Een kerk
voor het
einde
der tijden
barcelona
Serieuze nonsens van Christian Morgenstern
De SagTada Familia-kerk in Barcelona, de kerk van de Heilige Familie, is om verschillende
redenen wereldberoemd. Allereerst is het uniek dat er in een tijd waarin overal
multifunctionele blokkendozen met lekkende daken neergezet worden, ook nog ergens op deze
wereld gewerkt wordt aan de bouw van een traditionele basiliek. Het feit dat de kerk nog steeds
in constructie is wekt natuurlijk belangstelling, vooral omdat het gedaan wordt op een wijze
die vergelijkbaar is met de middeleeuwse bouwhutten. Bovendien is de Sagrada Familie het
doelwit van de toeristen die de wereld slechts zien door de zoeker van him camera tot de meest
veeleisende architectuurspecialist, omdat de kerk in alles van bouwkundige structuur en de
ruimtelijke organisatie tot het beeldenprogramma dat de heilsboodschap verkondigt zeer
traditioneel is, maar toch een verwerking van al die traditionele structuren op een hoogst
oorspronkelijke manier vertoont.
door Peter Karstkarel
t i
Olt is de vijfde en tevens leatste publl-
katle van een serie waarin aandacht
wordt besteed aan de kunst en archi
tectuur in Barcelona. Eerdere verhalen
in deze serie verschenen op 10,16, 20
en 21 mei in deze krant.
Het inwendige van de Geboortegevel.
de middeleeuwse bouwtraditie en het con
cept van de gotische basiliek zijn geres
pecteerd, maar waar An toni Gaudi al wer
kende wezenlijke verbeteringen in aan
bracht.
An toni Gaudi is de hoofdpersoon geweest
in de ongekende vernieuwingen van de
architectuur die in Barcelona gedurende
enkele tientallen jaren rond de eeuwwisse
ling plaatsgrepen. Het is zijn portret dat
in een klein medaillon afgebeeld staat op
de ansichtkaarten die je overal in de stad
van zijn sprookjesgebouwen kunt kopen.
Hij is een Catalaanse held geworden, bij
na een heilige.
Op 10 juni 1926 liep Antoni Gaudi Cornet,
verzonken in gedachten, onder een tram.
De bouwmeester die nog volop aan het
werk was met zijn levensopdracht, de Sa
grada Familia, werd voor een landloper
gehouden en naar het armenhospitaal ge
bracht, waar hij spoedig stierf. Enkele
dagen later liep Barcelona uit om deze
Catalaanse nationalist te begraven. Gau
di beantwoordde aan de algemene Cata
laanse wil om cultureel te emanciperen.
Ook voor hem was de vernieuwing slechts
mogelijk dankzij de steun en zelfs de
initiatieven van de economisch sterksten,
maar de vernieuwingen hadden juist in
Barcelona een veel breder draagvlak dan
alleen de culturele elite. Het groeiende
zelfbewustzijn van de sinds eeuwen door
Madrid achtergestelde Catalanen kon er
gestalte in krijgen en het was dan ook
Gaudi die hét monument van de Cata
laanse wedergeboorte mocht gaan ont
werpen, de Sagrada Familia.
Wedergeboorte i
Te Reus bij Taragona, een 80 kilometer
ten zuiden van Barcelona, werd Antoni
Gaudi in 1852 geboren als zpon van een
koperslager. Tot zijn 18e bleef Gaudi in
zijn geboorteplaats, ontving er zijn oplei
ding en werkte als tekenaar aan de restau
ratie van het klooster van Poblet. In 187Ö
ging hij naar Barcelona om er te studeren
aan de school voor Architectuur. Daar
werd onder meer door Elias Rogent het
klassicisme, gedicteerd door Madrid, afge
wezen ten gunste van een wedergeboorte
(Renaixensa) van de inheemse tradities.
