk wat Lester Pearsons achterlig
gende bedoeling was. Daarvoor hoef
je maar te kijken naar „de langste
onverdedigde grens ter wereld." Als
deelnemer aan het Atlantisch
bondgenootschap, zo redeneerde de
oud-premier van Canada, was het
lznd politiek beter af dan in elke
vorm van „splendid isolation", een
zelfgenoegzaam isolement, uitslui-
tend gericht op hoe kan het ook
ÏS anders de grote buur in het zuiden.
De beroemde 49ste breedtegraad die
Jjjde twee Noordamerikaanse landen
scheidt, blijkt meer gaten te hebben
e'! dan menig Canadees lief is. De goede
•^vriendschap, de intieme relatie die
K; men heeft bereikt, bezorgt de overge-
•PJ bleven Canadese patriotten slapeloze
j nachten. Er waart namelijk een
spook door Noord-Amerika, een op
het eerst gezicht onschuldig idee dat
ltt „vrijhandelszone" heet. Wie daarmee
dit keer is begonnen speelt al geen rol
meer. De kwestie Is trouwens stok-
oud.
*Echt serieus wordt de gedachte, die
verstrekkende, zelfs mondiale conse-
quenties heeft, sinds de herfst van
1977 genomen. In september van dat
Jaar opperde de toenmalig Ameri
kaanse ambassadeur In Ottawa Tho
mas Enders het plan om de relatie
met Washington te verstevigen. „Wat
mij voor ogen staat heeft minder te
maken met nieuwe instellingen dan
wel met Intensiever informeel con
tact, dat zich niet altijd maar op
ministersniveau hoeft af te spelen.
Op die manier zouden we tot een
verbetering van de besluitvorming
aan belde kanten van de grens ko
men." „Zouden we om de opvattin
gen op elkaar te kunnen afstemmen
al niet in het voorstadium van de
eigenlijke beslissingen heel informeel
met elkaar kunnen praten? Dat alles
natuurlijk met het oogmerk geen en
kele mogelijkheid om elkaar te hel
pen onbenut te laten," aldus Enders.
Walter Gordon, een voormalige Cana
dese minister van financiën, liet mer
ken wat scepsis te hebben over het
plan. Intussen had de senaatscom
missie voor buitenlandse betrekkin
gen publiekelijk de voordelen van
een vrijhandelsstelsel ter discussie
gesteld. Maar toen kwamen er In mei
1979 nieuwe parlementsverkiezingen
en Joe Clark werd tot ieders verras
sing vanuit het niets premier. Zelfs
Helmut Schmidt kon er nauwelijks
bij. Tijdens de enige ontmoeting, op
de economische topconferentie in To
kio, viel de bondskanselier niets be
ters in dan de eerste vijftien minuten
van het gemeenschappelijk ontbijt te
besteden aan het geven van een his
torisch waardeoordeel over Clarks
voorganger Pierre Trudeau.
Clark wist deze smaad waarschijnlijk
niet meteen uit te wissen. Feit is wel
dat hij nog in Tokio enige opmerkelij
ke uitspraken deed. Zoals deze: „Wij
zijn, zo denk ik, nu rijp genoeg om
een objectief oordeel te vormen over
onze belangen in de betrekkingen
met de V8." En: „Sinds de invoering
van de „Derde Optie" een poging
van Ottawa om de relatie met de EG
en Japan te versterken om zodoende
minder afhankelijk te zijn van de VS
is onze onafhankelijkheid van de
VS ook werkelijk vergroof' In deze
omstandigheden zou een „nationaal
debat" over een vrijhandelssysteem
tussen de VS en Canada .realistisch"
zijn.
Onvoorzien
Dit soort losse opmerkingen hadden
een onvoorziene uitwerking in de VS.
zelfs in kringen waar het de gewoonte
was, doof te zijn voor de Canadese
belangen. Senator Edward Kennedy
zelve kreeg visoenen. Heel Noord-
Amerika zou één worden, met inbe
grip van Mexico, zoals hij het noemde
„het nieuwe Saoedi-Arabië". Ook de
Califomische gouverneur Jerry InVGStGrGfl
Brown zag grote dingen in het ver
schiet.
Het ministerie van economische za
ken in Bonn heeft het uitgerekend.
