Duits pleegkind
van
Haagse vaderen
FILMKRONIEK
Max Liebermann
I If Max Liebermann heeft in ons land
"B>rse keren gewoond en gewerkt. Hij
RDAG 29 MAART 1980
21
IKUNSTn
t Haags Gemeentemuseum heeft
ir de liefhebber van Hollandse schil-
"irkunst uit de vorige eeuw veel te
.deden. Voor het museum is dat echter
jZ(et genoeg. Ten gerieve van die vele
fbezoekers organiseert het museum
Igelmatig tentoonstellingen van een
grote omvang die verschillende invals
hoeken ten aanzien van de 19e eeuwse
kunst belichten. Dat geldt ook voor de
presentatie van de Duitse schilder Max
Liebermann die op het ogenblik te zien
is.
beh
Iers;
i lev
door Cees Straus
der)
Ibekend maakt onbemind. Wie
dagt begrip impressionisme laat
llen, kan een aardig rijtje Fran*
namen verwachten. Frankrijk
ers het stamland van deze
(ein air"-schilders die de eerste
kken, die zij van overwe-
[id het landschap kregen, in
elle lijnen en felle kleurstellin*
[i neerzetten.
I vraagt een aantal Nederlanders te
imen, die tot deze stijl behoren, krijgt
cht Vincent van Oogh te horen (die
kt genomen tot het post-lmpresslonls-
|r j wordt gerekend) o! Jongkind, die an-
„Franse" Hollander. Of noem de
igse School, die In grijze tinten getoon-
te pendant van het impressionisme.
t daar het spel van licht en donker, van
alle irbrekend zonlicht in waterige lucht-
tljen, van hel gekleurd strandvermaak
Ingetogen Interieurs.
ar dan houdt het ook op. Wie het over
nde Duitse Impressionisme wil hebben,
brifdt waarschijnlijk een beetje meewarig
pt. igekeken. Welke middelbare scholier
|gt tijdens zijn lessen kunstgeschiede-
de namen van Max Liebermann, om
I t de grootste van deze groep te begin-
van Schlevogt of Lovis Corinth te
en? Toch hebben zij een uitgebreid
in(j,vre tot stand gebracht, dat, hoewel
t altijd kan concurreren met de Hol-
dse of Franse meesters, toch heel veel
P^teit kent.
n' I Liebermann bijvoorbeeld, die in zijn
oorteland niet ten onrechte een grote
geniet, ls het bezit in Nederlandse
—sea uiterst gering. De musea in de drie
^te steden beschikken hoofdzakelijk
tekeningen en grafiek, voor enkele
llderijen (zelfportretten) moet Je een
i naar Vlieland ondernemen, waar hij in
Gemeentemuseum Tromp's Huys
igt. Weinig belangstelling dus voor
e Duitser die nog geen halve eeuw
ïden is overleden en een behoorlijk
ot aantal werken naliet.
Ij had gemakkelijk anders gekund,
i er de voorspraak van Anton Mauve
I in zijn tijd met Bosboom en Neuhuys
de „grote drie" van de Haagse School
ks id gerekend), was er bevriend met Jozef
lëls en diens zoon Isaac en met Jan
II h. HIJ dompelde zich onder in het
Ierse vertier aan de kust, zocht de toen
i onbedorven heidevelden van Laren
I, kende de Jodenbuurt in Amsterdam na
i zwerftochten met August Allebè op
i. rireffelijke wijze, waarvan hij in fraaie
ken getuigde en exposeerde hier. Maar
t geliefd raakte hij hier nooit. Daarmee
I Max Liebermann een pleegkind van
an Haagse School, wel erkend en gezien
r zijn collega's, maar nimmer echt
ccepteerd. Was het omdat hij bulten
der was, omdat er in kringen van
Istliefhebbers chauvinisme opgeld
omdat er immers genoeg goede Hol-
;e schilders waren?
