sjah
Iraanse tradities sterker dan
TROUWKWARTET
nemen. Na de mysterieuze dood van een
zoon van ayatollah Khomeini in novem
ber van dat jaar kwam het tot ernstige
botsingen tussen demonstrerende studen
ten en het leger. In 1978 werd een mislukte
aanslag gepleegd op de in ballingschap
levende ayatollah zelf. Steeds duidelijker
werd dat de sjah met zijn plannen voor d«
stichting van een moderne westerse staat
in het traditionele Iran volledig voorbij
was gegaan aan de wensen en aspiratie*
van de voor een belangrijk deel nog tradi
tioneel ingestelde bevolking. Daarbij kwa
men de bij de gewekte verwachtingen
'achtergebleven welvaartsverbetering en
de harde onderdrukkingspraktijk van de
SAVAK, die volgens gegevens van Am
nesty International tot de wreedste veilig
heidsdiensten ter wereld behoorde.
Vlucht
Kwalificeerde de Amerikaanse president
Carter tijdens zijn bezoek aan Teheran in
december 1977 het bewind van de sjah nog
als een oase van rust in een van de rumoe
rigste delen van de wereld, een Jaar later
werd hij gedwongen zijn handen van d«
Iraanse vorst af te trekken. In de laatste
maanden van zijn bewind probeerde de
vorst nog ijlings de bakens te verzetten en
de politieke rechten en vrijheden van de
bevolking te vergroten, maar zijn koers
wijziging kwam te laat om de pauwen-
troon te redden. Op 15 januari 1979 ver
trok de vorst naar Egypte en vervolgens
naar Marokko, terwijl premier Sjapoer
Bakhtiar die als laatste strohalm binnen
gehaald was nog probeerde te redden wat
er te redden viel. Maar al vrij snel na de
terugkeer van ayatollah Khomeini bleek
dat de islamitische revolutie niet lang
meer op zich zou laten wachten en dat de
sjah niet meer hoef te te rekenen op een
terugkeer naar zijn land, zoals in 1953.
Niemand wilde de verdreven vorst toen
eigenlijk meer hebben. Aanvankelijk reis
de hij naar de Bahama's om vervolgens
zijn intrek te nemen in een buiten in
Mexico. Pas eind april verklaarde de Ame
rikaanse regering zich, na zware kritiek
van Amerikaanse vrienden van de sjah
zoals de voormalige minister van buiten
landse zaken Henry Kissinger, bereid de
sjah in de Verenigde Staten op te nemen,
al werd daaraan toegevoegd dat het beter
zou zijn als de sjah niet direct kwam.
Bescherming
In juli van het afgelopen jaar schreef de
Amerikaanse zaakgelastigde in Teheran,
Bruce Laingen, dat men met het opnemen
van de sjah het best zou kunnen wachten j?
tot eind 1979, als er een nieuwe regering in I'
het land zou zijn geïnstalleerd. Hij vieesde t«
van een snelle asielverlening vervelende 1'
gevolgden voor de betrekkingen tussen de B
Verenigde Staten en Iran. Laingen hoopte
een nieuwe regeringervan te kunnen over- n
tuigen dat toelating van de sjah tot de
Verenigde 8taten geen vijandige daad te |j
genover de nieuwe machthebbers bedoel
de te zijn. Wel drong Laingen in een briet
die later openbaar werd gemaakt door de
bezetters van de Amerikaanse ambassade
in Teheran erop aan dat in dat geval wel'
een betere bescherming van het Ameri
kaanse diplomatieke personeel gewenst
Eind oktober kwam de sjah toch nog
onverwachts naar de Verenigde Staten
voor een dringend noodzakelijk geachte
medische behandeling. Op 4 november
volgde toen de overval op de Amerikaanse
ambassade in Teheran door radicale stu
denten die de onmiddellijke uitlevering
van de sjah wensten in ruil voor de vrijla
ting van ongeveer vijftig Amerikaanse gij
zelaars. De Amerikaanse regering wilde
toen wel weer graag gauw van de sjah af.
