"5
et rode Potsdam en de
erfenis van Sanssouci
lILMKRONIEK
Het imperium van Oshima
{fdagI
IDAG 26 JULI 1980
1KUNST1
13
ar Hans Ester.
In Potsdam heeft het cultuurbesef de ideologische starheid
overwonnen. Herinneringen aan de Pruisische tijd die eer
tijds zonder schroom werden opgeblazen zijn nu het voor
werp van een optimistische restauratiedrift. Deze stad voor
de poorten van West-Berlijn kent een unieke stedebouwkun-
dige eenheid waar Prederik de Grote in de achttiende eeuw
een onmiskenbaar stempel op drukte. Het paleis Sanssouci
getuigt daar nog van, maar ook de specifieke wijken voor
arbeiders uit Nederland, Belgie en Bohemen die de keurvorst
aantrok om de nijverheid in zijn land te stimuleren.
t krijgt de westelijke treinrei-
er van de DDR te zien, wan-
sr hij onderweg is naar West-
rlijn? De steden, waar de trein
r rijdt, hebben blijkbaar wei-
aantrekkelijks meer. Met ult-
nderlng van een stad voor de
Brten van West-Berlijn:
tsdam.
legen In een heuvelachtig landschap,
ildden van uitgestrekte meren geeft
sdam de Indruk, tenminste iets van
verleden ongeschonden te hebben be
ard. Één gebouw valt In het bijzonder
een soort moskee met minaret, ver-
ald met Oriëntaalse ornamenten, gele-
aan de rivier de Havel. Nu ik na een
ital bezoeken aardig ben thuis ge raakt
Potsdam begint de achtergrond van
e stad mij steeds meer te interesseren,
moskee is geen raadsel meer. Zij werd
xmwd in 1841/18<42 en herbergt de pom-
istallatie voor het water van de talrijke
telnen in de paleistuinen van Sanssou-
Sedert lang is zij buiten gebruik. Maar
reparatie is onlangs ter hand genomen.
naam van het door Oeorg Wenzeslaus
Knobelsdorff ontworpen, van 1745 tot
17 gebouwde Sanssouci ('Zonder zorg'),
gemakshalve voor het hele complex
paleizen en tuinen wordt gebruikt,
ilaatst ons naar de 18e eeuw, de tijd
het Frans hier als cultuurtaal do
rde. Voor Brandenburg-Pruisen be
id er een extra reden om het Frans een
tra plaats te geven. De opheffing van
edict van Nantes in 1685 leidde niet
een tot een uittocht van Franse protes-
nten naar de Nederlanden maar ook
ar Brandenburg.
d pa
bias
larin
-rfAee n
Blmde
tra r
orstenhuis
groei en de betekenis van Potsdam zijn
hankelijk geweest van de betekenis van
uisen en zijn vorstenhuis. Keurvorst
ederik Willem gaf in 1660 opdracht in
itsdam een paleis te bouwen. De reden
lor de keuze van Potsdam als residentie
misschien gelegen in de JachtmogellJk-
den, die de omgeving van dit stadje
od. Het paleis werd naar Nederlands
adel gebouwd. In de tweede helft van de
keeuw haalde de keurvorst buitenland-
trooral Nederlandse handwerkers naar
Md am om de economische ontwlkke-
I log te stimuleren.
De historie ging verder. 8 november 1685
li de dag van de afkondiging van het edict
in Potsdam, bedoeld om uit Frankrijk
migrerende Hugenoten aan te trekken.
Op 3 Juli 1713 werd een begin gemaakt
net de inkwartiering van de zogenaamde
.rode grenadiers" in de huizen van Pots-
damse burgers. Iedere burger moest gre
nadiers opnemen. Dit was het begin van
Potsdam als soldatenstad. De „soldaten-
oning" Frederik Willem I. stierf op 31 mei
1740. Nochtans bleef Potsdam de kwekerij
ran het Pruisische leger. De regering van
toderik n., ook wel Frederik de Grote of
,der alte Fritz" genaamd, versterkte het
ollltaire karakter van deze stad. Het aan
tal van 139 kazernes en andere militaire
jebouwen, dat Potsdam In 1774 rijk was,
spreekt duidelijke taal.
Potsdam omstreeks 1900. Het 'Stadtschloss' is na 1945 afgebroken.
