zachte venijn van Pieter-Dirk Uys HMKRONIEK Twee confrontaties met de dood :RDAG 21 JUNI 1980 TROUW/KWARTET 19 K De zeer actieve Zuidafrikaanse toneelschrijver Pieter-Dirk Uys was onlangs even op bezoek in Amsterdam. Ook in Europa begint deze voormalige student uit Kaapstad nu naam te maken. Een Engelse TV-maatsehappij, Granada Television, maakt een TV film van zijn stuk „Paradise is closing down", in Parijs komt een stuk op het toneel en het Amsterdamse Soeterijn theater gaat volgend jaar juni twee van zijn stukken brengen: „Paradise is closing down" en „God's Forgotten". Voor die opvoeringen komt Uys met zijn eigen toneelgroep naar Nederland. Berlijn en Zweden hebben inmiddels ook belangstelling getoond. Het leven van Uys weerspiegelt zijn dynamische persoonlijkheid: na de studie in Kaapstad volgden vier jaar studie een de Londense filmschool, daarna werkte hij drie jaar bij het „Space Theatre" in Kaapstad en nu is hij verbonden aan het jonge en fameuze „Markteater", gevestigd in een voormalige groenteveiling in hartje Johannesburg. Behalve de genoemde stukken schreef Uys „Selleou storie", „Strike up the banned", „Die van Aardes van Grootoor" en „Info Scandals", titels, die de actuele Zuidafrikaanse thematiek al laten doorschemeren. door Hans Ester Wat verwacht Pieter- )irk Uys van het toneel n Zuid-Afrika? zegt daarover: .Vooral het Afrikaans- talige toneel in Zuid- Afrika neemt een heel bijzondere positie in. Zuid-Afrika is het enige land waar stukken in bet Afrikaans kunnen worden opgevoerd. Bul ten Zuid-Afrika hebben aanse stukken pn kans. Om zich te ien handhaven met kkelijk weinig po itiële toneelbezoe- irs moet het in Afri- gespeelde toneel ran het hoogste niveau Pit gevecht om het bestaan ormt een geweldige bezieling oor het Afrikaanse toneel. Ik in en voor Zuid-Afrika blij- ren schrijven. Bij het schrij- •en van mijn nieuwe toneel tuk .Scorched earth' merkte l dat de gedachten aan rao- elijke opvoeringen overzee en rol gingen spelen. Zulke Herwegingen moet lk geen geven. Daarom zijn mijn slakken in principe onvertaal- Voor de voorgestelde atie van een vertaling jtjl ,Die van Aardes van ior' in de Verenigde Staten voel lk niets. Met de totaling zou het stuk zo ver anderd moeten worden, dat tet uiteindelijk een Ameri kaans stuk zou zijn." Vermaak——^ Alle provincies van Zuid- Afrika hebben door de staat gesubsidieëerde toneelgezel schappen, waar veelal toneel wordt opgevoerd, dat ook in Europa bekend is. Welke jlaats neemt Je toneelwerk in binnen het gehele Zuidafri kaanse toneel? „Mijn vorm van toneel wordt door veel critici als .satirisch' betiteld. Ik noem mijn stuk ken: concerten, ontspanning, vermaak. Ais er op het toneel geen vermaak is, dan komen de mensen niet. Wat ik pro beer te maken is Zuidafri kaans theater. We hebben in Zuid-Afrika namelijk geen theatertraditie. We hebben al leen maar een verafrikanl- seerd Europees theater. De to neelstukken van Afrikaner schrijvers als Van Wyk Louw en Uys Krige gaan recht streeks naar de boekenplank. Hun stukken zijn onopvoer- baar. Pas sedert de laatste tien Jaar bestaan er theaters, waar Je met Je manuscript aan kunt kloppen. Voor mij is de eerste opvoering de laatste fase van het schrijven." „Voorbeelden van zulke expe rimentele theaters zijn: .Spa ce' in de Kaap, en verder de universiteitstheaters van Kaapstad, Johannesburg (Wits University), Graham- stad en Stellenbosch. Daar kun Je met studenten al im proviserend werken, zodat Je los komt van het gedrukte werk. Daarmee ontstaat met een een nieuw soort acteur, die de kracht heeft om