Paus laat geen ruimte
aan Franse progressieven
Wat ongelijke mensen gelijk hebben
Europese kerken bereiden
'Helsinki' - conferentie voor
Portakabin
Samen op weg naar
bescheidener salaris
Trouw
VANDAAG
BAANDAG 2 JUNI 1980
KERK
TROUW/KWARTET
2
■Van een medewerker
„Het vredeswerk maakt een moeilijke, kritische periode door. De internationale atmosfeer is
'■ten gevolge van een wederzijds wantrouwen sterk afgekoeld. De voortrazende bewapenings
wedloop is weer de vorm van een stelle spiraal naar boven beginnen aan te nemen."
feo begon de studiesecretaris G. Nagy
?ïjn inleiding tot de vierde consulta
tie van de conferentie van Europese
kerken over de voortgang van het
werk voor veiligheid «en samenwer
king in Europa sinds de conferentie
van Helsinki. De consultatie, die van
af 29 mei plaatsvindt in Madrid, heeft
als thema: ..Het wekken van vertrou
wen taken voor de kerken". Deze
titel geeft al de ersntige verscherping
van de internationale situatie gedu
rende de laatste maanden weer. Oor
spronkelijk had net thema zullen lui
den „Ontwapening vandaag en mor
gen". Maar nu lijkt het medewerken
aan vertrouwenwekkende maatrege
len aan beide zijden een eerste voor
waarde om de ontwapeningsbespre
kingen weer verder te helpen.
Hoe moeilijk dat momenteel is. blijkt
uit de opstelling van de vertegen
woordigster van de raad van kerken
uit de Verenigde Staten (die evenals
fle Canadese raad van kerken als gast
aanwezig is). Zij maakte duidelijk dat
de Amerikaanse kerken wel voorstan
der 2ijn van de ratificatie van de Salt
li-akkoorden, die zoals bekend nog
altijd niet tot stand is gekomen, maar
zij gaf ook te kennen dat dit nog wel
lang op zich kon laten wachten, en
dat men gebaren uit het oosten ver
wacht om dit grotere kans van slagen
te geven.
Over de noodzaak van de ratificatie
van Salt II is men het hier overigens
algemeen eens, ook al kan men van
mening verschillen over de vraag of
dit akkoord wel de ontwapening
dient of slechts de indamming van de
bewapening. Eveneens luidt de alge
mene; mening op deze consultatie, dat
de tweede toetsingsconferentie van
de Helsinki-overeenkomst komend
najaar in hetzelfde Madrid moet
doorgaan, en dan niet om gelegen
heid te geven voor beschuldigingen
over en weer. maar om nieuwe voor
stellen voor samenwerking en wapen-
vermindering uit te werken.
Samenwerking
Dr. Novak een door de Poolse oecu
menische raad uitgenodigde ambte
naar van het ministerie van buiten
landse zaken, benadrukte de rol die
andere landen dan de Sowjet-Unie en
de Verenigde Staten in de komende
Madrileense conferentie kunnen spe
len. Regeringen als die van Polen
binnen het Warschau Pact en die van
Nederland (dat immers binnen de
•NAVO een afwijkend standpunt
heeft ingenomen ten aanzien van de
middellange afstandsraketten) zou
den in Madrid met eigen, originele
samenwerkingsvoorstellen kunnen
komen.
Het valt trouwens op, dat het vooral
de stemmen uit de minder grote soci
alistische landen zijn, die hier de na
druk leggen op een voortgang van het
gestokte ontspanningsproces in Eu
ropa ondanks conflicten elders in de
wereld. Zij laten zich niet of nauwe
lijks verleiden tot een uitgesproken
verdediging van het Sowjet-ingrijpen
in Afghanistan.