Frederik de Grote, die van 1740 tot 1786
regeerde, had de opvattingen van zijn
vader over militaire discipline niet altijd
gedeeld. Een gebeurtenis uit zijn Jongere
laren illustreert dat. In 1730 heeft Frede
rik genoeg van de knoet van zijn vader en
hij besluit vla Nederland naar Engeland te
vluchten. HIJ neemt zijn vriend, luitenant
Hans Hermann Katte daarbij in vertrou
wen. Een brief met instructies van Frede
rik aan deze Katte valt in handen van de
koning, die daarop zijn zoon en ook Katte
als medeplichtige arresteert. Het militair
tribunaal verklaart zich niet bevoegd om
de kroonprins te berechten en veroordeelt
Katte tot levenslange gevangenisstraf. De
koning is het met het laatste volledig
oneens en stuurt het vonnis ter revisie
terug. Het tribunaal verandert echter
niets, met het gevolg, dat de koning per
kabinetsorder Katte ter dood veroordeelt.
Het slot van deze order luidt: „Als aan
Katte het vonnis wordt meegedeeld, dan
moet hem worden gezegd, dat het Zijne
Koninklijke Hoogheid met leed vervult,
maar het is beter dat hij sterft dan dat het
recht uit de wereld zou verdwijnen". Na
een tocht van enkele dagen naar de ves
ting Küstrin wordt Katte op 6 november
1730 onthoofd. De in Küstrin opgesloten
Frederik kon een gedeelte zien van datge
ne, wat als de Katte-tragedle de historie is
ingegaan. (Theodor Fontane vertelt hier
uitvoerig over in het deel „Oderland" van
zijn „Wanderungen durch die Mark Bran
denburg").
Franse invloed
Pas onder Frederik ontwikkelde Potsdam
zich tot een stad, waarin de macht van de
absolutistische vorst zich duurzaam weer
spiegelde in de architectuur van de palei
zen als Sanssouci en van de gesloten rijen
der burgerhulzen. Wie aan Frederik de
Grote denkt, denkt aan Sanssouci, de
door Lenné ontworpen paleistuinen, en
aan de oorlogen, die hij liet voeren, Frede
rik drukte zijn stempel op Potsdam. De
stad, ook zoals ze zich vandaag presen
teert, is voor een groot deel uitdrukking
van zijn toenmalige macht en van de
voorstellingen, die hij op kunstzinnig ge
bied bezat. Onmiskenbaar is de Franse
invloed. Voltaire, die hier van 1750 tot
1753 verbleef, kon zich door de vertrouwde
spreektaal maar ook door de herkenbare
omgeving thuis wanen.
Frederik de Grote heeft ook in de 19e
eeuw de gemoederen niet met rust gela
ten. Het aantal anekdotes over hem is
legio. Ter gelegenheid van de honderdste
gedenkdag van zijn troonbestijging publi
ceerde Frans Kugler in 1842, dus twee Jaar
na het eigenlijke gedenkjaar, zijn „Ge-
schichte Friedrichs des Grossen." Dit
boek (enkele Jaren geleden bij Seemann in
Keulen in herdruk verschenen en nu in de
ramsch) is bijzonder interessant door de
bijna 400 tekeningen van de grote schil
der/tekenaar Adolph Menzel, die het werk
illustreren. Sommige van de tekeningen
zijn klassiek geworden der alte Fritz op
het bordes van Sanssouci bijvoorbeeld
en hebben het beeld van de koning mede
bepaald.
Militaire belang.
Kuglers 'uuek is gelardeerd met typerende
situaties uit het leven van Frederik. Hoe
dacht deze koning? Dat kan niet beter
worden geïllustreerd dan door zijn woor
den op 26 Januari 1786, toen hij hoorde,
dat zijn oude generaal Zieten was overle
den: „Onze oude Zieten heeft ook bij zijn
dood getoond generaal te zijn. In de oor
log commandeerde hij altijd de avan tg ar
de, ook met de dood heeft hij de spits
afgebeten. Ik leidde het hoofdleger, ik zal
hem volgen."
Haar eigenlijke groeiperiode beleefde
Potsdam in de tweede helft van de 18e
eeuw en in de 19e eeuw. Het militaire
belang kwam daarbij op de eerste plaats.
Daarnaast trok Frederik de Grote arbei
ders uit België, Nederland en Bohemen
aan om de nijverheid van Potsdam en
omgeving te stimuleren. De huizen van de
nieuwe inwoners werden aangepast aan
de tradities in hun land van herkomst
Voor de Nederlanders onder aanvoering
van een zekere Jan Bouwman werd een
aparte wijk, bestaande uit vier vierhoeken
van in totaal 142 hulzen gebouwd, het
„hollftndlsches Viertel." De arbeiders uit
Bohemen stichtten aan de overkant van
de Havel hun kolonie Nowawes. Aan het
begin van de 19e eeuw breidde zich het
ensemble van volkeren in Potsdam met
een groep Russen uit. Het betrof hier
Russische soldaten, die, nadat ze als
krijgsgevangenen naar Potsdam waren
gevoerd, aldaar een koor vormden en in
Alexandrowka hun domicilie vonden.
