zachte venijn van Pieter-Dirk Uys
HMKRONIEK
Twee confrontaties met de dood
:RDAG 21 JUNI 1980
TROUW/KWARTET
19
K
De zeer actieve Zuidafrikaanse toneelschrijver Pieter-Dirk
Uys was onlangs even op bezoek in Amsterdam. Ook in
Europa begint deze voormalige student uit Kaapstad nu
naam te maken. Een Engelse TV-maatsehappij, Granada
Television, maakt een TV film van zijn stuk „Paradise is
closing down", in Parijs komt een stuk op het toneel en het
Amsterdamse Soeterijn theater gaat volgend jaar juni twee
van zijn stukken brengen: „Paradise is closing down" en
„God's Forgotten". Voor die opvoeringen komt Uys met zijn
eigen toneelgroep naar Nederland. Berlijn en Zweden
hebben inmiddels ook belangstelling getoond.
Het leven van Uys weerspiegelt zijn dynamische
persoonlijkheid: na de studie in Kaapstad volgden vier jaar
studie een de Londense filmschool, daarna werkte hij drie
jaar bij het „Space Theatre" in Kaapstad en nu is hij
verbonden aan het jonge en fameuze „Markteater",
gevestigd in een voormalige groenteveiling in hartje
Johannesburg. Behalve de genoemde stukken
schreef Uys „Selleou storie", „Strike up the
banned", „Die van Aardes van Grootoor" en
„Info Scandals", titels, die de actuele Zuidafrikaanse
thematiek al laten doorschemeren.
door Hans Ester
Wat verwacht Pieter-
)irk Uys van het toneel
n Zuid-Afrika?
zegt daarover:
.Vooral het Afrikaans-
talige toneel in Zuid-
Afrika neemt een heel
bijzondere positie in.
Zuid-Afrika is het enige
land waar stukken in
bet Afrikaans kunnen
worden opgevoerd. Bul
ten Zuid-Afrika hebben
aanse stukken
pn kans. Om zich te
ien handhaven met
kkelijk weinig po
itiële toneelbezoe-
irs moet het in Afri-
gespeelde toneel
ran het hoogste niveau
Pit gevecht om het bestaan
ormt een geweldige bezieling
oor het Afrikaanse toneel. Ik
in en voor Zuid-Afrika blij-
ren schrijven. Bij het schrij-
•en van mijn nieuwe toneel
tuk .Scorched earth' merkte
l dat de gedachten aan rao-
elijke opvoeringen overzee
en rol gingen spelen. Zulke
Herwegingen moet lk geen
geven. Daarom zijn mijn
slakken in principe onvertaal-
Voor de voorgestelde
atie van een vertaling
jtjl ,Die van Aardes van
ior' in de Verenigde
Staten voel lk niets. Met de
totaling zou het stuk zo ver
anderd moeten worden, dat
tet uiteindelijk een Ameri
kaans stuk zou zijn."
Vermaak——^
Alle provincies van Zuid-
Afrika hebben door de staat
gesubsidieëerde toneelgezel
schappen, waar veelal toneel
wordt opgevoerd, dat ook in
Europa bekend is. Welke
jlaats neemt Je toneelwerk in
binnen het gehele Zuidafri
kaanse toneel?
„Mijn vorm van toneel wordt
door veel critici als .satirisch'
betiteld. Ik noem mijn stuk
ken: concerten, ontspanning,
vermaak. Ais er op het toneel
geen vermaak is, dan komen
de mensen niet. Wat ik pro
beer te maken is Zuidafri
kaans theater. We hebben in
Zuid-Afrika namelijk geen
theatertraditie. We hebben al
leen maar een verafrikanl-
seerd Europees theater. De to
neelstukken van Afrikaner
schrijvers als Van Wyk Louw
en Uys Krige gaan recht
streeks naar de boekenplank.
Hun stukken zijn onopvoer-
baar. Pas sedert de laatste
tien Jaar bestaan er theaters,
waar Je met Je manuscript aan
kunt kloppen. Voor mij is de
eerste opvoering de laatste
fase van het schrijven."
„Voorbeelden van zulke expe
rimentele theaters zijn: .Spa
ce' in de Kaap, en verder de
universiteitstheaters van
Kaapstad, Johannesburg
(Wits University), Graham-
stad en Stellenbosch. Daar
kun Je met studenten al im
proviserend werken, zodat Je
los komt van het gedrukte
werk. Daarmee ontstaat met
een een nieuw soort acteur,
die de kracht heeft om aan
een onafgerond stuk gestalte
te geven."
