Feest van
/ergane
glorie
f
Stad wordt ashram en abdij
IDAG 22 MAART 1980
TROUW/KWARTET 27
Sjftienhonderd jaar geleden werd Benedictus
pboren. Vrijwel alles wat in onze streken monnik
Imoniale (vrouwelijke monnik) genoemd wil
orden noemt hem „vader". De roomskatholieke
erk maakt van dit jaar een feestelijke
pnedictus-herdenking. Niet alleen voor de
onniken, maar voor iedereen die gelooft dat het
onnikendom vandaag betekenis en toekomst
eft. Bestaat er dan nog zoiets dat meer is dan een
erblijfsel, een zieltogend restje? Zijn deze
gelegen abdijen en priorijen niet slechts plekken
iar de tijd is blijven stil staan? Welke rol kunnen
I nog spelen en welke rol zou de kerk hun graag
feschuiven? Zijn er misschien hele nieuwe,
jskante, balorige experimenten in het
lonnikenwezen gaande? Zo'n experiment heeft
jnedictus in elk geval destijds niet geschuwd.
Pleter van der Ven
te ra
etaal
el''k' 21 maart van het jaar 547
std^f op de Monte Cassino, tus-
Rome en Napels. Benedictus.
n d. was een tijd lang eenzaam
strejzenaar geweest, maar spoedig
mden er volgelingen om hem
h. Hij stichtte kloosters en
feef er een regel voor: de regel
Benedictus.
naakte daarbij uiteraard gebruik van
- testaande bronnen en tradities. Zijn
I zou de basis worden voor het monni-
lom in de westelijke wereld en daar-
van onschatbare invloed op de cultu-
en religieuze ontwikkeling van het
en. De rooms-katholieke kerk schuift
naar voren als de „Patroon van het
idland" en „Vader van Europa"
fcns de gangbare overlevering werd
fdlctus in het Jaar 480 geboren in
a, niet ver van Rome. Bij gebrek aan
;eboortedatum is zijn sterfdag nu het
l van een jaar lang herdenkingsfeest,
jllerlei wijzen zal de 1500ste geboorte-
ndacht krijgen. Zo wil de paus zich
^g naar Nurcia spoeden om de feeste
den daar bijzondere luister bij te
in. Er verschijnen artikelen en boe-
prits van der Meer bewerkte een oude
Isbeschrijving, Walter Nigg schreef
inieuwe. Tentoonstellingen bijvoor-
I in de St. Jan in Den Bosch, concer-
j voorbeeld, het knapenkoor uit het
ise Monserrat. lezingen, postzegels,
ot congres in Rome.
jegel van Benedictus bleek bestand
k heel wat woelingen der tijden en
ie een reeks verschillende invullingen,
""is een bijzonder document uit de
pelijke traditie. Benedictijnen speel
den belangrijke rol bij de kerstening
jrnze streken (Willibrord, Bonifacius).
1 zijn onze geschiedenisboekjes wat
»etreft een beetje onnauwkeurig of
kleurig. De benedictijnerkloosters
en „monnikenwerk" geleverd bij het
jardigen van handschriften, boeken
fniaturen vóór de uitvinding van de
Irukkunst; met hun abdijscholen
n zij eeuwenlang belangrijk bijge-
n aan het onderricht in Europa. Niet
laatste plaats hebben zij grote ver-
voor de ontwikkeling van de land-
den lijver
eschiedenis van het kloosterleven is
'erhaal apart. Opgang, terugval, re-
nce, restauratie, verwording: de be-
itijnen hebben de hele Europese his-
als het ware aan den lijve en binnen
nuren meegemaakt. Toen de steden
ijker werden kwam er behoefte
oosters binnen de stadsmuren. De
dictijnen misten die boot; er kwamen
lscanen en dominicanen. Toen de
groter werden, de maatschappij
Irtkkelder en de aarde rond. ontston-
le slagvaardiger jezuïeten, langduri-
etraind, maar minder belemmerd
kloostermuren en vaste gebeds-
er augustijnen, carmelieten, salezia-
tn anderen te kort te doen kan men
n dat Benedictus er in de personen
''rans van Assisi, Dominicus en Igna-
concurrenten van formaat bijkreeg.