Een grondstoffenreus Noord-Ameri
ka zou de volgende inbreng hebben ln
de wereldwijde reserves: koper 25,2
procent; lood 47,1; zink 42,9; molyb-
deen (een staalversterkend metaal)
63,9; wolffram 18,2; zilver 36,7; asbest
48,2 en nikkel 51 procent.
Wie wil weten hoe de Westdultse eco
nomie grootheden beoordeelt kan af
gaan op de mening van minister
Lambsdorff. Men moet er rekening
mee houden, zei hij eind november
1979, dat de toelevering van grond
stoffen het komende decennium niet
zo probleemloos zal verlopen als de
afgelopen dertig Jaar. Er kan de vol
gende conclusie worden getrokken:
de vier 'grote Angloamerikaanse
mijnbouwstaten de VS, Canada, Au
stralië en Zuid-Afrika, plus de grond-
stofrijke Sowjet-Unie en China heb
ben op het gebied van grondstof- en
produktlecapaciteit méér dan hon
derd ontwikkelingslanden samen.
Wat zou zo'n vrijhandelszone van de
VS en Canada betekenen? Er zou een
Interne markt ontstaan met meer dan
242 miljoen verbruikers en met een
bruto nationaal produkt over 1979
gerekend van meer dan 2560 miljard
dollar. De EG met zijn 260 miljoen
inwoners en zijn bruto produkt van
2380 miljard dollar zou vrijwel even
sterk zijn. Maar op het terrein van de
grondstoffen hebben beide Noord
amerikaanse landen tegenover het
arme Europa troeven in handen die
voorzichtig uitgedrukt problemen
kan geven.
Op dezelfde wijze wakkerde hij de
drang tot investeren aan met als doel
op lange termijn de ontwikkeling van
of deelneming aan producerende
mljnbouwwerken. Er is natuurlijk
een duidelijke beperking van de
Westdultse deelneming ln de Sowjet-
Unie en China. Blijven de vier Ang
loamerikaanse landen over.
Maar net ln Noord-Amerika, stelde
gTaaf Lambsdorff tot zijn verdriet
vast, worden barricades opgeworpen
terwijl de Westdultse economie met
haar harde valuta slechts open deu
ren zou denken te vinden. Zo trappen
in de VS, aldus de minister, de milieu
beschermers op de rem en denkt men
ln Canada vooral ln termen van „wat
levert het óns op". In belde Noord
amerikaanse staten breidt zich de
vrees over een Europees-Japanse om
klemming uit. Men wil, volgens het
argument van het zelfbelang ln Cana
da, de rijkdom aan grondstoffen lie
ver zelf ten nutte maken, ofte wel
verwerken, fn eigen land, met eigen
mensen.
De egelstelling van de Noordamerika
nen gaat nog verder: ze vrezen ook de
wijze waarop Europa en Japan bezig
zijn op het vlak van de technologi
sche vernieuwingen. Nog in 1963 had
den de VS 27,3 procent van de wereld
markt op het punt van de technolo
gie, maar nu zijn ze ver teruggevallen.
Neemt men 1963 en 1977 als uitgangs
punt, dan is het wereldaandeel van
Japan van 8,2 naar 23,7 procent geste
gen; dat van West-Dultsland, Frank
rijk, Engeland en Nederland samen
iets teruggezakt van 46,6 naar 40,1
naar dat van de VS flink gezakt van
27,3 naar 16,1 procent. In Canada
wordt procentueel slechts de helft
van het aandeel van het bruto sociaal
produkt van de Bondsrepubliek ge
haald.
De moeilijkheden in de Amerikaanse
auto-Industrie en de daarmee verbon
den wens om zich te beschermen te
gen onwelkome concurrenten uit Eu
ropa en Japan zijn slechts een indica
tie voor de toenemende verwijdering
van belangen.
Schatten
Tijdens de VN-zeerechtconferentie
verdedigden vooral de Canadezen
zich tegen de vraag van uitgesproken
de Bondsrepubliek op een ongehin
derde toegang tot de schatten ln de
zeebodem. Graaf Lambsdorff: de re
devoeringen werden beheerst door de
tegenstelling van belangen tussen de
grondstofproducenten (Canada. Au
stralië en enkele belanghebbende
ontwikkelingslanden) en de belan
grijkste verbruikende landen. De lei
dende rol van het Westdultse be
drijfsleven mag niet in gevaar komen
door het ontzeggen van de toegang
tot de diepzee, werd ln de bondsrepu
bliek gemopperd, maar wat moet
men als de Noordamerikanen werke
lijk gemene zaak gaan maken?