Eendimensionaal-
Na de tweede Anglo-Boeren-
oorlog (1899-1902) bloeide het
toneel in Zuid-Afrika op. Is
die traditie helemaal ver
dwenen?
„Het toneel in de decennia na
de tweede Boerenoorlog was
volkstheater. Geheel verdwe
nen is het niet. Die traditie
sluit ook wel aan bij mijn
wens om van het absurde the
ater terug te keren naar het
volkstheater. De Afrikaner
volksschrijver Melt Brink
(1842-1925) ls een van mijn
grote liefdes. Maar die traditie
van vroeger kan toch niet
weer tot bloei komen. Om de
eenvoudige reden, dat die tek
Pieter-Dirk Uys: gefnsplreerd door de vrouw.
sten zo ontzaglijk zwak zijn.
Het ls te theatraal, naïef, een-
dimensloneel. De woorden
zijn daarin te dik geschreven.
Vergeleken daarmee schrij
ven we nu een soort Intellectu
eel steno ln de theaters. Je
begint nu bij de letter m, niet
meer bij a zoals vroeger. Door
mijn studie op de filmschool
in Londen heb ik de techniek
van het snijden geleerd. Om
op dat punt van het volksthe
ater terug te komen. Het to
neel was ln Zuid-Afrika tot
voor kort deel van de Afrika
ner snob-cultuur. Door de
komst van televisie is dat ver
anderd. Ons toneel moet nu
concurreren met de televisie.
De tv heeft aan de kijkers een
soort referentiekader gege
ven. Stad en land kijken naar
hetzelfde programma. Ieder
een heeft nu kunnen zien, dat
ballet bij voorbeeld niet iets is
voor een selecte groep van
mensen. Daarmee wordt de
nog bestaande tempelfunctie
van toneel ondermijnd. Het
meest succesvolle theater van
de afgelopen jaren ln Zuid-
Afrika is het geïmproviseerde
theater, zoals dat van het
.Markteater* In Johannes
burg.
Mensen hebben leren besef
fen, dat ze het heerlijk vinden
om een toneelstuk te zien.
Daarom vind ik het zo belang
rijk, dat de bezoekers van een
toneelstuk niet het gevoel
hebben, dat ze met een stok
worden geslagen. Toneel ls
een vorm van vermaak. Ik
constateer, dat het respect
voor de toeschouwers weer te
rugkomt. Handke's scheld
kanonnade ls passé. Naar
mijn eigen Markteater wor
den mensen gelokt, die vroe
ger nooit naar een toneelvoor
stelling gingen. Iedereen, on
geacht ras of stand is daar
overigens welkom en we heb
ben nu zelfs ook de vergun
ning voor alcoholhoudende
dranken ln huls.
Mijn bedoeling ls, dat mensen
het naar hun zin hebben in het
theater. Shakespeare in het
voetbalstadion! Waarom gaan
mensen kijken als er op straat
een ongeluk gebeurd ls? Wat
trekt de mensen daarbij aan?
Een beetje bloeddorstigheid?
Het belangrijkste ls, denk lk,
dat ze willen weten wat er met
anderen gebeurt. Met tegelij
kertijd de zekerheid, dat ze
het niet zelf zijn, die daar op
straat Uggen. Het toneel gaat
over mensen, maar lk ben het
niet zelf, die daar op het to
neel staat De wil stukken
schrijven over de man in de
straat voor die man in de
straat, die daar ln het theater
zit Wat lk op het toneel laat
zien is de bloeddorstigheid en
het geweld van de Zuidafri
kaanse samenleving. Maar ik
vlecht er een draad van hu
mor doorheen. Zonder humor
zou ik nooit kunnen schrijven.
Ik gooi scheermesjes in het
publiek, maar in zachte wat
ten verpakt
Structuur
In uw stukken valt op, dat al
les op de dialoog geconcen
treerd ls. De handeling in zijn
stukken wordt gaandeweg
steeds meer een gesprekshan
deling. Welke gedachte heeft
hem daarbij voor ogen
gestaan?