In 1866 was er in Barcelona een St. Jozef
stichting gesticht die het initiatief nam
tot het bouwen van een boetekerk tot de
glorie van de Heilige Familie. Deze vereni
ging wilde aanvankelijk een kopie van de
basiliek van Loretto laten bouwen, maar
toen de architect Francesc Villar (onder
De Sagrada Familia-kerk in Barcelona.
wie Gaudi had gewerkt bij de bouw van
een kapel bij de kloosterkerk van Mont-
serrat, hét heiligdom van de Catalanen) in
1882 werd benaderd, ontwierp deze een
neo-gotische kruisbasiliek.
Toen de bouw van de crypte al gestalte
kreeg trok deze architect zich in 1884
terug en werd zijn vroegere medewerker,
de jonge Antoni Gaudi, als opvolger geko
zen. Villar's kerk zou 97 meter diep en 44
meter breed worden en een grote klokke-
toren krijgen. De gegevens die er lagen
ging Gaudi veranderen en uitbreiden.
Zijn Sagrada is niet minder neo-gotisch,
maar dan moet het neo dat „nieuw" bete
kent ook verstaan worden in de zin van
„vernieuwd" en niet alleen van „op
nieuw", want Gaudi copieerde de gotische
ruimtelijke, technische en beeldende or
ganisatie niet, maar baseerde zich op de
historische kennis om tot ongekend nieu
we oplossingen te komen.
Hechte structuur
In de crypte is een tentoonstelling inge
richt yan de modellen en andere ontwer
pen bij een beeldkroniek die de ontwikke
ling van de bouwmeester te zien geeft.
Gaudl's oeuvre wordt er synchroon aan de
bouwgeschiedenis van de Sagrada Fami
lia gepresenteerd. Daar kan ook een in
druk verkregen worden van de verschij
ningsvorm van de basiliek na de'voltooi
ing. In de overwelfde crypte die nog door
Villar ontworpen is, kan bij de grote gips
modellen bekeken worden hoe de overwel
ving van schip, zij- en dwarsbeuken moet
worden. Gaudi heeft het spitsbogige goti
sche gewelfsysteem, waarbij de zijwaartse
druk met de hulp van steunberen, lucht
bogen en soms zelfs trekstangen moest
worden opgevangen, geperfectioneerd.
Hij bestudeerde bouwsels van cellen, ve
zels, spieren die in de natuur voorkomen
en leerde de organische wetten kennen om
met zo weinig mogelijk middelen een zo
hecht mogelijke structuur te maken. De
zuilen of bundelpijlers van de gotiek wer
den bij Gaudi stenen bomen met vertak
kingen (en zonder kapitelen) die de druk-
lastrichting volgen en alle spanningen
heel vanzelfsprekend in een puur verticale
draaglast omzetten. De gewelfschelpen
kregen van Gaudi om dezelfde redenen
heel nieuwe vormen.
De ruimte van schip, dubbele zijbeuken,
driebeukige transepten en koor met om
gang en kapellénkrans zal de boetekerk
afmetingen geven van 110 bij 60 m. Met
kapellen, sacristieën, andere secundaire
ruimten en een allesomvattende klooster
gang gaat het complex zelfs 130 bij 80
meter groot worden. Een symbolisch pro
gramma van maar liefst 18 oprijzende
torens zal de kerk een vooral verticale
beweging geven.
Ook deze zijn weer geen gebruikelijke
torens van rompen met spitsen, maar pa
rabolisch verlopende spitsen die spiraals
gewijze geledingen hebben gekregen1. Ze
zullen van 102 tot 170 meter hoogte reiken.
Nu zijn er al twee maal vier torens ge
bouwd die 102 en 112 meter hoog zijn. De
enorme lantaarn die de viering (de krui
sing tussen schip en dwarsbeuk) zal be
kronen, wordt de hoogste toren van Euro
pa en meet dan 10 meter meer dan de
torens van de dom van Ulm, die 160 meter
zijn.