aan een onafgerond stuk gestalte te geven." Eendimensionaal- Na de tweede Anglo-Boeren- oorlog (1899-1902) bloeide het toneel in Zuid-Afrika op. Is die traditie helemaal ver dwenen? „Het toneel in de decennia na de tweede Boerenoorlog was volkstheater. Geheel verdwe nen is het niet. Die traditie sluit ook wel aan bij mijn wens om van het absurde the ater terug te keren naar het volkstheater. De Afrikaner volksschrijver Melt Brink (1842-1925) ls een van mijn grote liefdes. Maar die traditie van vroeger kan toch niet weer tot bloei komen. Om de eenvoudige reden, dat die tek Pieter-Dirk Uys: gefnsplreerd door de vrouw. sten zo ontzaglijk zwak zijn. Het ls te theatraal, naïef, een- dimensloneel. De woorden zijn daarin te dik geschreven. Vergeleken daarmee schrij ven we nu een soort Intellectu eel steno ln de theaters. Je begint nu bij de letter m, niet meer bij a zoals vroeger. Door mijn studie op de filmschool in Londen heb ik de techniek van het snijden geleerd. Om op dat punt van het volksthe ater terug te komen. Het to neel was ln Zuid-Afrika tot voor kort deel van de Afrika ner snob-cultuur. Door de komst van televisie is dat ver anderd. Ons toneel moet nu concurreren met de televisie. De tv heeft aan de kijkers een soort referentiekader gege ven. Stad en land kijken naar hetzelfde programma. Ieder een heeft nu kunnen zien, dat ballet bij voorbeeld niet iets is voor een selecte groep van mensen. Daarmee wordt de nog bestaande tempelfunctie van toneel ondermijnd. Het meest succesvolle theater van de afgelopen jaren ln Zuid- Afrika is het geïmproviseerde theater, zoals dat van het .Markteater* In Johannes burg. Mensen hebben leren besef fen, dat ze het heerlijk vinden om een toneelstuk te zien. Daarom vind ik het zo belang rijk, dat de bezoekers van een toneelstuk niet het gevoel hebben, dat ze met een stok worden geslagen. Toneel ls een vorm van vermaak. Ik constateer, dat het respect voor de toeschouwers weer te rugkomt. Handke's scheld kanonnade ls passé. Naar mijn eigen Markteater wor den mensen gelokt, die vroe ger nooit naar een toneelvoor stelling gingen. Iedereen, on geacht ras of stand is daar overigens welkom en we heb ben nu zelfs ook de vergun ning voor alcoholhoudende dranken ln huls. Mijn bedoeling ls, dat mensen het naar hun zin hebben in het theater. Shakespeare in het voetbalstadion! Waarom gaan mensen kijken als er op straat een ongeluk gebeurd ls? Wat trekt de mensen daarbij aan? Een beetje bloeddorstigheid? Het belangrijkste ls, denk lk, dat ze willen weten wat er met anderen gebeurt. Met tegelij kertijd de zekerheid, dat ze het niet zelf zijn, die daar op straat Uggen. Het toneel gaat over mensen, maar lk ben het niet zelf, die daar op het to neel staat De wil stukken schrijven over de man in de straat voor die man in de straat, die daar ln het theater zit Wat lk op het toneel laat zien is de bloeddorstigheid en het geweld van de Zuidafri kaanse samenleving. Maar ik vlecht er een draad van hu mor doorheen. Zonder humor zou ik nooit kunnen schrijven. Ik gooi scheermesjes in het publiek, maar in zachte wat ten verpakt Structuur In uw stukken valt op, dat al les op de dialoog geconcen treerd ls. De handeling in zijn stukken wordt gaandeweg steeds meer een gesprekshan deling. Welke gedachte heeft hem daarbij voor ogen gestaan? „De dialoog ls voor mij het allerbelangrijkste van het to neel. Mijn zwakke punt is de structuur van een stuk. Ik ben een beetje bang voor het ver haalelement van een toneel stuk. Daarom domineert in mijn stukken zo sterk het .oppvervlakklg geklets'. .Op