„De dialoog ls voor mij het
allerbelangrijkste van het to
neel. Mijn zwakke punt is de
structuur van een stuk. Ik ben
een beetje bang voor het ver
haalelement van een toneel
stuk. Daarom domineert in
mijn stukken zo sterk het
.oppvervlakklg geklets'. .Op
pervlakkig' in die zin, dat vier
vijfde niet gezegd wordt maar
toch aanwezig ls. Ik heb grote
moeite met het schrijven van
iets nieuws. Muziek helpt me
om te kunnen schrijven.
Bruckner had ik keihard aan
toen lk God's Forgotten'
schreef. Ook drink ik veel wijn
bij het schrijven. Ik kots het
stuk dan als het ware uit.
Schrijven ls carnaval.
De volgende dag vind lk dan
een .gemors' van zestig blad-
zijden. Na het uitwerken ls het
stuk dan nog niet af. De ac
teurs oefenen invloed uit op
de uiteindelijke vorm van het
stuk. In .Paradise is closing
down' had de daarin voorko
mende .Kleurling' vroeger een
heel andere rol. Dit Kaapse
stuk ls door de Inbreng van de
acteurs steeds substantiëler
geworden. Ik zeg .Kaaps stuk'
maar wat daarin gebeurt
gesprekken van drie vrouwen
tegen een achtergrond van po
litieke chaos kan overal
voorkomen. Iemand reageer
de op het stuk met te zeggen,
dat de drie vrouwen leder een
bepaalde etnische groepering
uit de Zuidafrikaanse samen
leving vertegenwoordigen.
Daar ben lk het niet mee eens.
Ieder van deze vrouwen heeft
een persoonlijke achtergrond.
Het is geen allegorie. Als het
een allegorie zou zijn, dan was
het een schilderij van het ver
keersongeluk en niet het on
geluk zelf."
Chauvinisme -
Tot nu toe heb ik vrijwel altijd
vrouwenkarakters ten tonele
gevoerd. Ik ben bijzonder ge
ïnteresseerd ln de vrouw als
figuur op het toneel. Dat komt
ten dele, omdat we ln Zuid-
Afrika ln een matriarchale
maatschappij leven. De Zuid
afrikaanse mannen zijn te
moe van hun werk of hebben
het te druk met sport om over
de dingen na te denken. Ook
al zitten ze nauwelijks in het
parlement, op de achtergrond
houden de vrouwen de touwt
jes in hande. Denk maar eens
aan de bijzonder intelligente
Tiny Vors ter. Ik word geïnspi
reerd door de vrouw. De man
zit ln Zuid-Afrika muurvast
door zijn chauvinisme. Daar
om vind ik een stuk over drie
vrouwen veel boelender dan
een over drie mannen. Pas in
mijn nieuwe stuk probeer ik
ook mannen een paar grote
rollen te geven."
Wat zijn de plannen van Uys
voor de toekomst?
„Een concreet plan ls om de
drie stukken .Paradise is clo
sing down', .Scorched earth'
en .God's Forgotten" als trilo
gie over Zuid-Afrika's verle
den, heden en toekomst onder
de titel .Requiem for the
Orange, Wite and Blue' te pu
bliceren. Maar hoe zal het met
mij als schrijver verder gaan?
Ik zie mezelf als een soort le
raar, maar preken wil lk niet
De grote vraag voor mij ls:
hoe ver kan ik gaan in mijn
woede over wat er om mij
heen in Johannesburg ge
beurt om nog verder te kun
nen schrijven? Mijn vaste ru
briek in een Engelstalig zon
dagsblad in Johannesburg
helpt me om stoom af te bla
zen, om op de been te blijven."
door dr. H. S. Vlsscher
ionunlge acteurs en actrices ontwikkelen zich niet
Heen innerlijk tijdens, maar ook door hun carrière.
