Het mislukte plan voor
een tweede Indonesië
■,iS5
r>;\.
J f n. JÊL,^
1 .'4
erdag 23 februari 1980
23
>e republiek Indonesië die zich dertig
lar geleden bij de onafhankelijke
olken schaarde, zat nog niet zo hecht
i elkaar. De federale staatsvorm
rerd van twee kanten bedreigd. Aan
de ene kant stonden de aanhangers
van de eenheidsstaat, die de federatie
als iets uit het koloniale verleden
beschouwden. Daar tegenover
stonden de groeperingen die het losse
verband juist aangrepen om eigen
plannetjes te verwezenlijken, al of
niet in de hoop dat van Nederlandse
kant wel steun was te verwachten.
Het was deze laatste stroming die in
maart 1950 het onafhankelijke
Oost-Indonesië van de grond
probeerde te krijgen. Het voorspel tot
een drama waarvan de gevolgen tot
vandaag sterk voelbaar zijn.
door Ber van Kaam
ilS
022
:ma\
p 15 maart 1950 laat in
akassar de president
in de deelstaat Oost-
ïdonesië, de Balinese
orst Soekawati de di-
cteur van zijn kabinet
j zich roepen voor een
)dracht waarvan deze
ch lam schrikt. Of hij
n ontwerp-,,onafhan-
elijkheidsverklaring"
il formuleren. Soeka-
ati overweegt ernstig
n de deelstaat Oost-
idonesië tot een onaf-
mkelijke staat te pro-
ameren, los van de
erenigde Staten van
idonesië. Het is duide-
k waar op het zal uit-
raaien in de jonge fe-
bratie van staten. De
he deelstaat na de an-
bre wordt opgedoekt,
e oudste en grootste
:elstaat zal aan dit lot
et ontsnappen, vreest
Dekawati. Vandaar
Bze opdracht.
t zijn kabinetschef schrikt
eft vooral te maken met het
t dat deze J. C. van Krieken
derlander is. In feite waren
altijd Nederlandse ambte
en geweest, die de deel-
at draaiende hielden. Tot
>r kort was zelfs een Neder-
der, Hamelink, minister
financiën van de deel-
at. Wie wil aantonen dat de'
•lstaat Oost-Indonesië, een'
ïepping van Van Mook, in1
,e nooit anders is geweest'
een Nederlandse mario-
;tenstaat, kan heel wat be-'
smateriaal bijeengraaien1
de samenstelling van het'
btelijk apparaat.
ls-over-kop is eind 1946
deelstaat uit de grond
tampt. Waarom deze
j raakst? vraagt iemand wan-
ir minister Jonkman (over-
jraa se gebiedsdelen) op 13 de-
nber '46 opeens met z'n
innen op de proppen komt
z'n afdelingschefs. Jonk-'
]raa n (verzwijgend dat door
ads H» Mook twee dagen eerder
de staat van oorlog en beleg
afgekondigd in bepaalde
en van Zuid-Celebes om
'cno t hoofd te kunnen bieden
Jaar^ de toenemende guerilla-
M t.^tiviteit) antwoordt: „dat
de gezagshandhaving
laten verlangen dóór ei-
nugtïn organen. Zo zou bijvoor-
Teld Soekawati als presi-
nt van Oost-Indonesië varN
lel
I. J.
Hoi
ooi
ode
hooli
rsc° S.
s kunnen verlangen om de
de aldaar te handhaven",
ilefoi it duurt dan nog elf dagen
or de te Den Pasar door Van
ook bijeengetrommelde ver-
•enwoordigers van Oost-In-
nesië inderdaad Soekawati
t de hakken over de sloot
president kiezen.
ro-Nederlands—
van hem verwachte rol
lat in Den Haag eerder al
st. Daags voor zijn verkie-
ig praat het Nederlandse
binet er al over. Jonkman
;t op 23 december 1946 in
derJt vergadering: Een krach-
optreden tegen het extre-
sme zal wellicht het meest
ceptabel en doeltreffend
in de vorm van een door
'derland verleende „bij-
ind" aan het Voorlopig
aatshoofd. Ook in dit licht
oef men de verkiezing van
ze functionaris bezien. Soe-
wati. als Staatshoofd ge-
emd. is jarenlang lid van
Volksraad geweest en zeer
;derlands gezind. Hij is ove-
Iens geen sterke figuur".