De Hongaar prof. Simai waarschuw
de in een hoofdreferaat voor een te
rugval in cynisme en twijfel aan de
zin van iedere vredesactie na de ver-
killing van de laatste maanden. Hij
legt de nadruk op het feit dat Juist in
deze crisistijd die belangen een rol
kunnen spelen die zijn opgebouwd in
TIEL (PNHK) - De kerk-
groep „Dienen/verdienen",
die al enige jaren op de bres
staat voor een bescheidener
salarisregeling voor predikan
ten, heeft in Dronten met
sympathisanten uit het hele
land een bijeenkomst belegd,
waarop ook aanwezig was een
vertegenwoordiger van een
groep uit de gereformeerde
kerken, die zich VDM noemt:
„Verdienen dominees
minder?"
Daarmee zal in de toekomst nauwer
worden samengewerkt. Dit vooral
omdat men sterk de indruk heeft, dat
het „samen op weg"-gaan van beide
I kefken geblokkeerd wordt door de
salarisverschillen. Gereformeerde
predikanten verdienen meer, waar
door in gefuseerde gemeenten de
keus wel eens op de goedkopere her
vormde dominee komt te vallen.
Tot nu toe heeft men o.a. door publi
citeit en regionale bijeenkomsten ge
tracht openingen te vinden voor het
tot stand komen van een alternatieve
salarisregeling. Via de classes Oost-
Brabant en Dokkum werd een poging
gedaan de zaak bij het moderamen
van de hervormde synode op tafel te
krijgen. Daar kreeg de zaak echter
geen vervolg. Ook bij de Nederlandse
bond van predikanten was het en
thousiasme niet aanwezig.
Werkgroepen
waarin opgenomen: De Rotter
dammer. met Dordts Dagblad.
Nieuwe Haagse Courant met
Nieuwe Leldse Courant
Uitgave: Trouw/Kwartet BV
Hoofdredacteur Jenze Tamminga
Directeur ing. O. Postma
HOOFDKANTOOR
Postbus 859
1000 AW Amsterdam
Wibautstraat 131 Amsterdam
iel 020-913456
iele* 13006
Postgiro 66 0000
Bank Ned Credietbank
Rt kenmgnr 23 00 12574
REGIO ROTTERDAM/DORDRECHT
Postbus 948
3000 AX Rotterdam
tel 010-115588 (abonnementen
en bezorging)
tel. 010-115588 (redactie)
tel. 115700 (uitsluitend voor
advertenties)
Westblaak 4
Rotterdam
REGIO DEN HAAG/LEIDEN
Postbus 101
2501 CC Oen Haag
lel 070-469445
(abonnementen en bezorging)
tel 070-469445 (redactie)
tei 070-468864 (uitsluitend voor
advertenties)
Parkstraat 22 Den Haag
REGIO NOORD/OOST-NEDERLAND
(abonnementen en bezorging
Postbus 3
80no AA Zwolle
tel 05200-17030
Melkmarkt 56 Zwolle
Abonnementsprijzen
Per maand 16.98
Per kwartaal 50.95
Per half jaar 101.90
Per |aar 201.60
Advertentietarieven op
■aanvraag
Telefonische abonnementenop
drachten (zie adressen boven)
Opgave familieberichten 9-19 30
van maandag t/m vri|dag Op
zondag van 18-20 uur lelef 020-
913456
Opgave mim-advertenties tel
020-936868 ol schrifteli|k aan
Mmi-Adv aldelmg. postbus 433
1000 AK AMSTERDAM
Adreswqzingen uitsluitend schrif
telijk aan onze Amsterdamse
adressen
Er zijn een aantal werkgroepen ge
vormd. Daarbij zal de publiciteit
meer aandacht krijgen. Pogingen zul
len worden ondernomen de discussie
bij de kerkvoogdij op gang te krijgen.
Ook is nu een theologisch student de
gelederen komen versterken, waar
door relaties met aanstaande predi
kanten kunnen worden gelegd.