volgelingen overvleugelden immers
ntal en invloed op den duur de bene
nen ruimschoots Maar de7en wer-
liet weggevaagd. Soms leek het erop.
dan kwam er wel weer iemand die er
leven in blies en dan trok de belang-
ng weer aan. Nu put men daar hoop
it het wel weer goed komt. ondanks
lerke vergrijzing en leegloop Lang
iedereen is even gelukkig met de
grootscheepse wijze waarop het eeuwfeest
gevierd wordt. Triomfalisme en restaura
tie lijken niet van de lucht. Als bijvoor
beeld de paus zich voor dit gebeuren sterk
maakt, dan valt er weer heel wat verheer
lijking te beluisteren van gezag en verle
den, wordt er gepleit voor het herstel van
oude waarden en gewaarschuwd voor het
huidige culturele verval. Kritische bene
dictijnen willen dat liever niet over hun
rug.
Machtsstrijd
De rooms-katholieke kerk lijkt in een op
vallende machtsstrijd gewikkeld tussen
enerzijds het kerkelijke establishment,
met de paus, de Vaticaanse curie, „Opus
Dei" en andere traditionalistische bewe
gingen en anderzijds een breed, nog niet
zo erg samenhangend front van theologen
en religieuzen. De actie tegen een aantal
theologen is bekend, evenals de poging
van de paus om de jezuïeten weer in het
gareel te krijgen. Men hoeft niet in spoken
te geloven als men hier een verband ver
moedt. Het Vaticaan wil, zo heet het,
religieuzen en theologen tot partijbonzen
maken, marionetten waarvan alle touwt
jes naar Rome leiden. Theologen en religi
euzen zien hun taak meer en meer als een
eigen verantwoordelijkheid met een bij
zondere kritische functie juist ook naar
het kerkelijk machtscentrum toe. Ze heb
ben tot dusver nog maar weinig gezamen
lijke strategie om de Vaticaanse acties
effectief te stoppen.
De meeste religieuze bewegingen waren in
hun opzet vernieuwingen met het oog op
bepaalde noden of misstanden Vaak
moesten ze om hun bestaansrecht strij
den. Maar met de kerkelijke goedkeuring
begon bijna steeds het onverbiddelijke
proces van inkapseling: de kritische bewe
ging werd al gauw een verlengstuk aan de
grijparmen van het kerkinstituut
Rol
Benedictijnen hebben de laatste tijd in de
hoge kerkelijke politiek geen grote rol
gespeeld. Ze timmeren niet zo aan de weg.
Zelfs wie vrij aardig thuis is in de roomse
kerk van dit moment kan misschien niet
één benedictijn uit zijn hoofd opnoemen
(of een trappist, cisterciënzer, of een vrou
welijk lid uit de benedictijnse familie).
Eenzaam hoogstgeklommen is de huidige
aartsbisschop van Westminster kardinaal
Hume In en buiten Rome vragen zelfs
velen zich af waarom, als er dan toch een
jonge. niet-Italiaan paus kon worden.
Hume gepasseerd werd terwijl men zo'n
goudvis toch niet alle dagen aan de haak
kan slaan. Verder is er nog een doodenkele
bisschop (Milwaukee, Bari, Oslo). In de
curie is eigenlijk alleen de Duitse oud-abt
mgr. Mayer op een hoge post. Hij is secre
taris van de congregatie voor de religieu
zen. een aristocratische conservatief, die
ervoor verantwoordelijk zou zijn dat op de
synode in januari, ondanks alle inspraak,
ineens zo nodig een benedictijn mee
moest doen In Nederland heeft de bene
dictijn Philip Bür het tot vicaris-generaal
gebracht
Eerder deze eeuw gaven de monikken van
vooral Beuron en Solesmes een krachtige
impuls tot herleving en herbronning van
het gregoriaans, de eeuwenoude westerse
Benedictlis eiste van zijn vol
gelingen gehoorzaamheid aan
de abt en gebondenheid aan
het klooster. Deze regels zou
den niét zo streng zijn gesteld
ware het niet dat het op dat
moment in het monnikendom
een anarchistische bende was
Italië wemelde van rondtrek
kende zich monnik noemende
halve struikrovers. Gezag en
groepscontrole kunnen dan
de ontsporing te lijf gaan en
kloosters worden een soort
zichtbare voorschotten op het
nieuwe Jeruzalem.