otulen ministerraad 23 dec.
it Soekawati in feite voor
verantwoordelijkheid
aan|ikt te moeten nemen, zijn'
reeds begonnen acties on-
r leiding van de met spoed
Zuid-Celebes gezonden
itein Westerling en diens
T'ers. (Korps Speciale
oepen). Het is dan ook geen
mder dat Soekawati. opge-
fleld met deze verantwoor-
pf lijkheid. nerveus wordt
nneer na de souvereini-
116) ^overdracht her en der
tnmen opgaan onder Indo-
sis'.-he nationalisten (in het
zonder onder naar Java uit-
jit b Weken Oost-Indonesiërs)
lerw t om wraak roepen voor de
slachtoffers, öp 2uid-Öelebes
bij de bloedige geboorte van
de deelstaat. Ook Soumokil,
tot dan minister van justitie
in de deelstaat Oost-Indone-
sië, ziet met schrik en beven
de terugkeer tegemoet van de
Oostindonesische nationalis
ten die op Java tegen de Ne
derlanders vochten. Al op 21
februari meldde een Neder
lands militair rapport geruch
ten dat Soumokil en andere
politie-functionarissen zullen
worden opgepakt wanneer de
'TNI in Makassar arriveert
Soumokil o.a. in verband
met de Mongisidi-kwestie".
(Zie Trouw, 3 nov. 1979)
Dat Soekawati en Soumokil
een wee gevoel in hun maag
krijgen bij de tweede revolu-
tiegolf, die Indonesië over
spoelt na de souvereiniteitso-
verdracht, (de beweging om
terug te keren naar de een
heidsstaat, zoals door Soekar-
no en Hatta in 1945 geprocla
meerd), is begrijpelijk. Maar
zelfs al bleef de federale struc
tuur gehandhaafd dan nog
moeten zij, als Indonesiërs,
maar afwachten wat hun lot
■zal zijn wanneer de indertijd
'door of namens hen als misda
digers vervolgde verzetsstrij
ders gewapend gaan rondlo-
jpen in Makassar, nu bejubeld
als nationale helden.
Slecht voorgelichte Neder
landse politici (en publieke
opinie) mogen dan nog willen
geloven dat er niets erg op
Celebes kan zijn gebeurd en
dat de bevolking van Oost-
Indonesië verknocht is aan
behoud van de eigen deel
staat, Soekawati en Soumokil
weten beter. Illusies maken ze
zich niet.
Nationalisme:
Een onstuimig streven om de
deelstaat op te ruimen (pro-
dukt van de koloniale over
heerser) steekt de kop op, ook
in het oostelijk deel van de
archipel. Met enige rustige af
weging van de voors en tegens
van een federale staatsstrcu-
tuur heeft dat overigens niets
te maken; wel met een emo
tioneel beleefd Indonesisch
nationalisme, dat baanbreekt
nu Nederland afstand heeft
moeten doen van de souverei-
niteit. (In een Italiaans stad
staatje hakte men indertijd
bij het vertrek van de Franse
overheersers zelfs de lan
taarnpalen om die opgericht
waren door het Napoleonti
sche bewind).
De feiten over de opdracht
van president Soekawati om
een onafhankelijkheidsver
klaring op te stellen, zijn ont
leend aan een brief van kabi
netschef Van Krieken aan de
Nederlandse commissaris in
Makassar. Hij meldt dat Soe
kawati medio maart deze op
dracht gaf. Het tijdstip is van
belang. Emotionele gebeurte
nissen spelen zich dan in Ma
kassar af.
De verkiezingen, die in de
laatste maanden van 1949 ge
houden zijn in Oost-Indonesië
hebben een forse winst opge
leverd voor de unitaristen, de
voorstanders van een een
heidsstaat. Uit de verkiezings
uitslag, concludeert op 26 de
cember 1949 Nederlands ver
tegenwoordiger in Makassar,
dat het federale beginsel geen
geestelijk goed van de bevol
king is. „Wanneer Batavia
kans ziet de al of niet gewij
zigde Dearah's voldoende
concreet en scherp omschre
ven autonomie te bieden dan
schijnt de verwachting gewet
tigd, dat de Negara Indonesia
Timoer door vereende krach
ten van dit parlement ten gra
ve zal worden gedragen."