Het wordt de toren van „Christus de ver
losser" die bekroond zal worden met een
enorm driedimensionaal kruis. Om deze
lantaarn zullen de torens van de evange
listen gegroepeerd worden, elk van de
torens zal tot 140 meter reiken en be
kroond worden met de „Lebenswesen", de
engel (Mattheüs), de adelaar (Johannes),
de leeuw (Marcus) en de stier (Lucas). Net
achter de viering komt dan nog de toren
van Onze Lieve Vrouw die 140 meter hoog
zal worden. De twee transeptgevels bezit
ten nu al acht aposteltorens, de andere
vier zullen de zuidelijke ingangsgevel be
kronen en het schip afsluiten.
Symboliek
De programmering van de schriftuurlijke
didactiek met reeksen van beelden is zo
wel van plaatsing als van compositie ge
heel traditioneel. Alleen de gevel van de
oostelijke transeptarm is nog maar klaar
en daar kunnen de momenten van Chris
tus' geboorte en jeugd afgelezen worden:
de annunciatie, de visitatie, de prediking
van Johannes, de geboorte, de presentatie
in de tempel, enz. Het hele jeugd-program-
ma is verdeeld over drie gevelgedeelten:
het middelste (dat van de liefde) en de
twee zijportalen (van de hoop en het ge
loof). Aan de gevel van de Passie wordt
hard gewerkt Tijdens de geplande we
reldtentoonstelling in 1982 te Barcelona
moet bij de al voltooide westelijke torens
met gevel ook het (hier overhuifde) beel
denprogramma gereed zijn. Deze gevel
krijgt eveneens een indeling in geloof-,
hoop- en liefde-portalen en zij zullen on
der andere de thema's van de intocht in
Jerusalem, het verhoor, de geseling, de
kroning met de doornenkrans en de krui
siging dragen. Bij de directe verbeelding
van de hoofdmomenten uit het leven van
Christus is de eerste, voltooide gevel ner
gens met rust gelaten en overal op de
gebeeldhouwde huid kunnen symbolen
van goed en kwaad, van zonde en verlos
sing en van de glorie herkend worden. Ook
de groeisels en kruipsels die tot steen
gestold zijn behoren tot de allesomvatten
de geloofsles.
De enige voltooide gevel van het interieur,
de tegengevel van die van de Geboorte, is
van vormgeving vooral het werk van Be-
renguer, een van de medewerkers van
Gaudi, en deze laat aan de formele compo
sitie zien dat de kerk in wezen een tradi
tionele gotische basiliek is. Alles aan deze
boetekerk voor de armen is zo anders, zo
oorspronkelijk, dat het niet verbaast dat
de Sagrada Familia jaarlijks honderddui
zenden belangstellenden trekt.
In de Duitse spreektaal komen veel oitaten voor die teruggrijpen op de poëzie van Christian Minder bekend is zijn beschouwelijke werk, voortgekomen uit een lange reis langs tal van
Morgenstern, een dichter die rond de eeuwwisseling heeft geleefd. Morgenstern is vooral kuuroorden. Over beide kanten van dit schrijversfenomeen gaat de volgende bespreking,
bekend als een virtuoze woordgrappenmaker die de parodie als poëtisch procédé gebruikte.
door Hans Ester
Naar aanleiding van zijn Galgen-
lieder (oorsprong uit 1905) schreef
Christian Morgenstern (1871 -
1914): „Voor de Galgenlieder heb
je niets anders nodig dan onbe
vangenheid, naïviteit, eenvoud
des harten.
Ze zijn door een groot kind destijds voor
Brote kinderen geschreven. Het zijn dom
me kleine vlinders, gevangen op de speel
weide van geestelijke vrijheid." Morgen
sterns poëtisch procédé is de parodie. Tra
ditionele dichtvormen als het volkslied en
de ballade, die bij de lezer bepaalde ver
wachtingen oproepen, krijgen een „ver
keerde", een ongepaste inhoud. Vanzelf
sprekende, levenloze uitdrukkingen en
beelden neemt Morgenstern letterlijk. Te
genover gedachteloosheid en waarne
mingsroutine stelt Morgenstern zijn ver
zet via de absurde poëzie. Ook wekt deze
poëzie herinneringen op aan kinder
liedjes.