Toen de Iraanse vorst echter eind novem
ber zover opgelapt was dat hij kon terug
keren naar zijn buitenverblijf in Mexico,
verklaarde de Mexicaanse president Lo
pez Portillo, dat zijn aanwezigheid in dat
land niet meer op prijs werd gesteld. Dank
zij bemiddeling van het Witte Huis kon de
sjah daarna naar Panama vertrekken.
Toen dat land met Iran echter het gesprek
aanging over de juridische mogelijkheden
voor een eventuele uitlevering van de
vorst, zocht Mohammed Reza uiteindelijk
zijn heil weer bij de Egyptische president
Sadat, een van de weinige overgebleven
politieke en persoonlijke vrienden die de
moed opbracht om ondanks de kritiek die
hem dat opleverde herhaaldelijk te ver
klaren dat de sjah bij hem altijd terecht
kon. Sadat stelde de sjah het Koebbeh-
paleis ter beschikking, waar de Iraanse'
vorst op 9 april van dit jaar zijn intrek
nam, nadat in het militaire hospitaal van
Cairo enkele dagen daarvoor zijn door
kanker aangetaste milt was verwijderd.
Gijzeling
De gevolgen van de dood van de sjah
zullen niet groot zijn. Als element bij de
gijzeling in de Amerikaanse ambassade
speelt de gevraagde uitlevering van de
sjah geen doorslaggevende rol meer. De
nadruk is steeds nadrukkelijker komen te
liggen bij een bewust bedoelde vernede
ring van de Verenigde 8taten, die zoveel
decennia de interne en externe politiek
van Iran bepaalden. Steeds sterker wordt
ook de betekenis van de gijzeling voor de
interne politieke situatie in Iran. De affai
re, waar president Bani Sadr en minister
van buitenlandse zaken Ghotbzadeh het
liefst zo snel mogelijk vanaf zouden wil
len, speelt een belangrijke rol bij de voort
durende machtsstrijd tussen de verschil
lende groeperingen in Iran. De discussie
over de gijzeling voorkomt vooralsnog dat
men zich moet gaan bezighouden met de
echte problemen waarmee het land
kampt. De oplossing die de sjah ervoor
zcht, blijkt in ieder geval niet te hebben
voldaan.
MAANDAG 28 JULI 1980
door Herman Ameiink
„Dood aan de sjah", een van de
bekendst geworden leuzen van de
Iraanse revolutie, hoeft niet meer
te schallen door de straten van
Teheran. De sjah is dood en gelo
vige sjiieten zullen Allah prijzen,
dat hij de verbannen vorst zijn
gerechte straf niet heeft laten
ontgaan. Het Licht der Ariërs is
gedoofd.
Anderhalf jaar na zijn verbanning uit
Iran, waar zijn vader zestig jaar geleden
de grondvesten legde van de Pahlevi-heer-
schappij, is Mohammed Reza Pahlevi
Sjah in het militaire hospitaal in de Cairo-
se voorstad Maidi bezweken aan de gevol
gen van een slopende ziekte. Die laatste
anderhalf jaar moet voor de vorst uiterst
emotioneel geweest zijn. Bedreigd door de
moordbrigades van ayatollah Khalkhali
en heen en weer geschopt tussen tal van
landen die zijn aanwezigheid in vroeger
dagen op zeer hoge prijs stelden maar
hem nu liever zagen gaan dan komen,
heeft de voormalige sjah van Iran de af
braak van zijn dynastie aan den lijve en
tot het bittere einde toe moeten meema
ken. De kans dat zijn oudste zoon. pas na
twee in dat opzicht mislukte huwelijken
verwekt, Teheran nog eens als regerend
vorst zal weerzien, is wel uiterst klein.
Opstand
genieke kinderen waren met de regelmaat
van de klok in full-colour te aanschouwen.