Paarschljnlijk zou Romy Schneider nooit de
ctrice zijn geworden die ze nu is, als ze niet ln haar
"rille Jaren als Sissy de wereld veroverd had. Haar
"ele verdere loopbaan is ais het ware
I geconditioneerd geweest door het beeld van de
I koninklijke zoetigheid", ln die zin dat ze zich met
erbeten consequentheid tegen dat frusterende
mago heeft afgezet. Al in Visconti's episode ln
Bocaccio 70 rekende ze cynisch af met het
koninklijke personage" dat ze als Sissy ln de
wereld had geroepen. Veel later, in Visconti's
todwig, bleef er niets suikerachtigs meer over ln de
dtbeelding van haar keizerin Elisabeth. Inmiddels
*as ze dan ook een heel andere kant uitgegaan. Ze
Heeft gewerkt onder regisseurs als Preminger en
tosey, maar haar meest wezenlijke vorm heeft ze
gevonden ln de moderne Frans films van Sautet en
Tavernler. Het zijn films waarin het gaat om de
alledaagse relaties van doodgewone, alledaagse
mensen.
S(>ms, en dat is heel erg charmant, ontdek Je nog
even iets van die „prilheid" in haar gezicht. Dat ls
een ontroerend facet in de rollen die ze nu speelt:
een al wat ouder wordende, niet erg uitbundige
vrouw die haar portie van het leven gekregen heeft
en die niettemin in het leven bijft geloven, in een
nmeriljke harmonie die eerst door een reeks van
totennenseijke ervaringen wordt bereikt.
In Une hlstolre simple van Sautet ls ze een vrouw
ole de twee mannen achter zich laat waarmee ze
Hoeft geleefd. In het begin van de film laat ze zich
aborteren, maar als ze opnieuw zwanger is na een
Kortstondige hereniging met haar eerste man,
aanvaardt ze het kind. Ze heeft zichzelf gevonden ln
een Innerlijke harmonie met haar zelfgekozen
eenzaamheid
Zelfmoord
Levensaanvaarding door alle teisteringen heen die
het leven aanbrengt, dat ls ook wat zij
vertegenwoordigt in de twee films die momenteel ln
onze bioscopen draalen: Clalr de femme van Cos tra
Oavras en de Frans-Engelse coproduktie van
Tavernier, Death Watch. In beide films speelt de
confrontatie met de dood een allesbeheersende rol.
In Clair de femme is zij de vrouw van een man die
ten gevolge van een auto-ongeluk een wrak ls
geworden. Hij lijdt aan afasie (een vorm van
spraakstoornis) en ls in feite niet meer
„bereikbaar". Zij zou vrede hebben met zijn
pogingen tot zelfmoord, waarvoor zijn moeder hem
echter „beschermt". Door een toeval ontmoet ze
een andere man (Yves Montand), die in uiterste
wanhoop door Parijs dwaalt ln de wetenschap dat
zijn vrouw, lijdend aan een ongeneeslijke ziekte, in
diezelfde nacht zelfmoord pleegt De ontmoeting
van die twee wanhopige mensen, voor wie door het
wegvallen van de partner het leven afgelopen lijkt,
roept een nieuwe relatie in het leven. Mogelijk biedt
het ook de hoop op een nieuwe „tederheid" waarin
zich het leven zal kunnen voortzetten.
Woordenspel
De film ls hogelijk geprezen, mijns inziens niet
terecht. HIJ lijdt onder een intellectualistisch,
uiterst abstract verbalisme. Volgens sommigen is
het een verschijnsel van de allerdiepste, zwarte
wanhoop, volgens mij een irritant en cerebraal
woordenspel. Door het kunstmatige, zowel van het
plot als van de dialoog, krijgt de film waar hij echt
emoties wil tonen, opeens een nogal
melodramatisch en huilerig karakter.
Typerend ls de shot waarin Montand door de
achterruit van de wegrijdende taxi omhoog kijkt
naar de flat waar hij zijn vrouw heeft achtergelaten.
Dat beeld is, ook in zijn opnamehoek, zo pathetisch,
dat de film er, althans voor mij, meteen mee
„gestempeld" was. De muzikale fragmenten waarin
een weke panfluit de dienst uitmaakt, verhogen het
pathos op een soms onverdraaglijke manier. En de
larmoyante, overzware symboliek van een
hondendresseur, die een hartziekte heeft en in
diezelfde nacht overlijdt, maakt de Irritatie niet
minder. Nee, Costa Oavras kan zich beter bij zijn
politieke films houden. Hun succes lag vooral in de
seml-documentaire afbeelding van een reëel
gebeuren, maar de „afbeelding" van dit zeer
cerebrale en intellectualistische plot schiet tekort.