Voor de bouw van hun huizen en van de
Orthodoxe kerk stond het Russisch voor
beeld model.
In de nacht van 14 op 15 april 1945 werd
Potsdam gebombardeerd. Twee weken la
ter trok het Rode Leger de stad binnen.
De tanks ontzagen Sanssouci. De officiële
DDR-versie van het gebeuren accentueert
de houding van de bevelvoerende Russi
sche officier Ludschuweit die het
enorme culturele belang van de erfenis
van 8anssoucl zag en zijn tanks daarom
de hekken van de paleistuinen liet eerbie
digen. De omzichtigheid van dit leger kan
ook anders worden uitgelegd. Om Sans
souci werd niet gevochten, opdat de daar
bewaarde kunstschatten ongeschonden
hun weg naar musea in de Sovjet-Unie
konden beginnen. Maar of het motief nu
primair roof of redding was, feit is, dat in
het kader van de opwaardering van de
DDR als socialistisch broederland de
kunstvoorwerpen naar hun plaats van
oorsprong zijn teruggekeerd: Sanssouci.
De sectorengrens, die Berlijn verdeelt,
loopt langs Potsdam. Deze stad, waar in
1945 de bekende conferentie over de toe
komst van Duitsland plaats vond (in de
Cecillenhof), ligt op het grondgebied van
de in 1949 in het leven geroepen Duitse
Democratische Republiek, een staat, die
zichzelf als „Arbelter- und Bauemstaat"
betitelt. De overgebleven erfenis van
Sanssouci kwam op die manier op vijan
delijk terrein te liggen. Geen stad was
Prulsischer dan Potsdam en symboliseer
de zo sterk de geest van het Borusslanis-
me. De traditie van het Prulsendom had
in leder opzicht, stedebouwkundig, kunst
zinnig, kerkelijk en niet in de laatste
plaats sociaal, sporen in deze stad achter
gelaten. Daarom schiep het bezit van deze
stad grote problemen voor de nieuwe
machthebbers, die niet met het roemruch
te Pruisische verleden gein den till ceerd
wensten te worden.
Aanvankelijk werd met de botte slopers-
bijl gehakt. Wat de Russische soldaten
met hun schietwedstrijden nog heel had
den gelaten aan het in de stad zelf gelegen
„Stadtschloss" brak het nieuwe regime af.
Één gehaat symbool van Pruisens gloria
was daarmee uit het oog verdwenen. In
grijpende plannen werden opgesteld om
het hele centrum van de stad af te breken
en op de open ruimte woonflats te bou
wen. Nog vrij recent werd het laatste
overblijfsel van de „Heillg-Geist-Klrche,"
de toren, opgeblazen. Door gebrek aan
middelen maar zeker ook door vereet uit
de DDR zelf en vanuit het buitenland is
het afbraakproces tot staan gekomen.De
laatste Jaren valt in de DDR een koersve
randering tegenover de culturele monu
menten van het verleden te bespeuren. De
wet op de monumentenzorg uit 1975 is het
De Mlttelstrasse in het Hollandisches Viertel.
resultaat van deze nieuwe oriëntatie. De
autoriteiten hebben leren inzien, dat een
voor hen politiek gezien verwerpelijke tijd
producten met een hoge esthetische waar
de kan opleveren. Of dit inzicht begeleid
wordt door een omkering van de stelling
en een realistische kijk op de eigen archi-
tektonische wanprodukten blijft een open
vraag.
Restauratie
De restauratie van Potsdam is nu geluk
kig in volle gang. Hele straten in de oude
stad worden onder handen genomen, des
kundige Poolse restaurateurs bouwen de
„Marstall" weer op. Daar komt in de toe
komst het filmmuseum van de DDR. Ook
aan de restauratie van het „holl&ndlsches
Viertel" wordt gewerkt. De toekomst van
deze unieke stedebouwkundlge eenheid
lijkt na een geweldige inzet van enkele
geestdrlftlgen veilig te zijn. Het plan is om
de restauratie van de wijk vanaf 1980 op
grote schaal aan te pakken. Volgens de
laatste berichten stagneert het werk nu
Jammergenoeg. Ervaring heeft geleerd,
dat belangstelling vanuit Nederland een
stimulans vormt voor de Oostduitsers,
die deze wijk in stand willen houden om
met hun werk door te gaan.