Verder zal een model voor een alter
natieve „ligger" worden gemaakt, een
document, waarin de rechten en
plichten van een predikant, die een
alternatieve salarisregeling voor
staat, worden geformuleerd en moge
lijke oplossingen aan de hand worden
gedaan. Een dergelijk document kan
bij beroepen en bij discussies goede
diensten bewijzen. Tevens kan daar
door de groepsvorming bevorderd
worden. Met de bond van predikan
ten hoopt men de relaties te kunnen
verbeteren.
De gereformeerde groep heeft een
aantal economen aangetrokken die
zich bezighouden met het opstellen
van nieuwe salarisopbouw, waarvan
predikanten van beide kerken zou
den kunnen profiteren.
de samenwerking tussen oost en west
sinds Helsinki zoals de sterke groei
van de economische betrekkingen
tussen de Sowjet-Unie en landen als
de Bondsrepubliek en Frankrijk. Ook
prof. Simai pleitte ervoor dat de cri
ses in de zogenaamde derde-wereld
niet onmiddellijk op Europees vlak
zouden doorwerken. Met een citaat
van Mahatma Ghandi, „er zal geen
vrede op aarde zijn zolang de zon van
het geluk niet zal schijnen In de ver
vallen hutten in India", maakte hij
duidelijk dat hij niet doelde op een
samenwerking tussen de Verenigde
Staten en de Sowjet-Unie ten koste
van de derde wereld. Maar, betoogde
hij, ook de strijd van bevrijdingsbe
wegingen tegen het neo-kolonialisme
wordt er ernstig door bemoeilijkt als
ze onmiddellijk nadelige gevolgen
heeft voor de bewapeningswedloop
tussen de grote mogendheden.
Om het gevaar te keren dat een con
frontatie buiten Europa tot een on
verwacht en onbedoeld conflict tus
sen de grote mogendheden zou uit
groeien, stelde prof. Simai het uit
breiden van vormen van crisis mana
gement voor.
Controle
Daarmee kwam hij dicht bij een cen
trale stelling van de andere hoofdre
ferent, de generaal b.d. prof. Graf von
Baudenschin uit de Bondsrepubliek.
Deze stelde een stelsel voor van
„coöperatieve sturing en controle op
de bewapening" van NAVO en War
schau Pact samen. Hij meende dat de
oost-westonderhandelingen tussen
experts al vele kleine concrete resul
taten te zien geven. Taken voor de
kerken zag Von Baudenschin vooral
daarin gelegen dat zij door hun wijd
vertakte Internationale contacten de
dialoog in gang kunnen houden en
informatie kunnen verschaffen over
datgene wat er aan de onderhande
lingstafel gebeurt.
Lutheranen herdenken
Augsburger confessie
AMSTERDAM (ANP) De evange-
lisch-lutherse kerk in Nederland
heeft gisteren in Amsterdam het feit
herdacht dat 450 jaar geleden de
Augsburgse confessie tijdens de
Rijksdag van Augsburg werd aange
boden. De bijzondere dienst in de
oude lutherse kerk werd geleid door
ds. W. Bleij, president der synode.
Prof. dr. C. W. Mönnich, Amsterdams
kerkhistoricus, hield een toespraak
over de christelijke vrijheid als hart
van de belijdenis. Na de dienst deelde
minister J. de Ruiter (justitie) mee
dat ds. Bleij benoemd was tot officier
in de Orde van Oranje-Nassau. De
Augsburgse belijdenis, opgesteld
door Melanchton, geldt als bindend
voor de ongeveer zeventig miljoen
lutheranen.
In zijn preek zei ds. Bleij onder meer
dat men tegenwoordig erg gefasci
neerd is door de mogelijhkheid dat de
rooms-katholieke kerk de Augsburg
se confessie als legitieme belijdenis
zal erkennen. Daarbij wordt zijns in
ziens vergeten dat de rooms-katholie
ke kerk sindsdien verandersd is: het
pausschap heeft universele trekken
gekregen, de pauselijke onfeilbaar
heid Is vastgesteld en er zijn Maria-
dogmata bij gekomen. Hij noemde
het „geen ramp dat de Augsburgse
confessie niet meer onveranderd onze
belijdenis is".