pervlakkig' in die zin, dat vier vijfde niet gezegd wordt maar toch aanwezig ls. Ik heb grote moeite met het schrijven van iets nieuws. Muziek helpt me om te kunnen schrijven. Bruckner had ik keihard aan toen lk God's Forgotten' schreef. Ook drink ik veel wijn bij het schrijven. Ik kots het stuk dan als het ware uit. Schrijven ls carnaval. De volgende dag vind lk dan een .gemors' van zestig blad- zijden. Na het uitwerken ls het stuk dan nog niet af. De ac teurs oefenen invloed uit op de uiteindelijke vorm van het stuk. In .Paradise is closing down' had de daarin voorko mende .Kleurling' vroeger een heel andere rol. Dit Kaapse stuk ls door de Inbreng van de acteurs steeds substantiëler geworden. Ik zeg .Kaaps stuk' maar wat daarin gebeurt gesprekken van drie vrouwen tegen een achtergrond van po litieke chaos kan overal voorkomen. Iemand reageer de op het stuk met te zeggen, dat de drie vrouwen leder een bepaalde etnische groepering uit de Zuidafrikaanse samen leving vertegenwoordigen. Daar ben lk het niet mee eens. Ieder van deze vrouwen heeft een persoonlijke achtergrond. Het is geen allegorie. Als het een allegorie zou zijn, dan was het een schilderij van het ver keersongeluk en niet het on geluk zelf." Chauvinisme - Tot nu toe heb ik vrijwel altijd vrouwenkarakters ten tonele gevoerd. Ik ben bijzonder ge ïnteresseerd ln de vrouw als figuur op het toneel. Dat komt ten dele, omdat we ln Zuid- Afrika ln een matriarchale maatschappij leven. De Zuid afrikaanse mannen zijn te moe van hun werk of hebben het te druk met sport om over de dingen na te denken. Ook al zitten ze nauwelijks in het parlement, op de achtergrond houden de vrouwen de touwt jes in hande. Denk maar eens aan de bijzonder intelligente Tiny Vors ter. Ik word geïnspi reerd door de vrouw. De man zit ln Zuid-Afrika muurvast door zijn chauvinisme. Daar om vind ik een stuk over drie vrouwen veel boelender dan een over drie mannen. Pas in mijn nieuwe stuk probeer ik ook mannen een paar grote rollen te geven." Wat zijn de plannen van Uys voor de toekomst? „Een concreet plan ls om de drie stukken .Paradise is clo sing down', .Scorched earth' en .God's Forgotten" als trilo gie over Zuid-Afrika's verle den, heden en toekomst onder de titel .Requiem for the Orange, Wite and Blue' te pu bliceren. Maar hoe zal het met mij als schrijver verder gaan? Ik zie mezelf als een soort le raar, maar preken wil lk niet De grote vraag voor mij ls: hoe ver kan ik gaan in mijn woede over wat er om mij heen in Johannesburg ge beurt om nog verder te kun nen schrijven? Mijn vaste ru briek in een Engelstalig zon dagsblad in Johannesburg helpt me om stoom af te bla zen, om op de been te blijven." door dr. H. S. Vlsscher ionunlge acteurs en actrices ontwikkelen zich niet Heen innerlijk tijdens, maar ook door hun carrière. Paarschljnlijk zou Romy Schneider nooit de ctrice zijn geworden die ze nu is, als ze niet ln haar "rille Jaren als Sissy de wereld veroverd had. Haar "ele verdere loopbaan is ais het ware I geconditioneerd geweest door het beeld van de I koninklijke zoetigheid", ln die zin dat ze zich met erbeten consequentheid tegen dat frusterende mago heeft afgezet. Al in Visconti's episode ln Bocaccio 70 rekende ze cynisch af met het koninklijke personage" dat ze als Sissy ln de wereld had geroepen. Veel later, in Visconti's todwig, bleef er niets suikerachtigs meer over ln de dtbeelding van haar keizerin Elisabeth. Inmiddels *as ze dan ook een heel andere kant uitgegaan. Ze Heeft gewerkt onder regisseurs als Preminger en tosey, maar haar meest wezenlijke vorm