Verpozende soldaten
Wandelen door de tuinen van Sanssouci l£
een heerlijke ervaring. Als zondags wan-
deldoel is Sanssouci een vast onderdeel
van de Potsdamse levensstijl anno 1980.
Er is weinig oefening voor nodig om de
hier zich verpozende soldaten van het
sowjetleger van hun Oostduitse collega's
te onderschelden. Hun uniformen zijn an
ders, maar vooral: ze lopen nooit alleen,
altijd in groepjes, waarvan ze zich hoog
stens voor een foto losmaken. De ironie
wil, dat alleen al hun aanwezigheid in
groten getale waar zie Je in Potsdam
geen Russische soldaten de militaire
traditie in herinnering terugroept, die de
DDR pretendeert overwonnen te hebben.
Detail van een nog te restaureren gevel in het Hollandisches Viertel.
door dr. H. S. Visscher
ie
st.
n
iiflh
alan
bei
dal
Nagisa Oshima maakte, nog maar kort geleden, zijn
li beroemd geworden, zeer veel aanstoot gevende film
„L'empire des sens", en momenteel draait zijn
ïref volgende film „L'empire de la passion". Méér dan
door de Franstalige titels gewoon een gevolg van
het feit dat het beide Japans-Franse coprodukties
üjn wordt men getroffen door de
gelijkluidendheid ervan. De term „empire" duidt op
een eigen rijk, een autonoom, gesloten universum,
en in beide gevallen gaat het om de erotische
relaties tussen twee personen. Dat Oshima dat
erotische impact adembenemend weet over te
brengen, is bekend.
Ook in de laatste film, waarin het toch veel meer om
schuld lijkt te gaan, zitten momenten van een
weergaloze erotische geladenheid. En typerend is in
beide films, dat alles wat zich buiten dat „rijk",
buiten die erotische geladenheid afspeelt,
..Umwelt" is, d.w.z. randverschijnsel, marginaal
:geven. Binnen dat universum gelden eigen codes
en waarden, een innerlijke logica, die noodzakelijk
in botsing moeten komen met de codes en waarden
van de „Umwelt".
In „L'empire des sens" wurgt de vrouw haar
minnaar met diens medeweten en instemming om
zo het orgasme, de opperste staat, te
.vereeuwigen Wat er daarna komt, wordt ons
'leen verteld: ze wordt na enkele dagen
farresteerd en opgesloten.
fn „L'empire de la passion" vermoorden de
mgdige minnaar en zijn veel oudere minnares de
rave, afgesloofde echtgenoot van de vrouw en
'ntketenen daarmee een proces van angst en
«ging dat tot hun uiteindelijke arrestatie en
►ordeling zal leiden.
De minnaars verbergen het lijk in een oude put, en
de man stort daar mandenvol bladeren in veel
later zullen we pas ontdekken, hoe waarzinnig veel
bladeren het in de loop der tijd geweest moeten zijn
om het lijk te bedekken; maar juist die activiteit
roept argwaan op; er ontstaan geruchten,
vermoedens, en een politie-inspecteur komt de zaak
onderzoeken. Tenslotte volgt de arrestatie. Als de
politie het huis binnenstormt, treft ze daar het
liefdespaar, naakt, onbeweeglijk, in zichzelf
verzonken. Het is een schitterende shot, dat
herinnert aan het beste uit „L'empire des sens".
Wat daarna komt, is verschrikking en ellende. De
minnaars worden afgeranseld een merkwaardig,
bijna ceremonieel totaal-shot, waarin we alles zeer
afstandelijk zien het lijk wordt, na hun
bekentenis uit de put opgedolven, en de stem van
een dorpeling vertelt ons van hun veroordeling. Het
wordt ons niet meer getoond, net zomin als het
einde van de minnares uit de eerste „Empire"-film.
Diepere motieven
Veelbetekenend voor Oshima's bedoelingen is de
wijze waarop de „Umwelt" getekend wordt: het
schreeuwende en huilende kind, de roddelende
dorpsvrouwen, de koele, onaandoenlijke en sterk
formele oudste dochter, en tenslotte de politie-
inspecteur: hij is, merkwaardig genoeg, een soort
van clowns-figuur in deze tragedie Een dwaze
slapstick-figuur met tegelijk een gevaarlijke en
onberekenbare kwaadaardigheid.
Alles wat buiten het „empire" ligt wordt gezien
door een negatieve bril, vertekend tot het
belachelijkmakende toe. Hier treden duidelijk
diepere motieven aan de dag dan dat van „schuld
en boete", motieven die herkenbaar zijn in het hele
Scène uit 'L'empire de la passion'.
oeuvre van Oshima, dat de codes en leefpatronen
van de Japanse samenleving voortdurend aan een
messcherp onderzoek heeft onderworpen.