Als belijdenis achter de belijdenis
noemde prof. Mönnisch de vrijheid
van de kinderen Gods. De herden
king van een 450 jaar oud archiefstuk
heeft naar zijn mening alleen zin als
de gemeente zich concentreerd op de
vrijheid van het gerechtvaardigd zijn.
Bij zijn bezoek aan Parijs heeft paus Johannes Paulus alle Franse politici ontmoet. Hier schudt hij de
hand van de communistenleider Georges Marchais. Op de achtergrond de familie Schumann, uiterst
links president Giscard en uiterst rechts mevrouw Marchais.
Van onze kerkredactie
PARIJS Vandaag is het bezoek van paus Johannes Paulus II aan Frankrijk ten einde. In de
loop van de ochtend zal hij de Unesco toespreken, die haar zetel in de Lichtstad heeft en
vanmiddag bezoekt hij het bedevaartsoord Lisieux, bij wijze van eerbetoon aan de heilige
Theresia die door de roomskatholieke kerk als patrones van de missie wordt gevierd.
In het weekend heeft hij missen opge-
dragen en toespraken gehouden voor
de Notre Dame, de basiliek St. Denis
en op het oude vliegveld Le Bourget.
Verder waren er ontmoetingen met
de Franse president, politici, jeugd,
en leiders van andere godsdiensten.
Belangrijkste werkvergadering was
een gesprek met de Franse roomska
tholieke bisschoppen.
Een aantal zeer lange toespraken leg
de de klemtoon op geestelijke waar
den: de eeuwige wijsheid in tegenstel
ling tot materialisme en totalitaris
me. Op Le Bourget riep hij het land
met zijn geringe geloofspraktijken
toe: „Frankrijk, oudste dochter van
de kerk, zijt gij trouw aan uw doopbe
loften?" De mis op Le Bourget was
een organisatorisch huzarenstukje.
Men wist niet hoeveel mensen zouden
komen. Er was rekening gehouden
met een miljoen belangstellenden.
Door het slechte weer werd dat aan
tal niet gehaald, maar het waren er
toch vele honderdduizenden.
In St. Denis werd de paus geconfron
teerd met de noden van de minderbe
deelden. De paus zou in het bijzonder
gevraagd hebben om deze gelegen
heid om zijn zorg te kunnen laten
blijken voor achtergestelde mensen.
In dit deel van Parijs is de aanhang
van de communistische en socialisti
sche partij sterk. De paus zei dat
sociale ellende echter niet is op te
lossen door klassenstrijd, maar in
liefde en dat de behoeften van de
mens niet bevredigd worden als hij
slechts materieel en consumptief aan
zijn trekken komt. De mens verlangt
ook naar waarheid, aldus de paus.
Hier pleitte hij ook weer voor de
plaats van het gezin, de rol van de
moeder, het recht van het ongeboren
leven en sprak hij over de Mariavere
ring.
In zijn toespraak tot de Franse bis
schoppen is de paus fel van leer ge
trokken tegen de stromingen die zijns
inziens de kerk bedreigen. Hij noem
de vooral conservatisme enerzijds en
progressiviteit anderzijds. Verder
wees hij er op dat de wereld steeds
meer van God dreigt te vervreemden
en dat binnen de kerk mensen steeds
meer aanpassing zoeken bij de we
reld. Eerder had hij ook de priesters
weer 4e waarden van het priesterlijk
leven en de zegeningen van het celi
baat voorgehouden.