wel min of meer een antwoord te
:n op die vraag voor wie de tentoon-
g „Max Liebermann en Holland" in
Haags Gemeentemuseum bekijkt. Het
leum ls een aantal Jaren bezig het
Jp bezit uit de vorige eeuw door middel
thematische exposities meer reliëf te
-*n. Dat heeft al tot heel aardige voor-
—"ïden geleld: denk alleen maar aan de
lentatie van Nuyen die tegen het decor
I zijn tijd werd geplaatst of Turner, de
telse Impressionist avant-la-lettre. Met
bermann is dezelfde gang van zaken
blgd: een historisch exposé, vervol
de de werken van de betrokken schilder
er n daartussendoor enkele voorbeelden
tijd- en bentgenoten. Dat alles aange-
met goed verzorgde teksten, samen-
it in een keurige catalogus waarop
lg of niets valt aan te merken en Je
een tentoonstelling, die het predi-
voorbeeldig verdient,
al zijn kwaliteiten maakt deze exposi-
toch iets duidelijk omtrent de vraag
>m er van Llebermanns naam zo wei-
meer resteert. Liebermann toont zich
presentatie als een goede schilder,
staat boven kijf. Maar hij heeft altijd
kwaliteit voorgebracht die ls gekop-
aan die van een ander. Dat komt ook
beetje door onze eigen geschiedenis,
manier waarop wij hier in Nederland
n leren kijken. Als Je Llebermanns
ertechnlek bekijkt, met een brede
'lug opgezette toets, dan denk Je voort-
id aan Mauve die hem dan ook IngriJ-
Schoenraakersmeisje, 1871. Olieverf op
doek. Collectie Wildenstein, New York.
Een tamelijk vroeg werk van Lieber
mann uit de periode dat hij een studie
aan de Academie in Weimar was begon
nen. In 1871 zou hij de Hongaarse schilder
Von Munkacsy ontmoeten wiens werk
diepe bewondering bij Liebermann af
dwong. Hetzelfde jaar bracht hem ook
voor het eerst in Nederland.
pend heeft beïnvloed. Zijn Interieurs, een
voudige vertrekken met alleraardigste
kindertjes gestoffeerd, zie Je overtuigen
der bij Albert Neuhuys. De met overdadig
blond licht overgoten strandgezichten
zijn magnifiek, maar ik geef de voorkeur
aan Isaac Israels, die dat licht nog net een
streepje extra wist op te voeren. En wat
Liebermann's luchten betreft... toch de
specialiteit van de Haagse School... daarin
heeft hij bijna verraad gepleegd aan zijn
Haagse vaderen. Oeen parelend grijs of
zilver la Welssenbruch of Mauve, geen
kracht in de voortjagende wolken zoals bij
Mesdag of in de weidse panorama's van
Roelofs. En toch dezelfde bron waaraan
allen dronken: de School van Barbizon, de
gedeelde bewondering voor Millet.
Is het Llebermanns afkomst, in casu het
Duitse realisme van de 18e, vroeg 19e
eeuw dat hem voor een op emotionele
gronden gebaseerde bewondering parten,
heeft gespeeld?
Liebermann heeft zijn eigenheid gevon
den in wat kenmerkend mag worden ge
acht voor het impressionisme: de tegen
stellingen van licht en donker. HIJ koos
niet voor het licht met zijn stemmingen in
de volle, open lucht, maar Juist het spel
van schaduwen en de lichtvlekken die
daar doorheen konden breken, kon hem
bekoren.
Hij is in de behandeling van zijn onder
werpen vaak een nuchtere realist en ook
een afstandelijk schilder, niet alleen ten
opzichte van de werkende en peinzende
mensen die hij betrapt op een moment dat
ze zich alleen weten, maar ook in de ma
nier waarop hij emoties overbrengt. De
oude vrouwen die hij schildert, lelden hun
eigen leven en als zij een (sociale) bood
schap voor de kijker hebben, dan doet die
eerder onderkoeld aan dan dat de hart
stochten hoog zouden worden opgevoerd.
Er zit in dit werk een soort stugheid, een
gebrek aan meegaan in gepassioneerd
heid. Meer nog dan bij Mauve treft bij
Liebermann een aantal overeenkomsten
met Willem de Zwart, waar Je diezelfde,
terughoudendheid, introvertle en bruinge-
kleurde contemplatie vindt. Ga je dan nog
een stapje verder, dan kom Je uit bij 8uze
Robertson waar de vorm een voor de
Haagse School ongekende mate van style-
ring krijgt. Zo ver als zij ls gegaan (met
een internationale allure die vergelijkin
gen mogelijk maakt met Kfithe Kollwitz),
zo ver ls Liebermann niet gegaan. Bij Suze
Robertson dient zich het expressionisme
al aan (zij het schuchter) en Liebermann is
wat dat betreft altijd trouw gebleven aan
de stijl van zijn Jeugd.
Het is wel zo Jammer dat het Haagse
museum niet veel aandacht kon besteden
aan de latere jaren van Liebermann. Het
hierboven genoemde schilderij van de
schelpen visser dateert uit 1908, dus onge
veer op de helft van zijn leven gemaakt
(Liebermann leefde van 1847 tot 1935).
Van wat hij daarna heeft gemaakt, wordt
in Den Haag niet zo heel veel getoond.