Waarom, vraagt men zich ln Ottawa
en Washington af, moeten we de Eu
ropeanen en de Japanners aan grond
stoffen helpen die veredeld Noorda
merikaanse prod uk ten van de we
reldmarkt verdringen?. In 1960 had
den de VS nog 22 procent van de
Industriegoederen. Nu ligt West-
Duitsland op de eerste plaats met 19
procent, de VS op de tweede met 15
procent en Japan daar vlak achter.
Het afgelopen Jaar verhandelden bel
de landen van Noord-Amerika voor
ongeveer 90 miljard Canadese dol
lars. Ongeveer zeventig procent van
in- en uitvoer gaat via de „Noord-
Zuld-lljn." Daarbij vergeleken valt de
handel met de negen EG-landen ln
het niet. Tussen 1973 en 1979 viel de
Canadese export naar de EG terug
van 12,5 naar 10,6 procent en de in
voer van 10,6 naar 9,2. Sinds de in
werking treding van de nieuwe regels
van de Tokioronde valt al tachtig
procent van het goederenverkeer tus
sen de VS en Canada niet meer onder
de douaneregels. Dat betekent dat er
bijna een vrijhandêlssltuatie is tus
sen de twee grootste handelspartners
in de wereld. De zuigkracht van het
continent, waaraan Canada zich
meer dan een eeuw lang door een
verstandige driehoekspolitiek met de
VS en GrootrBrittannië wist te ont
trekken, begint te werken. En de poli-
tleke gevolgen zijn voor te stellen.
Achterhoede
Twaalf jaar geleden schreef George
Ball, de waarnemende Amerikaanse
minister van buitenlandse zaken:
„Canada strijdt, zo dank lk reeds
lang, een achterhoedegevecht. De
strijd zal zwaar zijn en naar ik ver
moed uitzichtloos." Jaren daarvoor
heeft de cynicus John Foster Dulles
zeer zeker ook aan Canada gedacht
toen hij zei: „Er zijn twee methoden
om een vreemd land te veroveren. De
ene is met wapengeweld, de andere is
door met financiële middelen de eco
nomie van het land te beheersen."
Daar bepaalde sleutellndustrieën ln
Canada nu al helemaal in Ameri
kaanse handen zijn, heeft men dus
voor de tweede manier gekozen. Want
nog altijd is men aan belde zijden van
de grens trots op het in april 1817
ondertekende Rush-Bagot-verdrag,
het oudste nog van kracht zijnde de
fensieverdrag ter wereld.
Als de economisch unie tussen Cana
da en de VS komt zal het aantal
tegenstanders in Canada in ieder ge
val niet groot zijn. Terwijl in 1964
slechts 33 procent van de geënquê
teerden zich voor zo'n gemeenschap
uitsprak, was er eind 1979 volgens een
opiniepeiling^! een duidelijke twee
derde meerderheid. Een Canadese
econoom Karl Levitt heeft al een eti
ket aangedragen voor zo'n ontwikke
ling: „De stille capitulatie".
5 OOSCHENEN (AP) Ongeveer duizend gasten zullen vrijdag getuige zijn van de opening van
's werelds langste autotunnel: een 16,3 kilometer lange onderdoorgang onder het Qotthard-
massief. Aan de tunnel ls tien Jaar gewerkt, negentien arbeiders hebben er het leven voor
gelaten en de hele constructie heeft zo'n achthonderd miljoen gulden gekost. Maar toeristen
uit West- en Noord-Europa kunnen, als alles goed gaat, hun reis naar de Middellandse Zee met
twee uur bekorten.
Al voor de opening vrezen verkeers-
deskundigen dat de tunnel een nieu
we flessehals zal worden op de
belangrijkste noord-zuidverbinding,
zeker als het zware vrachtverkeer de
nieuwe route gaat gebruiken om zo
snel mogelijk de autowegen van Oos
tenrijk en Frankrijk te kunnen be
reiken.
Binnen drie maanden wordt er ten
noorden van de Gotthard nog een
(tunnel in gebruik genomen 9,2 kilo
meter lang, twee buizen met elk twee
rijbanen en nog duurder dan die on
der de Gotthard plus Zwitserlands
langste brug langs het meer van Lu-
zern. Te zamen hebben deze drie pro
jecten bijna twee miljard gulden ge
kost, maar de superautoweg is daar
mee niet voltooid Ér ontbreekt nog
een stuk van veertig kilometer door
het Italiaans sprekende kanton Tici-
no en plaatselijke meningsverschil
len over de exacte route kunnen de
voltooiing hiervan nog een jaar of vijf
ophouden.