Keerzijde
De keerzijde van de keizerlijke medaille
was echter minder fraai, al bestond daar
lange tijd niet veel aandacht voor. Hoewel
de sjah zichzelf graag als een constitutio
neel monarch omschreef, gebeurde er in
zijh land niet veel zonder zijn uitdrukke
lijke of stilzwijgende instemming. Van
1957 tot 1975 was officieel sprake van een
tweepartijenstelsel, maar kandidaten van
regeringspartij en oppositie hadden gelij
kelijk de goedkeuring van de SAVAK, de
geheime dienst van de sjah, nodig, alvo
rens hun namen op de stembiljetten voor
de Majlis mochten staan. Bovendien had
dit parlement weinig macht en was de
premier geheel en al afhankelijk van de
wens van de keizer. In 1975 stapte de vorst
^echter van dit systeem af en richtte hij een
'eenheidspartij op, de Nationale Herrijze
nis Partij, die cellen kreeg door het hele
land en die volgens een opgave van de
vorst in 1977 vijf miljoen leden had.
De oprichting van deze partij kwam juist
op het moment dat de economische op
bloei die Iran had ondergaan door de
sedert 1973 sterk stijgende olieprijzen
over zijn hoogtepunt heen begon te raken.
De frustratie in het land begon steeds
grotere vormen aan te nemen, aangezien
vooral de toplaag en de betere midden
klasse van de groeiende welvaart profi
teerden, maar het grootste deel van de
bevolking, dat ook op verhoging van het
levenspeil was gaan rekenen, van een
merkbare welvaartsverbetering verstoken
bleef. Een vergroting van de greep op het
openbare leven was daarom wel noodza
kelijk. In dezelfde periode namen ook de
activiteiten van de SAVAK toe. Allerlei
publikaties werden verboden, wat ook nog
aanleiding was tot een toenemende zelf
censuur. De greep van het bureaucrati
sche overheidsapparaat liet zich in het
hele land steeds nadrukkelijker voelen.
Helemaal onlogisch was deze ontwikke
ling niet, aangezien de sjah bij de bevol
king niet over een brede machtsbasis be
schikte en een uitbrekende onrust zich
gemakkelijk tegen hem zou kunnen ke
ren. Het leger, en dan met name de keizer
lijke garde, was het enige apparaat dat de
sjah redelijk hecht aan zich had weten te
binden.
Verzet
Ook de landbouwhervorming, die de sjah
aan het begin van de Jaren zestig door
voerde, bleek achteraf meer te zijn ingege
ven door de behoefte van de vorst zijn
greep op het land te versterken tegenover
een groeiende oppositie dan door een echt
verlangen naar een eerlijker verdeling van
de welvaart in het land. Zelfs volgens
officiële cijfers profiteerde maar een klein
deel van de plattelandsbevolking van de
gedeeltelijke herverdeling van het grond
bezit, terwijl al te radicale kanten van de
aanvankelijke plannen inderhaast onge
daan gemaakt werden door het leger. Het
afzwakken van de hervormingen werd de
sjah nog vergemakkelijkt door de voort
gezette steun van de Verenigde Staten en
de geleidelijk verbeterende relatie met de
Sowjet-Unie, waardoor zijn positie veel
effectiever verzekerd werd.