Kritiek
Protestantse kerkleiders hebben kri
tiek uitgeoefend tijdens hun ontmoe
ting met de paus over het oecume
nisch beleid van de r.-k. kerk. Zij
vonden dat de r.-k. kerk overdreven
waarde hecht aan de leerstellige kant
van de oecumene. Max-Alain Cheval-
Hervormd centrum voor
gehandicapten vernieuwd
DOORN (PNHK) Op II Juni wordt
het vakantiecentrum voor gehandi
capten van de Nederlandse hervorm
de kerk, het F.D Roosevelthuis te
Doorn, heropend. Het centrum, dat in
1967 met geld van de hervormde dia-
konieën tot stand kwam. is ingrij
pend verbeterd en uitgebreid.
Het F.D. Roosevelthuis is vrijwel het
hele jaar geopend. Per jaar logeren er
zo'n tweeduizend gasten. Een paar
weken per jaar kunnen ook familile-
den van de gehandicapten mee
komen.
Tijdens de heropeningsplechtigheid
op 11 juni wordt gesproken door ds A.
Romein, voorzitter van de generale
diakonale raad van de hervormde
kerk, en mevrouw M. van der Wall-
Duyvendak, oud-voorzitter van die
raad.
lier, vice-voorzitter van de nationale
raad van de hervormde kerk in
Frankrijk zei: „Zeker, u hebt zware
reserves ten aanzien van dit of gene
aspect van onze leer inzake het
avondmaal en wij van onze kant inza
ke uw leer van de eucharistie. Maar is
het rechtvaardig de toegang tot de
tafel des Heren te weigeren aan wie
zich niet helemaal kan verenigen met
ae leerstellige definities? Hoe kunnen
wij de grootheid Gods binden aan
onze interpretaties?"
Het pauselijk bezoek aan Frankrijk is
geheel in de geest van de eerdere
buitenlandse reizen. Veel aandacht
voor het gezin en vroomheid, nieuwe
nadruk op de hiërarchische lijnen
van de kerk.
Er is dan ook niet alleen sprake van
enthousiaste juichende menigten en
van politieke partijen die zich hoeden
voor kritische opmerkingen die hun
straks stemmen kunnen kosten. Kri
tiek ls er. Niet alleen van de wat
ouderwets aandoende atheïstische
bewegingen; niet alleen van de anti-
clericale krant Libération die dezer
dagen een wierookluchtje door zijn
drukinkt mengde. De kritiek richt
zich ook niet alleen tegen iets dat een
miljoenenverslindende zaak van per
soonsverheerlijking zou zijn. Vooral
de linkervleugel van de kerk voelt
zich door dit bezoek duidelijk aange
vallen; sommigen menen zelfs dat de
Franse bisschoppen het om geen an
dere redenen wilden dat om hun ta
nende invloed in ieder geval tegen
over links te versterken en dan for
meel ook maar meteen tegenover
rechts (Lefèbvre).
De oproep van de paus tot de arbei
ders in St. Denis werd door een linkse
priester betiteld als „een zuivere pro
vocatie en zeker geen herderlijk
woord".
Hij hoort hier niet
De situatie van de verlamde man in
de schone poort is ons niet onbekend,
ook al zijn onze straten van zulke
taf reien dan „verschoond". Als Je
even aanneemt dat de schone poort
cmze welvaartswereld is, ben je er al.
Dat kan best, want de schone poort
behoort tot de publieke weg en daar
wonen wij allemaal aan. Nog even en
via onze wereld-snelwegen wonen
Prof. Huppel in Eindhoven, Yotipalo
in Rangoon, TsjingTsjeng In
Sjanghai, Oegaba in Zaire en noem er
nog maar een paar op, aan één en
dezelfde straat. De publieke straat.