Voor de lezers van rond de eeuwwisseling
moet het een verbluffende ervaring zijn
geweest om bij voorbeeld plotsklaps ken
nis te maken met twee boomwortels, die
een gesprek voeren: „De een zegt: knig. De
ander: knag. Dat is genoeg voor een hele
dag," met de „Nasobem," het „Siebens-
chwein," het „Mondschaf" of met het ge
dicht „Fisches Nachtgesang," dat slechts
uit metrische tekens bestaat. Wat in 1980
bekend in de oren klinkt en Morgenstern
hoogstens één onder vele virtuoze woord-
grappenmakers doet zijn, is rond 1900
getuige de vele kritieken uit die tijd als
iets revolutionairs overgekomen.
Sinds die tijd is Christian Morgenstern
meer en meer deel geworden van de cita-
tenschat, die iedere Duitser tot zijn be
schikking heeft. De vorm en inhoud van
bloemlezingen uit zijn werk bevestigen,
dat Morgenstern tot dichter van nacht
kastje. respectievelijk salontafel gewor
den is. Zijn nonsens-poëzie heeft de huise
lijke klank van de limerick gekregen.
Speelse toon
Uit Morgensterns groteske verzen heeft
Johan van Nieuwenhuizen er onlangs en
kele in Nederlandse vertaling samen met
de oorspronkelijke Duitse teksen gepubli
ceerd. Het gaat om achttien gedichten uit
de verzamelbundel Alle Galgenlieder. Van
Nieuwenhuizen heeft in zijn vertalingen
Morgensterns'speelse toon goed weten te
treffen. Dat hij hier en daar vrij heeft
vertaald, lijkt mij verantwoord. De verta
ler kon soms niet anders doen dan de
volgorde der regels te veranderen. Maar
uiteindelijk komt toch bij ieder gedicht de
hele inhoud op zijn pootjes terecht. Twij
fels heb ik alleen maar met betrekking tot
het gedicht „Das BÖhmische Dorf." Door
de vertaling „Dorp in Bohemen" gaat de
in het Duits gegeven (en in het gedicht
bevestigde) associatie, namelijk „ergens
niets van begrijpen" in de titel verloren.
Als voorbeeld citeer ik Nieuwenhuizens
vertaling van VICE VERSA
Een haasje waant zich in een weiland
buiten 't gezicht van vriend en vijand.
Maar zie, op gindse heuvel blijkt er
een man, gewapend met een kijker,
volhardend toch nog lepeloor
te zijn gekomen op het spoor.
Maar hém houdt op zijn beurt van
hoog
zwijgend een Lieve Heer in t oog.
(Pagina 37)
Naast de dyonisische, de uitgelaten Mor
genstern in de kring van studentikoze
galgenbroeders is de andere Christian
Morgenstern in de schaduw gebleven. De
andere Morgenstern is die van het rustelo
ze trekken van het ene kuuroord naar het
andere om de tuberculose de baas te kun
nen blijven. Bij hem lijken eerder Morgen
sterns beschouwelijke poëzie en de ge
schriften over leven en sterven, God en
Christus te passen.
Toch zou het onjuist zijn om van twee
duidelijk gemarkeerde levensfasen en van
twee gescheiden oeuvres te spreken. De
verbinding van humor en ernst, van uitr
bundige fantasie en stille overpeinzing
geldt voor Morgensterns hele werk en le
ven. Wel hebben zijn huwelijk met Marga-
reta Gosebruch von Liechtenstein en de
kennismaking met Rudolf Steiners
ideeënwereld een geweldige verdieping
van zijn eigen levensbeschouwing bete
kend. Morgenstern was ontvankelijk voor
de gedachten van de grondlegger der an
troposofie zonder dat hij in een slaafse
houding tegenover de meester verviel. Na
een periode van aarzeling kwam het vanaf
1909 tot een werkelijke toenadering tus
sen Steiner en Morgenstern. Tot het einde
van Morgensterns leven in 1914 is die
relatie steeds hechter geworden. Morgen
stern, overleed in Merano op 31 maart
1914. Na de crematie werd de urn met de
as bijgezet in het centrum van de antropo
sofie, het door Steiner zelf ontworpen
Goetheanum in Dornach bij Bazel.