Terwijl Llebermanns generatiegenoten
Schlevogt, Corinth en ook Kirchner de
steven wendden en op het expressionisme
aankoersten, hield de meester zelf vast
aan zijn Inmiddels klassiek geworden stijl.
Mede ook door de treurige ontwikkelingen
van de Duitse politiek (Liebermann was
van Joodse komaf, zijn werk werd onder
het nazi-regiem afgekeurd) raakte hij in
een isolement. (Ook in ons land deden
sommige critici er een schepje bovenop.
Zo wist het Algemeen Handelsblad een
latent antl-semltlsche teneur in een
kunstkritiek niet te verbloemen).
Restaurant „De Oude
Vink" In Leiden,
door Max Lieber
mann in 1905 in olie
verf op doek gezet. In
dit schilderij kondigt
sich bij Liebermann
al een voorkeur aan
voor het uitbeelden
van tuinlandschap
pen. Het is tevens een
van de fraaiste voor
beelden van de wijze
waarop hij het spel
met lichtvlekken in
schaduwpartijen
verwerkt. Collectfc.
Kunsthaus Zürich.
Nettenboe taters,
1898. Pastel en goua
che op papier. Privé-
collectie. Lieber
mann was in deze Ja
ren vaak aan de Ne
derlandse kust te
vinden. Het thema
van de nettenboet-
sters, vissersvrou
wen in dorpen als
Schevenlngen, Kat
wijk en Zandvoort,
was bij de Haagse
Scholen een geliefd
onderwerp.
Dat alles heeft er waarschijnlijk ook toe
bijgedragen dat hij zijn stijl niet meer
drastisch wijzigt. Maar waarom zou hij
ook eigenlijk. Liebermann maakte op het
einde van zijn Jaren nog steeds goede
prijzen. En al zou hij na de Eerste Wereld
oorlog niet meer naar Nederland komen,
hij kon hier op exposities blijven rekenen.
Gekocht, laat staan echt verzameld werd
hij echter en daarin schuilt tevens de
tragiek van deze schilder.
Tot en met 26 mei, dagelijks geopend van
10-17 uur, op zondag van 13-17 uur en
bovendien op woensdagavond van 20-22
uur.
door dr. H. S. Vlsscher
De geschiedenis van de film is nog niet zo oud, maar
toch zit zij al vol van „incidenten" en verzetsacties.
Dikwijls is dat rechtstreeks uitgegaan van
regeringen die in bepaalde films al dan niet terecht
een „bedreiging" zagen, waarbij Juist de grootsten
uit een nationale filmindustrie het moesten
ontgelden. Zo ondervond Eisensteln later de
grootste tegenwerking van de kant van de
Sovjetregering, terwijl een filmer als Bunuel door
de regering Franco ofwel gedesavoueerd werd ofwel
grondig verhinderd werd zich verder in Spanje als
filmer te uiten.
Maar ook ls er in de filmgeschiedenis vaak sprake
van actie tegen een bepaalde film van de kant van
het publiek al dan niet bewust gestuurd en
gestuwd vanuit bepaalde „machten" en
ideologische visies. Zo werd in 1933 de vertoning
van Jean Vigo's anarchistische kostschoolfilm
.Zéro de conduite" al vrijwel direct onmogelijk
gemaakt door een regeringsverbod, dat het
onmiddellijke gevolg was van de verontwaardiging
van het publiek bij de première. Drie Jaar tevoren
was de vertoning van Bunuels „L'&ge d'or"
onmogelijk gemaakt doordat reactionaire Jonge
Fransen, opgezweept door de publicaties in het
uiterst rechtse blad „L'action frapaise", het theater
waar de film vertoond werd bestormden en
verwoestten. Het was voor de Parijse politiechef
Chlappe aanleiding om verdere vertoningen te
verbieden een beslissing waartegen Bunuel veel
later, in zijn „Dagboek van een kamermeisje"
behoorlijk wraak genomen heeft. Rechts geweld
kwam ook los tegen de film „La kermesse herolque"
van Feyder.
Na de Tweede Wereldoorlog hebben we in de
Bondsrepubliek het verzet tegen Bergmans „De
grote stilte" gekend, tot uiting komend in de actie
„Saubere Lelnwand". Ditmaal berustte het verzet
op theologische en sexuele gronden; bij Jacopettl's
beruchte „Mondo Cane" speelde de politiek weer
een belangrijke rol: de fascistische tendenzen die in
zijn werk aanwezig waren. Zonder nu direct van een
„actie" te willen spreken, was er toch duidelijk
sprake van een „zaak-Jacopettl", waarbij er enorm
veel voor en tegen geschreven is. Het Amsterdamse
Hugo Metsers als vechtersbaas in Spetters.
theater Clnétol heeft daar ooit nog eens een
behoorlijk dik boekwerkje over uitgegeven.