Toch zag Kees Tholens die
vlak na de oorlog de abdij
Slangenburg bij Doetinchem
mede had opgericht en eigen
handig gebouwd het voor
zichzelf in zo'n paradijsje niet
meer zitten. In 1972 deed hij
Zijn abtenmijter af. kruis, ring
en staf werden opgeborgen
Tholens trok naar India, nog
ruim voordat dat modieuze
luxe was. Hij werd leerling bij
Bede Griffiths, een benedic
tijn. maar ook een guru die
daar een christelijke ashram
leidt. Het westerse monniken
dom is vastgelopen omdat
orde en discipline verzekerd
werden door institutionalise
ring, rationalisme, abstracties
en objectieve waarheden. In
het oosten is veel meer de
kunst bewaard om ordening
te vinden vanuit de mens zelf.
de eigen ervaring, het eigen
lichaam
Er is inmiddels in het westen
al heel wat verheerlijking (en
verguizing) van het guru-we-
zen te zien Tholens houdt
zich verre van deze uitersten
Guru's zijn geen heiligen, ze
zijn niet volmaakt en niet ver
schrikkelijk uitzonderlijk,
meent hij. Ze hebben wel een
samenhangende visie op de
mens en de wereld; ze zijn een
wegwijzer, niet de weg zelf.
want die ligt in jou
Sinds enige jaren woont Tho
lens op het Amsterdamse Be
gynhof Een klein apparte
ment met een nog kleinere
gebedsruimte waar oost en
west ineen lijken te vloeien,
zonder elkaar uit te wissen
Hij bidt en mediteert heel wat
af, alleen en met anderen, en
geeft er ook „lessen" in. Nogal
laconiek geeft hij toe dat je
ervan houden moet. Zo'n
vorm of zo'n sfeertje, het moet
je liggen en zo niet dan is het
kennelijk niks voor jou-
Vrijheid:
Nog steeds beschouwt Tho
lens zich als benedictijn en
officieel is hij het ook nog
Maar hoe kan dat zonder
klooster, koorgebed, gemeen
schapsleven? Volgens Tho
lens zijn het precies die rela
tieve vrijheid en eenzaamheid
die hele nieuwe kansen geven
juist tot gemeenschap en ge
zamenlijk gebed en meditatie
met veel meer mensen. Hier
door voelt hij zich veel wezen
lijker „verplicht tot" bidden,
dan wanneer in het klooster
het klokje van gehoorzaam
heid allen naar de kapel toe
drijft. De oud-abt vindt dat de
kerk ten onrechte de monni
ken een bijzonder soort chris
tenen Iaat zijn, opgeborgen op
bijzondere plaatsen. „Er zijn
geen nieuwe roepingen meer.