Trektocht
Christian Morgensterns leven is een lange,
rusteloze trektocht geweest. Zijn werk
correspondeert daarmee door zijn type
rende fragmentarische karakter. Gegeven
zijn labiele gezondheid was hij een bewon
derenswaardig creatief auteur, ook van
vertalingen uit het Zweeds en Noors van
Strindberg, Björnson, Hamsun en Ibsen.
Is het werk van Christian Morgenstern
mettertijd banaal geworden of toch le
vend gebleven? De zwarte humor van toen
is niet geheel afgesleten maar de kleur is
toch eerder grijs geworden.
„De knie en andere gedichten van Chris
tian Morgenstern," vertaald door Johan
van Nieuwenhuizen. Uitgave Kwadraat,
Vianen, 46 bis. Prijs: 18,50.
TROUW/KWARTET 25
sie die ruimte moet gaan bieden voor de
beeldengroepen die van Christus' lijden
vertellen.
i Al vanaf 1882 wordt er in Barcelo-
i na aan deze „basiliek der armen"
gebouwd van geld dat door aal-
moezen wordt verkregen. De
i bouw heeft sindsdien al vele ma
il len stilgelegen en als er gewerkt
t wordt, gebeurt het naarmate de
financiën het toestaan.
Met de toegenomen giften van de toeris
ten zou het mogelijk geweest zijn om de
bouwsnelheid op te voeren, maar toen ik
er kortgeleden op een werkdag was, waren
er hooguit vijftien bouwvakkers en enkele
tekenaars aan het werk. Toch wordt be
weerd dat de kerk mogelijk rond het mid
den van de volgende eeuw voltooid kan
zijn; waarschijnlijk zal niemand van u de
Sagrada in volle glorie kunnen aanschou
wen. Wel hoorde ik van een Catalaan dat
de bouw van de kerk, uniek in de jongste
II pschiedenis, de verzekering inhoudt, dat
het einde der tijden zeker niet voor de
Hij wltooiing van dit pronkstuk van de Cata-
II Jaanse armen zal plaatsgrijpen, alle mys-
I tike voorspellingen ten spijt.
I Alleen daarom al voelde ik me een bede-
I vaartganger, die ook nog heimelijk genoot
van de rijkdom aan profane architectuur
in deze wereldstad. Van de binnenstad af
liep ik, zoals een nederig bedevaartganger
betaamt, naar de kerk en de stralende
rijkdom van de kerk rees, enkele blokken
van het bouwwerk af, boven de bebou
wing van de arbeiderswijk uit. Nabijgeko
men kon ik tussen de kronkelende tak-
kenkronen van de platanen van de Plaza
de la Sagrada Familia enige bouw
activiteiten waarnemen. Hoog boven deze
gaudiaanse kruinen uit verheffen zich de
vier torens van de gevel van de Passie die
met een drie maal „Sanctus" en „Hosanna
in excelsis" in grote letters vier van de
twaalf apostelen voorstellen: Jacobus,
Bartholomeus, Thom£s en Philippus. Een
immense bouwkraan torent, stevig veran
kerd, nog boven de spitsen uit.
Grillig silhouet
Je kunt ook met de metro naar de halte
van de Sagrada Familia reizen. Dan bena
der je de kerk van de andere kant en doet
de kerk zich met zijn grillige silhouet dat
tegen de heldere lucht afsteekt heel an
ders voor. Hier rijzen de torens op van
Bamabas, Judas, Simon en Mattheüs bo
ven het portaal van de Geboorte, de enige
gevel die tijdens Gaudi's leven voltooid
werd en als manifest geldt voor hen die de
kerk moeten voltooien. Een kerk waarbij