In de loop van 1977 begon het verzet tegen
de sjah steeds sterkere vormen aan te
Mohammed Reza werd op 26 oktober 1919
met zijn tweelingzuster Asjraf in Teheran
geboren. Hun vader Reza Khan, een in
Rusland opgeleide officier, leidde met
steun van de Britten twee jaar later een
opstand tegen de toen honderdtwintig
jaar oude Qajar dynastie, die behalve in
Teheran en directe omgeving weinig in
vloed had. Groot-Brittannië, in die jaren
nog een wereldmacht, had dringend be
hoefte aan een vast punt in Zuidoost Azië
tussen de groeiende invloed van de Sow
jet-Unie enerzijds en het steeds sterker
wordende nationalisme in India aan de
andere kant. Reza Khan kroonde zichzelf
in 1925 tot koning van Perzië, maar hij
bleek een aanmerkelijk minder trouw
bondgenoot dan de Britten zich hadden
voorgesteld. Al snel werkte hij de strijd
krachten van het Britse imperium het
land uit. In de jaren dertig knoopte hij
nauwe betrekkingen aan met Hitier. Het
was zijn gebrek aan bereidheid om met de
geallieerden samen te werken dat hem in
1941 zijn koningschap kostte. Op 25 au
gustus van dat jaar vielen Russen en
Britten Iran binnen en dwongen Reza
Khan de wijk te nemen naar Zuid-Afrika.
waar hij later overleed.
Reza Khan werd opgevolgd door zijn zoon
Mohammed Reza, die toen nog maar een
entwintig jaar was. Hij kreeg de steun van
de geallieerden, aangezien deze in hem
een werkbaar instrument zagen tegen het
Iraanse nationalisme dat door de gealli
eerde inval vijandige trekken dreigde te
krijgen. Tijdens hun ontmoeting in Tehe
ran beloofden de geallieerde leiders Roo
sevelt, Churchill en Stalin Mohammed
Reza in 1943 na het einde van de oorlog de
soevereiniteit van Iran te garanderen
Conform de afspraak trokken de Britse
militairen zich in 1945 uit de zuidelijke
helft van Iran terug, maar de Russen
bleven in het noordelijk deel van het land
en vormden daat een zelfstandige staat
Azerbeidjan. Pas in 1946 trokken de Rus
sen zich onder druk van de publieke opi
nie in de wereld uit het noordelijke deel
van Iran terug, waarna de regering in
Azerbeidjan ten val kwam en de sjah in
geheel Iran zijn macht kon uitoefenen,
daarbij krachtig gesteund door uitgebrei
de militaire en economische hulp van de
Verenigde Staten.
Blokkade
Desondanks groeide het nationalisme in
Iran. Premier Mohammed Mossadeq, die
in 1951 aan de regering kwam, nationali
seerde de Britse ollebelangen. Dat leidde
tot een Britse blokkade en een internatio
nale boycot van Iraanse olie. Daardoor
raakte het land in een acute economische
crisis veizeild. Daarop werd met actieve
bemoeienis van de Amerikaanse inlichtin
gendienst CIA een plan op touw gezet de
regering van Mossadeq ten val te brengen.
Keizerin Farah Dibah en Mohammed Reza Pahlevi
en zijn familie materieel aan niets ont
brak.
Moderne staat
De politiek van de sjah had als doel om
van Iran in het jaar 2000 de vijfde mo
gendheid ter wereld te maken, zowel eco
nomisch als politiek-miUtair. Hem stond
een modern land voor ogen dat een ont
wikkeling zou moeten doormaken verge
lijkbaar met die van Japan na de Tweede
Wereldoorlog. Een van zijn voorbeelden
was daarbij Kemal Atatürk, de Turkse
leider die krachtdadig de invloed van de
islam terugdrong om van zijn land een
moderne geseculariseerde staat te maken.
Ook de sjah deed zijn uiterste best de
invloed van de mullahs op het openbare
leven terug te dringen. Hij bevorderde het
onderwijs, ook voor meisjes en hij ver
bood de Iraanse vrouwen de chador, de
traditionele sluier te dragen. Hij bevorder
de de snelle industrialisatie van het land,
wat leidde tot een sterke trek van het
platteland naar de steden.