maar de wereld zit vol met
mensen die wel iets daarvan
willen en zoeken"
Tholens is geen volgeling van
Bhagwan. maar zegt van de
zelfde dingen als hij verrukt te
zijn. Hij is het met Bhagwan
eens dat zonder zelfkennis,
zonder inzicht in de samen
hang van het leven, zonder
eenheid, de mensen de wereld
maken tot een hel. Het week
blad „De Nieuwe Linie" volg
de die hele Bhagwan en Amri-
to/Foudraine zaak serieuzer
dan de meeste media. Desge
vraagd zei Kees Tholens in
dat blad naar aanleiding van
Bhagwans minachting voor
politiek: „Ook onder politici
zijn er verlichten. Veel guru's
en boedhistische monniken
zijn uitgesproken politiek en
niet voor niets nogal eens in
de gevangenis gezet Ze zijn
bij het leven betrokken als
totaliteit. Als die betrokken
heid in de kerk en de geeste
lijkheid zou doorkomen zou
zij volledig veranderen. Veel
politici in het westen lijken op
kerkelijke hoogwaardigheids
bekleders. Ze hebben zich op
gesloten in hun kleine wereld
je en partijen, ze doen ver
keerde. kleine dingen met gro
te gevolgen. Ze krijgen een
gesloten mentaliteit en heb
ben gebrek aan visie"
Derde wereld
Behalve zijn Amsterdamse ar
beid heeft Tholens veel inter
nationale contacten Uite
raard is hij te vinden waar het
monnikendom van oost en
west samenkomt. Maar zijn
belangstelling heeft nu vooral
een instelling die op allerlei
plaatsen in de derde wereld
iets van dit nieuwe monniken
dom wil helpen ontwikkélen
Deze instelling voor „aide in-
termonastique" heeft in zeke
re zin gelukkig niet veel geld
Er is dus geen enkele verlei
ding om monastieke prestige
projecten op te zetten
De regel van Benedictus be
gint met de woorden: Luister
mijn zoon. Volgens Tholens
moet je dat niet uitleggen als
blijk van een alles domine
rend gebod van onderdanig
heid en gehoorzaamheid. Veel
meer is het een aansporing tot
leven, met open ogen en oren,
met iedere vezel van je lijf
In Nijmegen houdt de Bene-
diktusgroep de blik niet zo
oostwaarts als Tholens doet
Bovendien, de naam zegt het
al. betreft het hier een groep
Het gemeenschapsleven, dat
in de benedictijnse traditie
centraal staat, krijgt een kans
om een nieuwe, eigentijdse
vorm te vinden
Toch zijn er de nodige over
eenkomsten. Niet alleen ko
men zowel Tholens als de Be
nedictusgroep uit hetzelfde
nest (de Slangenburg), maar
beide willen het monnikenle
ven uit de fossilisering en de
museumsfeer halen en het
binnenbrengen in het hart
van een verstedelijkte samen
leving.
Schone lei:
De Benediktusgroep wil uit de
oude regel drie elementen be
nadrukken gemeenschapsle
ven. bezinning en gastvrij
heid Wie met een schone lei
opnieuw iets als een leefge
meenschap begint komt nau
welijks meer op de idee dat te
doen volgens het stramien dat
eeuwenlang in de roomskat
holieke kerk gebruikelijk was
ongehuwde mannen of onge
huwde vrouwen Juridisch ge
bonden aan een bepaalde plek
en een bepaalde gemeen
schap In de Benedictusgroep
"wordt zo'n stringente beper
king onnodig en onwenselijk
geacht Niemand is op grond
van geslacht of burgerlijke
staat bij voorbaat uitgesloten
en er is een hele waaier van
mogelijkheden om al of niet
betrokken te zijn. Lid van de
leefgroep zijn op het centrale
adres stelt natuurlijk vele ei
sen, maar er is ook een losser
verband denkbaar
Een van de bezwaren tegen
het bestaande monnikendom
vindt de groep liggen in het
feit dat de abdijen nog steeds
bolwerken zijn uit een feodale
tijd en een agrarische cultuur
De groep daarentegen ncht
zich op het stadsleven met
zijn industrie, zijn arbeiders,
sociaal-economische proble
men. maatschappelijke drop
outs. secularisatie enzovoorts
De groep stelt zich daarbij ta
melijk maatschappij-kritisch
op. zonder bekend te staan als
een uiterst linkse beweging
Een speciale taak zien derge
lijke groepen ook in hun ver
houding tot de kerk. de ker
ken. Ze brengen de oecumene