Op de aanvoerroutes naar de nieuwe
Gotthard-tunnel zijn er vier rijstro
ken. waarop met een snelheid van
maximaal 130 kilometer mag worden
gereden. In de tunnel zelf zijn slechts
twee rijbanen en er geldt een maxi
mumsnelheid van 80 km. Vandaar de
vrees voor opstoppingen.
De tunnel kan per uur achttienhon
derd auto's in elke richting verwer
ken. Is het aanbod in een van beide
richtingen overstelpend bij voor
beeld in de paasvakantie dan kan
er eenrichtingsverkeer worden inge
voerd, waardoor de capaciteit wordt
opgevoerd tot 3600 per uur. Dat is net
zoveel als er nu per dag door de Mont
Blanc-tunnel gaan, met z'n 11,6 kilo
meter tot dusver de langste autotun
nel ter wereld.
Verlies
De Gotthard, die in de zomermaan
den ook te passeren is over een 2.081
meter hoge pas. werd een eeuw gele
den voor de eerste keer doorboord
voor een spoorwegtunnel. Die is 14,6
kilometer lang en er passeren dage
lijks ongeveer 240 treinen. Per jaar
vervoerden die treinen ook zeshon
derdduizend auto's en de Zwitserse
spoorwegen reken al op een verlies
van tachtig miljoen door het wegval
len van deze autotreinen.
Plannen om voor het gebruik van de
snelwegen tol te heffen, hebben in het
Zwitserse parlement weinig bijval ge
kregen. Misschien zullen de Zwitsers
zich nog bij referendum uitspreken
over een voorstel om het vrachtver
keer wel te laten betalen. Jaarlijks
maken vijftig miljoen buitenlandse
automobilisten gebruik van de Zwit
serse autowegen. Sommige Zwitsers
noemen de nieuwe tunnel dan ook al
„het drielandengat":
„De Italianen
hebben hem gebouwd, de Duitsers
gebruiken hem en de Zwitsers beta
len ervoor." De Zwitserse toeristenin
dustrie is bang dat de verkorting van
de reistijd naar het zuiden zal leiden
tot minder overnachtigen in Zwitser
land.
AMSTERDAM (ANP) De landelij
ke actiegroep Wijkverpleegkundigen
is fel tegen het opleggen van boetes
aan mensen, die de hulp inroepen van
een kruisvereniging, maar daar geen
lid van zijn. Wanneer iemand, die
geen lid is van zo'n vereniging, hulp
wil hebben van een wijkverpleegkun
dige, moet hij behalve lid worden,
nog eens een boete van 45 gulden
betalen.
Volgens de actiegroep betekent deze
maatregel voor de minder draag-
krachtigen een hoge financiële drem
pel.
Daardoor worden aanzienlijk
minder mensen bereikt, dan nodig
zou zijn. Bovendien vinden de ver
pleegkundigen dat het niet tot hun
taak behoort om contributies en boe
tes te innen.
DEN HAAG (ANP) De Kamer van
Koophandel voor Midden-Holland
heeft de Vaste Kamercommissie voor
Verkeer en Waterstaat de onrust van
de ongeveer 400 ondernemingen
langs de Hollandse he Llssel onder de
aandacht gebracht.
De ondernemingen, die te maken
hebben met vervoer van en handel in
zand en grind, zijn ongerust over
plannen de handelsmogelijkheden te
beperken of weg te nemen door het
uitsluitend via de beurs sluiten van
vervoersovereenkömsten.
Volgens de Kamer van Koophandel
heeft zich in de afgelopen tien jaar
een sterke concentratie van afnemers
van zand en grind door inbreng van
buitenlands kapitaal voltrokken. Dat
leidde tot sterke inkrimping van de
handelsfunctie van de gecombineer
de bedrijven. Voor de meeste van
deze ondernemingen is het voortbe
staan dan ook afhankelijk van het
blijven fungeren als handelsbedrijf
en het kunnen boeken van vaste jaar
contracten voor het vervoer.
Foto boven: De ingang van de Gotthard-tunnel aan de kant van
Airoio. Foto onder: een beeld van de tunnel binnen.