heeft ze gevonden ln de moderne Frans films van Sautet en Tavernler. Het zijn films waarin het gaat om de alledaagse relaties van doodgewone, alledaagse mensen. S(>ms, en dat is heel erg charmant, ontdek Je nog even iets van die „prilheid" in haar gezicht. Dat ls een ontroerend facet in de rollen die ze nu speelt: een al wat ouder wordende, niet erg uitbundige vrouw die haar portie van het leven gekregen heeft en die niettemin in het leven bijft geloven, in een nmeriljke harmonie die eerst door een reeks van totennenseijke ervaringen wordt bereikt. In Une hlstolre simple van Sautet ls ze een vrouw ole de twee mannen achter zich laat waarmee ze Hoeft geleefd. In het begin van de film laat ze zich aborteren, maar als ze opnieuw zwanger is na een Kortstondige hereniging met haar eerste man, aanvaardt ze het kind. Ze heeft zichzelf gevonden ln een Innerlijke harmonie met haar zelfgekozen eenzaamheid Zelfmoord Levensaanvaarding door alle teisteringen heen die het leven aanbrengt, dat ls ook wat zij vertegenwoordigt in de twee films die momenteel ln onze bioscopen draalen: Clalr de femme van Cos tra Oavras en de Frans-Engelse coproduktie van Tavernier, Death Watch. In beide films speelt de confrontatie met de dood een allesbeheersende rol. In Clair de femme is zij de vrouw van een man die ten gevolge van een auto-ongeluk een wrak ls geworden. Hij lijdt aan afasie (een vorm van spraakstoornis) en ls in feite niet meer „bereikbaar". Zij zou vrede hebben met zijn pogingen tot zelfmoord, waarvoor zijn moeder hem echter „beschermt". Door een toeval ontmoet ze een andere man (Yves Montand), die in uiterste wanhoop door Parijs dwaalt ln de wetenschap dat zijn vrouw, lijdend aan een ongeneeslijke ziekte, in diezelfde nacht zelfmoord pleegt De ontmoeting van die twee wanhopige mensen, voor wie door het wegvallen van de partner het leven afgelopen lijkt, roept een nieuwe relatie in het leven. Mogelijk biedt het ook de hoop op een nieuwe „tederheid" waarin zich het leven zal kunnen voortzetten. Woordenspel De film ls hogelijk geprezen, mijns inziens niet terecht. HIJ lijdt onder een intellectualistisch, uiterst abstract verbalisme. Volgens sommigen is het een verschijnsel van de allerdiepste, zwarte wanhoop, volgens mij een irritant en cerebraal woordenspel. Door het kunstmatige, zowel van het plot als van de dialoog, krijgt de film waar hij echt emoties wil tonen, opeens een nogal melodramatisch en huilerig karakter. Typerend ls de shot waarin Montand door de achterruit van de wegrijdende taxi omhoog kijkt naar de flat waar hij zijn vrouw heeft achtergelaten. Dat beeld is, ook in zijn opnamehoek, zo pathetisch, dat de film er, althans voor mij, meteen mee „gestempeld" was. De muzikale fragmenten waarin een weke panfluit de dienst uitmaakt, verhogen het pathos op een soms onverdraaglijke manier. En de larmoyante, overzware symboliek van een hondendresseur, die een hartziekte heeft en in diezelfde nacht overlijdt, maakt de Irritatie niet minder. Nee, Costa Oavras kan zich beter bij zijn politieke films houden. Hun succes lag vooral in de seml-documentaire afbeelding van een reëel gebeuren, maar de „afbeelding" van dit zeer cerebrale en intellectualistische plot schiet tekort. Wat niet wegneemt dat Romy Schneider er een Indrukwekkende rol ln vertolkt TV camera - Maar wanner en ontroerender ls zij In Death Watch, een „science fiction" waarin de toekomst meer impliciet dan expliciet ls uitgedrukt. Expliciet is zij aanwezig in de operatie die Roddy heeft ondergaan: er is een heel kleine elektronische tv-camera in zijn