vergaand in praktijk, omdat
zij ervaren dat de werkelijke
verschillen niet meer lopen
langs de lijnen van de tradi
tionele kerkgrenzen, maar
dwars door die kerken heen
Dc Benediktusgroep is actief
lid van de Basisbeweging Ne
derland Een eeuwfeest moet
geen aanleiding zijn om terug
te buigen in bewondering voor
een roemrijk verleden, maar
om na te gaiin of de inspiratie
van Benedictus kan bijdragen
tot een nieuwe samenleving
en een nieuwe kerk
Illustratie Mare Terstéoet
Kerkmuziek. Wie zich op het gebied van de
roomse liturgie wilde laten verwennen
toog bij voorkeur naar een benedictijner
abdij
Afzijdig:
De benedictijnen hebben zich de liturgie
een beetje uit handen laten nemen: ze
hielden zich afzijdig toen in Nederland
vóór en tijdens het Vacticaans concilie
een liturgische vernieuwingsbeweging
sterk opkwam. Het waren twee leden uit
gerekend van de alsVa-liturgisch bekend
staande jezuïetenorde (Huub Oosterhuis
en Bernard Huijbers) die hier het voor
touw namen de Franse jezuïet Gélincau
was zelfs nog iets eerder Waarschijnlijk is
deze „jezuïetenliturgie" heel wat meer op
het woord gericht en minder op het ritu
eel, dan het geval zou zijn geweest bij een
liturgie van meer benedictijns fabricaat
Pas in een later stadium begonnen bene
dictijnen zich toe te leggen op het schep
pen van een Nederlands koorgebed met
daartoe geëigende muziek Maar daarvan
bereikt vrijwel niets de parochies
Maar belangrijker dan een eventuele litur
gische bijdrage is de vraag of de benedic
tijnen erin zijn geslaagd van hun monnlk-
kenleven zelf iets te maken dat meer is
dan folklore, een museumstuk, een spel
uit een verloren tijd Zijn benedictijner
abdijen nog gevaarlijke verzetshaarden
tegen het geestelijk verval, cellen waar
mensen tot geestelijke rijpheid en kritisch
inzicht groeten?
Zoals op allerlei terreinen en zoals ook
binnen de rooms-katholieke kerk zijn er in
de jaren '60 en '70 in benedictijnse kring
enkele radicale hervormingspogingen ge
daan. In enkele gevallen ging hierbij de
abt voorp De hervorming betrof veelal
zowel het gemeenschapsleven als de
maatschappelijk-politieke opstelling
Voorbeelden zijn Boquen in Frankrijk on
der leiding van Besret. 8t Paulus buiten
de Muren in Rome onder leiding van abt
Franzoni, in België abt Du Roy in Mared
sous. Al deze initiatieven werden vanuit
het Vaticaan vakkundig gedwarsboomd
liever geen abdij dan eentje met een rooiê
abt. Ook in de roomse bijenkorf is wel
plaats voor hommels maar niet voor
horzels
VRrkplfon r-
Eind jaren '60 maakten monniken van de
Slangenburg bij Doetinchem ook in die
zin een revolutionair plan. De toenmalige
abt. Kees Tholens. voelde zich met deze
groep best verwant, maar durfde de conse
quentie niet aan Hij zou immers grote
moeilijkheden krijgen met de meerder
heid van zijn onderdanen en met het ker
kelijk gezag, als hij met die groep voorna
melijk Jongeren in zee ging De groep ging
het klooster uit en daarmee was ook voor
de Slangenburg de kans verkeken op een
doorbraak in het monnikendom. Er rest
ten slechts voorzichtige en goedwillende
aanpassingen, zoals bijvoorbeeld bij de
benedictijnen in Oosterhout of de trappla
ten in Zundert. Bovendien werden van de
andere kant sommige kloosters bolwer
ken van conservatisme. In Nederland spe
cialiseerde de Benedictusberg, Mamelis
bij Vaals zich daarin in navolging van het
al eerder genoemde Solesmes. Zeker in
Frankrijk is er op die plekken een hechte
samenwerking tot stand gekomen tussen
kerkelijke en politieke reactionairen
Er zijn redenen genoeg waarom sommigen
toch maar liever niet de benedictijnse
vlag met veel bravour uitsteken Er is best
iets te zeggen voor oorden waar oude.
veronachtzaamde waarden in ere blijven
Maar misschien moet men toch buiten de
gevestigde kloosters zoeken naar een her
leving van de beste tradities van het mon
nikenwezen