Begin rpaart al lijkt het zover.
Enkele belangrijke fracties
willen alleen deelnemen aan
een coalitie-kabinet als ophef
fing van de deelstaat pro
grampunt wordt. Soekawati
prakkizeert daarover niet en
geeft daarop, op 9 maart een
formatie-opdracht aan de fe
deralist ir Diapari. Tot zijn
grote woede wordt Soumokil,
minister van Justitie in voor
gaande regeringen, niet in dit
kabinet opgenomen
„Waarom niet?" vroeg ik en
kele jaren geleden aan ir Dia
pari De fracties waren tegen,
herinnerde deze zich Men
vond Soumokil kortzichtig en
te emotioneel. Geen politicus
Men was bang dat het met
Men was oang aat net met
Het federalistische kabinet-Diapari wordt beëdigd; 14 maart
1950. Links president Soekawati, links vooraan in de rij ir
Diapari. Soumokil is woedend omdat hij niet in dit kabinet is
opgenomen.
.re» - 1 I../.V -
-
Daags nadat er een motie is ingediend in het Oostindonesische tie van unitaristen in Makassar. Soumokil ergert zich dat het
parlement om de deelstaat maar op te doeken en zich aan te twee dagen eerder beëdigde kabinet-Diapari deze demonstra-
sluiten bij de Republiek Indonesië, is er een grote demonstra- tie niet durfde te verbieden.
hem op de post van justitie
snel zou uitdraaien op geweld.
Bekend was ook zijn nauwe
relatie met door Indonesische
nationalisten gewantrouwde,
zoal niet gehate KNIL-Ambo
nezen. Samen met de Ambo
nees Motekoky treedt hij op
als adviseur van hun
belangenorganisaties. De
Mongisidi-kwestie heeft ook
een rol gespeeld, dacht ir
Diapari.
Soumokil:
Soumokil moet begin 1950 het
gevoel hebben gehad dat hem
de grond snel onder de voeten
wegzakte. Hij raakt verblind
van drift wanneer mevrouw
Pattileuw hem de onheilstij
ding brengt dat hij niet op
nieuw minister wordt. Zij her
innert zich dat Soumokil zich
in een eerste opwelling dreigt
te pletter te rijden in zijn
auto. (IKON-tv-uitzending 2
maart 1979). Ook de vroegere
onder-minister van financiën.
Dolf Metekohy wordt niet in
het kabinet opgenomen. Tot
het Nederlands commissari
aat in Makassar dringen de
problemen rond de kabinets
formatie snel door. Op 16
maart wordt gerapporteerd:
„Mr Soumokil spande de Am-
bonners van het KNIL te Ma
kassar ervoor om als minister
aan te blijven. Nog zondag
avond jl. begaf zich een depu
tatie van deze KNIL-militai-
ren naar president Soekawati
om voor mr. Soumokil te plei
ten. Toen beide heren bleek
geen kans te maken minister
te worden, wilden zij afschei
ding van Ambon, aansluiting
bij Nederland, aansluiting bij
Irian; de hele boel mocht des
noods nu maar ..naar de hel
gaan" zo werd ,binnenska-
mers gesproken."
Onraad wordt geroken door
Ambons belangrijkste politi
cus in die dagen, Urbanus
Poepella, leider van de Partai
Indonesia Merdeka, die ook
bij de parlementsverkiezin
gen najaar 1949 weer als de
grote overwinnaar uit de bus
kwam in de Zuid-Molukken.
Hij bepleit om Soumokil toch
maar in het kabinet op te ne
men. Buiten de regering kan
hij met zijn aanhang van ge
wapende KNIL-Ambonezen
meer kwaad dan erin, is de
redenering van Poepella. Als
leider van de fractie „Kerak-
jatan" is Poepella in een
wippositie wel geneigd om
een federalistisch kabinet-Di
apari te steunen. Overigens
niet zozeer om de deelstaat
Oost-Indonesië te redden,
maar om via de weg van on
derhandelingen er een maxi
mum aan autonomie uit te
slepen voor de daerah Zuid-
Molukken in een eenheids
staat Indonesië Deze doel
stelling is inderdaad realisti
scher dan behoud van de pe
perdure, koloniaal besmette
deelstaat Oost-Indonesië In
het stormachtig verloop van
de gebeurtenissen heeft deze
tactiek geen kans gekregen
TCarifi'
De reeds aangewezen minister
van Justitie Claproth toont
zich wel bereid om alsnog
plaats te maken voor Soumo
kil. maar Metekohy. die geen
kans maakt, moet Soumokil
overreed hebben om dat niet
te aanvaarden. Allebei in het
kabinet of geen van beiden.