Zover ls 't dus allemaal niet van ons
verwijderd. We kunnen wel doen alsof
de verlamde niet tot onze
kennissenkring behoort, maar we
kennen hem wel degelijk, afgezien
van het feit dat hij bijna dagelijks op
ons „scherm" verschijnt. Toch ls hier
nog iets meer aan de hand. Die man
hoort daar niet! Voorbarig
instemmend gemompel moge hier
meteen verstommen. Hij hoort hier
niet, dat heeft niets te maken met een
cleane maatschappij. Hij hoort hier
niet vanwege het verbond van God
met Israël. In dat verbond is
afgesproken dat niemand zo diep
mag zinken dat hij om te kunnen
leven z'n hand moet ophouden. De
relaties van het verbond hebben
vanwege hun vroomheid maar te
zorgen dat er andere maatregelen
genomen worden, een andere maat en
regel, nl. die van de gerechtigheid.
Dat hij daar zit is een bewijs dat de
afspraak niet nagekomen wordt. De
afspraak waarvan het sabbatsjaar en
het jubeljaar bij voorbeeld tekenen
zijn. En dat luistert des te nauwer als
je bedenkt dat dit stuk publieke
straat tégen het heiligdom aanligt.
.Hetgeen overgezet zijnde wil
zeggen en wat ligt er vandaag niet
tegen het heiligdom aan? Tegen de
verkondiging van de bevrijding van
mensen door het geloof in Jezus aan?
ADVERTENTIE
Snel werkruimte nodig?
kant en klare accommodatie
verplaatsbaar, snel geleverd en
onmiddellijk klaar voor gebruik,
comfortabel, goed geïsoleerd,
compleet ingericht,
koop, leasing of huur voor eike
termijn.
bel 01840 15844 en vraag Nicky
Eskes om nadere informatie.
Portakabin BV, Postbus 115,
3360 AC Sliedrecht
door prof. dr H. M. Kultert
Of er een christelijke antropo
logie (hoe zit de mens in el
kaar) bestaat, ls een omstre
den zaak. Zoals zo dikwijls in
dit soort vragen: je kan het
wel verdedigen, maar als Je
bij wijze van proef op de som
dingen probeert op te noe
men die je niet geweten zou
hebben als er geen christelijk
geloof geweest was, kom je
eigenlijk maar op één punt
uit: de verhouding tot God
zoals het christelijk geloof die
ziet. Hoe de mens In elkaar
zit, zeg maar, is kennis die
christenen met alle andere
mensen delen.
Bestaat christelijke mensbeschou-
wing dan uit een verhaal met twee
elkaar aanvullende delen? Wolfhart
Pannenberg heeft de vraag hoe je
bovengenoemde twee elementen
kunt combineren, even elegant als
zakelijk opgelost ln het boekje Wat is
de mens? (uitgave Ten Have, Baarn.
Oekumene-reeks. Prijs 13,50), en
wel op de manier die door de onderti
tel wordt aangegeven, de moderne
antropologie in het licht van de theo
logie.
De vraag naar een christelijke antro
pologie vervangt hij daarop komt
het neer door de vraag of de theolo
gie (als geloofsbezinning) niet kan
laten zien wat het ln termen van de
moderne antropologie betekent dat
de mens een verhouding tot God
heeft. resp. deze verhouding ln ter
men van de moderne antropologie
kan weergeven.
Deze aanpak maakt het boekje
uniek: het gaat tegelijk over God en
over de mens (de enige manier waar
op je volgens Calvijn over God kunt
praten) en bij mens moeten we dan
niet denken aan wat b.v. Augustinus
of Luther vonden dat een mens was,
maar aan onszelf zoals wij ons van
daag voelen. Ik zal een paar dingen
uit het boekje (het telt 110 blz.) naar
voren halen, een paar maar, omdat
het te veel biedt voor zelfs maar een
globale samenvatting.
De mens
Ik begin met de uitdrukking: de
mens. Bestaat er wel zoiets als de
mens? Nee natuurlijk, er bestaan
mensen en die hebben een hoop ge
meenschappelijk, maar wat hen
maakt tot wie ze zijn, is juist datgene
wat ze niet met anderen gemeen heb
ben maar wat hen juist van anderen
onderscheidt. Was dat niet zo. dan
hoefden we niet allemaal verschillen
de namen te dragen. De verschillende
namen geven weer, dat we geen grau
we massa zijn maar verschillende
mensen.