Wat niet wegneemt dat Romy Schneider er een
Indrukwekkende rol ln vertolkt
TV camera -
Maar wanner en ontroerender ls zij In Death Watch,
een „science fiction" waarin de toekomst meer
impliciet dan expliciet ls uitgedrukt. Expliciet is zij
aanwezig in de operatie die Roddy heeft ondergaan:
er is een heel kleine elektronische tv-camera in zijn
oog getransplanteerd, waardoor alles wat hij
waarneemt op video-band ln de studio wordt
opgevangen, en ln het beroep van Katherine: zij ls
computerromanschrijfster, dat wil zeggen ze
schrijft romans met behulp van een computer, die
haar informatie geeft omtrent de mogelijkheden of
onmogelijkheden van het verloop van het verhaal
Impliciet ls de toekomst aanwezig in de sfeer van
bedreiging, van totale vernietiging van Iedere
privacy, ln de volstrekte meedogenloosheid van het
televisie-medium, ln een sfeer van verval en van
algehele zinledigheid. De doodzieke muziek bij een
naargeestige kermis ls er een symptoom van.
Prikkels ontleent de mensheid alleen nog aan de
televisie, die als nieuwste prikkel het
miljoenenpubliek een „live-verslag" wil aanbieden
van de laatste weken van iemand die tot sterven
gedoemd ls. Katherine krijgt te horen dat ze
dodelijk ziek is en binnen enkele weken zal sterven.
Roddy wordt op haar spoor gezet als zij er, naar zij
denkt, in geslaagd is, de televisie-Jagers te
ontvluchten.
HIJ lijkt Iemand die zich haar lot aantrekt, maar
alles wat hij waarneemt wordt diezelfde avond aan
een miljoenen publiek op de buis voorgezet Hun
weg voert door steeds eenzamer en desolater
streken: naar Land's End, waar Katherlnes eerste
echtgenoot woont, naar wie ze terugwil. Katherine
ls ln de meest letterlijke zin tot speelbal gemaakt:
zij is niet dodelijk ziek, maar de pijnstillende
medicijnen die zij moet Innemen, stimuleren een
proces dat op doodgaan lijkt, en dat tenslotte
dodelijk zou künnen zijn.
Roddy, die van Katherine is gaan houden beseft de
onmogelijkheid om haar iets te zeggen zolang hij
„camera" ls. Door opzettelijk de
voorzorgsmaatregelen te verwaarlozen, maakt hij
zichzelf blind: hij ls geen „camera" meer, de
uitzendingen stoppen.
Katherine, teruggekeerd bij haar eerste man, krijgt
de waarheid te horen omtrent haar ziekte. Zij is dus
niet ten dode gedoemd, maarzij pleegt zelfmoord in
de wetenschap dat haar werkelijke dood de
cynische genadeloze producere achter het medium,
Vincent, zal breken en vernietigen.
Zij spreekt van een „overwinning" van het leven.
Haar hele „doodstocht" was tegelijk een
ontwikkeling: haar beroep van
computerromanschrijfster tekent haar ln de
aanvang als een aan de zielloze,
voorgeprogrammeerde maatschappij aangepaste
vrouw. De confrontatie met de dood maakt haar tot
een levend, bloedwarm individu, dat „het medium"
overwint, in eerste instantie in Roddy, ln tweede
instantie in Vincent: zijn ondergang betekent voor
de mensheid de mogelijkheid zich te bevrijden van
de manipulatie en programmering van het
menselijk bestaan als zodanig. De film krijgt aan
het slot een metafylsche dimensie, die overigens
voor meer interpretaties vatbaar is.
Poëzie
Maar het is dan ook niet allereerst een verhaal dat
Tavernler vertelt, maar poëzie, zijn beelden èn de
muziek van An to ine Duhamel hebben een
autonome beeldende kracht, die veel verder reikt
dan de „poëtische" afbeelding van een verhaal. Het
doet mij soms denken aan die autonome
beeldpoëzie van Bertoluccl, bij voorbeeld in dat
fascinerende aanvangsbeeld van een klein meisje,
dat midden tussen de graven (van Père Lachalse)
met een bal speelt: een beeld als een grandioze
poëzie-regel, waarvan de interpretaties telkens
mééer dimensies oproepen.
Tavemlers film ls de bevestiging van het „nieuwe",
indrukwekkende imago van de actrice Romy
Schneider, maar hij ls ook de bevestiging van het
meesterschap van de regisseur Tavernler.