oog getransplanteerd, waardoor alles wat hij waarneemt op video-band ln de studio wordt opgevangen, en ln het beroep van Katherine: zij ls computerromanschrijfster, dat wil zeggen ze schrijft romans met behulp van een computer, die haar informatie geeft omtrent de mogelijkheden of onmogelijkheden van het verloop van het verhaal Impliciet ls de toekomst aanwezig in de sfeer van bedreiging, van totale vernietiging van Iedere privacy, ln de volstrekte meedogenloosheid van het televisie-medium, ln een sfeer van verval en van algehele zinledigheid. De doodzieke muziek bij een naargeestige kermis ls er een symptoom van. Prikkels ontleent de mensheid alleen nog aan de televisie, die als nieuwste prikkel het miljoenenpubliek een „live-verslag" wil aanbieden van de laatste weken van iemand die tot sterven gedoemd ls. Katherine krijgt te horen dat ze dodelijk ziek is en binnen enkele weken zal sterven. Roddy wordt op haar spoor gezet als zij er, naar zij denkt, in geslaagd is, de televisie-Jagers te ontvluchten. HIJ lijkt Iemand die zich haar lot aantrekt, maar alles wat hij waarneemt wordt diezelfde avond aan een miljoenen publiek op de buis voorgezet Hun weg voert door steeds eenzamer en desolater streken: naar Land's End, waar Katherlnes eerste echtgenoot woont, naar wie ze terugwil. Katherine ls ln de meest letterlijke zin tot speelbal gemaakt: zij is niet dodelijk ziek, maar de pijnstillende medicijnen die zij moet Innemen, stimuleren een proces dat op doodgaan lijkt, en dat tenslotte dodelijk zou künnen zijn. Roddy, die van Katherine is gaan houden beseft de onmogelijkheid om haar iets te zeggen zolang hij „camera" ls. Door opzettelijk de voorzorgsmaatregelen te verwaarlozen, maakt hij zichzelf blind: hij ls geen „camera" meer, de uitzendingen stoppen. Katherine, teruggekeerd bij haar eerste man, krijgt de waarheid te horen omtrent haar ziekte. Zij is dus niet ten dode gedoemd, maarzij pleegt zelfmoord in de wetenschap dat haar werkelijke dood de cynische genadeloze producere achter het medium, Vincent, zal breken en vernietigen. Zij spreekt van een „overwinning" van het leven. Haar hele „doodstocht" was tegelijk een ontwikkeling: haar beroep van computerromanschrijfster tekent haar ln de aanvang als een aan de zielloze, voorgeprogrammeerde maatschappij aangepaste vrouw. De confrontatie met de dood maakt haar tot een levend, bloedwarm individu, dat „het medium" overwint, in eerste instantie in Roddy, ln tweede instantie in Vincent: zijn ondergang betekent voor de mensheid de mogelijkheid zich te bevrijden van de manipulatie en programmering van het menselijk bestaan als zodanig. De film krijgt aan het slot een metafylsche dimensie, die overigens voor meer interpretaties vatbaar is. Poëzie Maar het is dan ook niet allereerst een verhaal dat Tavernler vertelt, maar poëzie, zijn beelden èn de muziek van An to ine Duhamel hebben een autonome beeldende kracht, die veel verder reikt dan de „poëtische" afbeelding van een verhaal. Het doet mij soms denken aan die autonome beeldpoëzie van Bertoluccl, bij voorbeeld in dat fascinerende aanvangsbeeld van een klein meisje, dat midden tussen de graven (van Père Lachalse) met een bal speelt: een beeld als een grandioze poëzie-regel, waarvan de interpretaties telkens mééer dimensies oproepen. Tavemlers film ls de bevestiging van het „nieuwe", indrukwekkende imago van de actrice Romy Schneider, maar hij ls ook de bevestiging van het meesterschap van de regisseur Tavernler.

Historische Kranten, Erfgoed Leiden en Omstreken

Nieuwe Leidsche Courant | 1980 | | pagina 19