„Death by hanging" is daar een van de frappantste
voorbeelden van: de rechters van de ter dood
veroordeelde zitten vast in hun eigen speciale
denkwereld en mentaliteit, zonder enig sociaal
verantwoordelijkheidsgevoel en zonder de twijfel
die ontstaat wanneer een crimineel gebeuren in zijn
verschillende contexten bezien wordt. Om dat
doorbreken van een mentaliteit gaat het ook in
„The diary of a Shinjuku Thief", waarin seksuele
taboes en revolutionaire tendenties in een
opzienbarende en toen althans zeer nieuwe relatie
tot elkander gesteld werden. Zo is ook Oshima's
schepping van zijn „empire" een daad allereerst in
dienst van zijn revolutionaire tendentie Hoe hij
over de „gevestigde orde" en haar codes denkt,
wordt uitzijn jongste film duidelijk genoeg.
Wissel-rol
Zijn film wordt aanzienlijk gecompliceerder door
de rol van de dode echtgenoot. Die is op sommige
momenten zeer lijfelijk aanwezig, maar niet als een
dreigend spook. Hij is er alleen, gewoon in zijn
dagelijkse houding en alleen maar wachtend op de
dagelijkse verzorging die zijn vrouw hem bij
thuiskomst geeft. Het merkwaardige is vooral de
wissel-rol die de film t.a.v. hem speelt. In een aantal
fascinerende shots zijn we in de put en kijken door
zijn ogen loodrecht omhoog, waar aan de rand de
minnaars als kleine, ijle figuren zichtbaar zijn.
Later, als de minnaars zelf in de put zijn afgedaald
en in bladeren en humus wroeten naar het lijk, is hfj
het die boven hen aan de rand van de put
verschijnt. En tenslotte, als de ontknoping al
geweest is en de misdaad bekend, wordt hij door de
politie uit de put opgehaald als een zeer dood en al
half vergaan objekt. Waarschijnlijk wordt de
betekenis pas goed duidelijk, wanneer we
bedenken, welke rol de dode in de Japanse
samenleving speelt. De voorouderverering heeft in
het Japanse familieleven een grote functie, en dat
steunt op het geloof, dat de doden een rol blijven
spelen in het leven der levenden, waardoor de
levenden de neiging hebben zich te richten naar de
morele verwachtingen der doden. Met name het
geloof dat iemand die op tragische wijze gestorven
is, zijn „wrok" hierover als „geest" bij de levenden
doet voortleven, is bijzonder sterk. Het is dèt geloof
dat in Oshima's film in het brandpunt staat.
Het revolutionaire universum der erotiek botst met
de patronen van de Japanse samenleving zowel
revolutionair als erotisch en in feite is dat
dezelfde botsing als in de andere ons bekende films
van Oshima. De put, die zo'n belangrijke rol speelt
in deze film, is een soort collectief onbewuste. Wat
eruit aan het daglicht wordt gebracht en wat zo
lang een levende normatieve waarheid léék te zijn,
blijkt tenslotte een dode. halfvergane waarheid
Maar het „empire" breekt er wél op stuk.
Werkelijkheid
Oshima heeft zijn films meestal op de werkelijkheid
geënt. Beginnend in de stijl van een documentair
realisme, heeft hij later een veel geavanceerder stijl
gebruikt waarop verschillende niveaus van
werkelijkheid tegelijk aan bod kwamen „Death
by hanging" maar ook daar ging hij uit van een
waar, actueel gegeven. Voor de „Empire-films"
geldt dat evenzeer, hoezeer ook de stylering van
bijvoorbeeld de politie-inspecteur in de richting
wijst van een theatraal kader Het ware oergegeven
van de jongste film is een geschiedenis uit het laatst
van de XIXde eeuw, dat van „L'empire des sens"
dateert uit de dertiger jaren Ik denk dat die enting
op de concrete werkelijkheid voor Oshima heel
essentieel is: het gaat niet om een toevallige en
treffende aanleiding, maar om een integraal
element van zijn revolutionaire boodschap.
„L'empire de la passion" is net als „L'empire des
sens" adembenemend van visuele schoonheid. Het
zal voor niemand moeilijk zijn beide films te
bewonderen om hun poëtische beeldkwaliteit.
Alleen er is méér aan de hand. Voor het Japanse
publiek zal dat duidelijk en zeker meer
onmiddellijk voelbaar zijn dan voor ons. Maar dat
is min of meer een toeval