Wie hardnekkig over „de" mens wil
blijven spreken, heeft het niet meer
over echte mensen, maar over zijn
eigen dogmatisch mensbeeld, met be
hulp waarvan hij alle mensen de
maat neemt. Nivellering op de manier
van de guillotine: wat eruit steekt,
kap je af. Er is maar één manier
waarop je over de mens kan spreken
zonder in deze fout te vervallen, en
dat is nu voer ik Pannenberg in
vanuit de bestemming van de mens
gedacht.
Gelijk
Hij bedoelt: wij zijn allemaal onge
lijk, mogen (en moeten) dat ook zijn.
Maar betekent dat. dat Je nooit meer
over de mens kunt spreken? Toch
wel, zegt Pannenberg, maar dan al
leen als je er, om zo te zeggen, God bij
W. Pannenberg
haalt: wat bij als ongelijke mensen
gelijk hebben, is dat wij voor onze
toekomst op God zijn aangewezen.
Misschien begint het al een stap eer
der: doodgaan maakt alle mensen
gelijk, want dictator en arbeider, in
tellectueel en simpele ziel, ondergaan
allemaal hetzelfde lot. Op het kerk
hof althans onder de grond is de
nivellering compleet.
Maar met opzet zeg lk dan al: nivelle
ring. Is dan toch het laatste woord
dat we allemaal op dezelfde maat
gebracht zijn, ln de vorm van „tot
stof weergekeerd?"
Toekomst
Onopzettelijk ben lk zo weer bij Pan-
nenbergs thema terug: God als onze
toekomst. Het woord krijgt nu pas
zijn bemoedigende betekenis. Je
kunt van de mens spreken met het
oog op de dood: alle mensen zijn
daarin gelijk dat ze doodgaan. Maar
je kunt ook van de mens spreken met
het oog op God: alle mensen zijn óók
gelijk aan elkaar in zoverre er maar
één is die ze over dood en begraven
heen kan tillen: God, wel te verstaan
de God van Jezus, die in Jezus' op
standing zijn verrassende macht ont
huld heeft door te laten zien dat Hij
toekomst schept over dood en graf
heen. En dan niet toekomst als vage
notie maar als bestemming van con
crete mensen. Alle concrete, levende
mensen zijn elkaar daarin gelijk dat
ze van geen ander bestemming dan
hun eigen graf zouden weten, als het
evangelie van God hen niet uitnodig
de in een bestemming aan de overeij-
de van het graf te geloven. Zeer we
zenlijke stellingen van Pannenberg;
zeer wezenlijke stellingen, naar ik
meen, óók van het christelijk geloof.
Zonde
Ik haal nog een thema uit het boek:
de zonde. Wat zou je daar over kun
nen zeggen in termen van de moderne
antropologie0 Pannenberg gaat uit
van de vrij algemeen aanvaarde
stelling dat het karakteristiek voor
mensen is om op zoek te zijn naar wat
ze willen en willen worden. Dat staat
niet vast zoals dat bij onze poes vast
staat: die wil eten, slapen en geaaid
worden, en al wil ik dat allemaal
(vooral dat laatste) ook graag, ik wil
b.v. anders dan onze poes ook
zelf graag aaien; ik wil met telkens
andere mensen praten, ik wil een
boek schrijven, wat voor iemand be
tekenen enz. Ik wil eigenlijk van alles
en telkens weer wat anders. Een mens
is nooit klaar met zijn mens-zijn, hij
wil altijd weer verder, bezig met te
worden wie hij zijn wil. Welnu
alweer Pannenberg waarheen hij
eigenlijk, al zoekend en tastend, on
derweg is, is God als zijn eigenlijke
bestemming Mensen zijn op zoek, ze
zijn en blijven onrustig, omdat ze op
God zijn aangewezen. En zonde (want
daarover zouden we het hebben) is de
blokkade van deze openheid, is dicht
klappen en pas op de plaats maken
bij wat Je hebt en bent: tevreden met
jezelf, tevreden met je huisje-tuintje-
beestje, tevreden met Je bezit mis
schien.