Zoon
In het persoonlijke vlak verging het Mo
hammed Reza aanzienlijk minder voor
spoedig. Om de Pahlevi-dynastie te kun
nen voortzetten had hij een zoon nodig,
maar dat liet zich niet zo gemakkelijk
organiseren. In 1939 was de aankomende
vorst getrouwd met de Egyptische prinses
Fawzia. een zuster van koning Faroek van
Egypte. Deze baarde hem in 1948 een
dochter, prinses Sjahnaz Een jaar later
liet de vorst zich van haar scheiden om in
het huwelijk te treden met Soraya Esfan-
diary. de half-Duitse dochter van een Per
zisch edelman, maar toen deze de sjah in
1958 nog geen kinderen had gebaard, liet
Mohammed Reza zich ook van haar schei
den om een jaar later in het huwelijk te
treden met een studente uit Parijs, inmid
dels beter bekend als keizerin Farah Di
bah. Deze schonk hem in 1961 de zo fel
begeerde zoon, die de naam Reza kreeg.
De dynastie leek helemaal zeker toen zij
daarna nog twee dochters, Farahnaz en
Leila, en bovendien nog een zoon, Ali
Reza, kreeg. In 1967 voelde de vorst zich
zo zeker van zijn zaak, dat hij zichzelf tot
keizer kroonde. Hij besteeg depauwe-
troon, versierd met 26.733 juwelen en gou
den slangen en salamanders en zette zich
een kroon op het hoofd met nog eens 3755
edelstenen. De droom van zijn kinderja
ren, ooit nog eens keizer te zijn in de
traditie van Darius en Cyrus, leek werke
lijkheid geworden. Dat hij een van God
gegeven opdracht had, betwijfelde de kei
zer, gezien het behaalde succes, niet meer.
In interviews onderstreepte hij graag zijn
uitverkoren positie door te verwijzen naar
een wonderbare genezing van tyfus op
zesjarige leeftijd en de-latere val van een
paard die hij dank zij een hemels ingrij
pen zonder kleerscheuren overleefde.
In 1971 plaatste de sjah zich definitief in
de historie van zijn land door in de vroege
re keizersstad Persepolis op grootse wijze
het 2500-jarig bestaan van zijn dynastie te
vieren. De oude glorie van het Perzische
rijk was in oude luister hersteld met een
sprookjesachtige glamour, waarvan de
royalty-pers nauwelijks genoeg kon krij
gen. Een moderne keizer met voorliefde
voor skiën, vliegen en autorijden, een
beeldschone keizerin en vier redelijk foto
Waarschijnlijk met behulp van Ameri
kaanse dollars werden in Teheran beto
gingen opgezet tegen de regerihg-Mossa-
deq. Tegelijkertijd werd ook een deel van
het leger gewonnen voor het verdwijnen
van de regering. De sjah stuurde generaal
Nassiri, het latere hoofd van de inlichtin
gendienst SAVAK, naar de premier om
hem te laten weten dat hij ontslagen was.
Toen deze daarop liet weten, dat hij bleef
zitten waar hij zat, vluchtte Mohammed
Reza naar Rome. De demonstraties tegen
Mossadeq beleefden in de dagen daarna
een hoogtepunt en ook de aan de koning
trouwe troepen gingen tot daden over.
Zodat de vorst vijf dagen na zijn vlucht
weer veilig naar Teheran kon terugkeren.
De Amerikaanse president Eisenhower
stuurde onmiddellijk 45 miljoen dollar
aan hulp om de vorst nu'goed in het z?del
te zetten.
A
Be Iraanse vorst enkele maanden
voor zijn 'overli jdr
Het is vooral dank zij de doorgaande hulp
van de Verenigde Staten en de voortdu
rend stijgende inkomsten van de Iraanse
oliewinning, vanaf dat moment weer ge
heel in handen van de westerse oliemaat
schappijen. dat de sjah zijn positie kon
verstevigen. De vorst vergrootte zijn
greep op het land met het jaar. mede door
uitbreiding van zijn persoonlijke econo
mische macht, ondergebracht in de Pahle-
vi-stichting. Hotels, casino's, fabrieken,
mijnen, banken en een verzekeringsmaat
schappij zorgden ervoor dat het de vorst
De sjah was 1959 te gast in Nederland.