Juist in de laatste Jaren manifesteert zich in ons
land het verschijnsel „actie" zich sterker Inzake de
film. Zo kwam er een duidelijke feministische actie
op gang tegen de film van Frans Zwartjes,
„Pentimento". en zeer recentelijk hebben we
kunnen lezen over de actiegroep „Nasa-80", hetgeen
betekent: Nederlandse Anti Spetter Actie 1980. Het
zal zo langzamerhand leder Nederlander duidelijk
zijn dat het de „beruchte" film van Paul Verhoeven
„Spetters" betreft. De actie ls een beheerst protest,
dat zich uit in het uitdelen van folders voor
bioskopen waar de film draalt De bezwaren tegen
de film zijn onder andere dat vooroordelen tegen
vrouwen, homosexuelen en andere
bevolkingsgroepen versterkt worden en dat
agressie tegenover homosexuelen bevorderd wordt.
Het protest eigenlijk, de roep om censuur, want
daar komt het toch op neer gaat dus uit van de
aloude en nog steeds niet wetenschappelijk
houdbare stelling dat een film over „slechte
dingen" automatisch ook een .slechte invloed" zou
hebben.
Ik geloof er niets van dat er in dat opzicht iets
„bevorderd" of „versterkt" wordt Het beeld dat
Verhoeven en Soeteman van de moderne Jeugd
geven ls kinderachtig opgepept. Dat wel. De
vrouwen zijn er of oudere burgerlijke hulssloven, of
slaafse nlemandallen of promiscue melden en de
liefde loopt rechtstreeks door de dikste
portemonnee of de zwaarste motorfiets. Maar de
identificatie daarmee kentz'n grenzen: de uiterst
schematische typologie (de tegenstellingen tussen
„de vaders" en „de zoons" bijvoorbeeld) en de
ongeloofwaardigheid (Hugo Metsers krijgt een
pannetje kokende olie over zich uitgegoten en loopt
een paar minuten later scheldend maar zo gezond
als een vis weg) trekken een scherm op dat iedere
wezenlijke identificatie in de weg staat Het is de
werkelijkheid van het stripverhaal.
Om geen misverstand te scheppen: van mij mag de
film morgen van het scherm verdwijnen, want ik
vind hem weerzinwekkend en waardeloos. Maar
niet zozeer om wat op het doek te zien ls als wel om
de mentaliteit van waaruit het wordt aangeboden.
De volstrekte minachting van het publiek. De even
ongegeneerde als doorzichtige manipulatie Alle
oude attributen van de Nederlandse speelfilm
zitten er weer in: het harmonie-orkest en de
feestelijke vlaggetjes, het pittoreske oud-Hollandse
stadje (hoewel de locatie nogal raadsels oproept,
maar dat komt doordat willekeurig van de
„lekkerste" locatie gebruik wordt gemaakt voor een
bepaalde scène), het ouderwets manipulerende
gebruik van de muziek. Maar vooral de goedkope
manier waarop het publiek „Ingepakt" wordt: in de
eerste helft van de film kan het allemaal niet ruig en
verschrikkelijk en promlscu genoeg toegaan en
in de tweede helft wordt het allemaal weer keurig
teruggenomen.
Met de wulpse melden valt het op den duur best
mee en de ruige spetters blijken aanzienlijk minder
„gevaarlijk" en agressief dan het leek. Alles wordt
netjes toegedekt alleen af en toe nog eens
„verlevendigd" door sexuele hoogstandjes.
Inmiddels ls dan al een gigantisch melodrama op
gang gekomen, waarin de triggers van „ontroering"
en „echte liefde" uitvoerig bespeeld worden in
weemoedige clos-ups. Naar zo n film kijkend voel lk
me behandeld als een onmondig kind en «rt al mijn
stekels op. Je voelt van minuut tot minuut hoe alles
voor Je ls „uitgezocht": een supermarkt van
„lekkere" dingen. Een kille sequentieweger heeft
alles in de juiste hoeveelheden klaargelegd ten
gerieve van mijn consumptie.
Men mag 't niet, of alleen ten dele, eens zijn met de
uitgangspunten Nasa-80 is een symptoom. De
afschaffing van de vroegere officiële en verplichte
filmkeuring heefteen grotere verantwoordelijkheid
en een grotere bewustwording bij het publiek
opgeroepen De manier waarop dat gebeurt, wekt
respekt. En de psychologie erachter is Juist: een
zegsman kondigde aan. dat het bij deze actie blijft,
omdat de film door méér actie teveel publiciteit zou
krijgen. En zo ls het ook.