Ik zucht dus? Inderdaad, maar Ik
zucht is met elk levend wezen gege
ven en dus geen schande of catastro
fe. Dat laatste wordt het pas, wan
neer het ons blokkeert in onze open
heid, in ons onderweg zijn naar God.
Om dat te vermijden moet je niet Je
ik weggooien (dan ben je niets meer)
maar het inbedden in een groter ge
heel waaraan het zich kan toevertrou
wen. Feitelijk is er maar één groter
geheel waarin Je dat veilig kunt doen
(dat wil zeggen: zonder van je ik be
roofd te worden) en dat is God als
onze laatste bestemming. Zo bestaat
er een onoplosbare spanning tussen
Ikzucht en jezelf weggeven, een span
ning die terugkeert als Pannenberg
uitvoerig op de plaats van de enke
ling in de gemeenschap ingaat.
Marx
Aan de ene kant hebben mensen de
samenleving nodig. Daar worden ze
wie ze zijn door middel van wat Hegel
noemde: de erkenning die je daar van
anderen ondervindt. Aan de andere
kant: dat proces kan ook spaak lo
pen; gebrek aan erkenning, zelfs niet
eens herkend worden, komt dagelijks
voor.
Marx zag heel goed, hoe in zijn tijd de
erkenning werd opgehangen aan geld
en goed, en hoe mensen die alleen
maar hun arbeidskrachten hadden te
verkopen, geen enkele erkenning
konden krijgen. De strijd tegen dit
soort uitbuiting brengt Marx, volgens
Pannenberg, zelfs heel dicht ln de
buurt van de bijbelse strijd tegen het
mammonisme. Marx zag dat mensen
slaaf kunnen worden van dingen dit
ze zelf gemaakt hebben.
Niettemin, juist in zijn mensopvat
ting ls Marx het slachtoffer geworden
van verregaande eenzijdigheid. Het
aangewezen zijn op anderen (waar
over Marx, in navolging van Hegel,
zulke prachtige dingen kan zeggen)
loopt bij Marx uit op het samenvallen
van de mens met zijn maatschappe
lijke rol, en nog krasser: op het ver
klaren van de mens uit maatschappe-
lijk-economische factoren. Het aan
gewezen zijn op God verdwijnt, als
niet wezenlijk, van het toneel. Daar
om eindigt de utopie van Marx ook
bij de dood; voor de-uitgebuite arbei
ders die doodgegaan zijn voordat de
heilstaat kwam, is er niets anders en
ook nooit iets anders geweest dan de
uitbuiting die ze meegemaakt
hebben.
Verwaarlozing
Een andere consequentie van Marx'
mensopvatting is de verwaarlozing
van de rechtscheppende fantasie ln
zijn denken. De ontleding van de
(toenmalige) maatschappij voert hij
haarscherp uit, maar de instrumen
ten waarmee hij de chaos te lijf wilde,
zijn te mechanisch: automatisch wer
kende economische factoren moeten
het eigenlijke werk doen. Maar zo
gaat het niet, ook niet in de praktijk.
De verontwaardiging van de afgelo
pen weken over het regeringsbeleid
betreffende de illegale gastarbeiders
ls morele verontwaardiging, ontsprui
tend aan rechtscheppende liefde.
Voor Marx was zulke taal gekwezel.
Zo zitten er in het boek ook allerlei
maatschappelijke aanwijzingen ver
werkt. Ze worden ter bespreking aan
gediend, zulks in overeenstemming
met de opzet van het boekje: de ver
houding tot God in termen van he
dendaagse antropologie bespreek
baar maken.