Daags na de beëdiging van
het kabinet-Diapari (op 14
maarti draagt president Soe
kawati zijn kabinetschef op
een onafhankelijkheidsver
klaring voor te bereiden. Doet
hij dat met medeweten van de
nieuwe regering? Diapari ont
kent het later, maar al op 17
maart weet het Nederlands
Commissariaat in Makassar
te berichten dat Soekawati en
leden van het kabinet-Diapari
dit overwegen. De onafhanke
lijke staat Oost-Indonesië zou
dan een afzonderlijke Unie
met Nederland willen aan
gaan. Al eerder had Soumokil
dit idee geuit. Vast staat wel
dat Diapari op 16 maart het
bevel tekent dat de Staatspo
litie zich gewapend zal moe
ten verzetten tegen de komst
van TNI-troepen in Makassar.
Afgesproken is met de minis
ter van defensie, de sultan van
Djokja, dat dit alleen zou ge
beuren in samenwerking met
de Oost-Indonesische rege
ring Gevreesd wordt voor een
gewapend conflict met de
KNIL-Ambonezen, zolang
deze niet zijn opgenomen in
het Indonesische leger. Hatta
en andere „civilistenin Dja
karta weten de legerleiding in
Djakarta begin maart te be
wegen het plan tot troepen
zending uit te stellen. Ze wil
len zelfs de schijn vermijden
dat Oost-Indonesië door een
gewapende macht wordt op
gerold.
Dezelfde dag, 16 maart, dient
de unitarist Lanto een motie
in het Oost-Indonesische par
lement in tot opheffing van de
deelstaat. De stemming wordt
uitgesteld tot na de debatten
over de regeringsverklaring,
maar als op 25 maart blijkt
dat de motie het (nog) niet
haalt (Poepella's fractie
steunt het kabinet-Diapari
nog en verscheidene unitaris
ten zijn afwezig), trekt Lanto
z'n motie ijlings in. Een 24
maart ingediende motie van
de federalist Massarappi tot
behoud van de deelstaat, lijkt
het echter evenmin te halen,
omdat verschillende federalis
ten (uit angst voor repressai-
les van felle nationalisten) af
wezig zijn. Ook Masserappi
trekt z'n motie in. Zonder dat
het parlement zich duidelijk
uitspreekt, krijgt het kabinet-
Diapari dus een zwakke re-
geerkans.
Dreigend geweld:
Krachtig optreden durft het
kabinet niet. Eerst wil het een
unitaristische demonstratie
op 17 maart verbieden, maar
op aandrang van het parle
ment wordt teruggekrabbeld
en zo vullen zich de straten
van Makassar met unitaristi
sche leuzen dragende demon
stranten. Soumokil ergert
zich hevig dat dit wordt toege
laten.
Binnen het parlement gaat
het nog keurig toe volgens Ne
derlandse parlementaire spel
regels, maar daarbuiten
dreigt de politieke strijd met
geweld te worden uitgevoch
ten. Het federalistische parle
mentslid Massarappi krijgt
een granaat naar z'n huis ge
gooid; Soekawati ontvangt
dreigbrieven. Een federalisti
sche tegendemonstratie, geor
ganiseerd door het kabinet-
Diapari op 26 maart, wordt
afgelast uit vrees dat het zal
uitlopen op een bloedige
vechtpartij Verscheidene
aangeworvenen voor deze de
monstratie lieten het bij voor
baat al afweten uit vrees. Min
der bang tonen zich de unita
risten. De al dagenlang met
stalen helmen getooide
Staatspolitie Jaagt die dag
een 200 fietsers tellende unita
ristische demonstratie uiteen.
Inmiddels krijgt ook Soumo
kil weer 'n functie. Hij wordt
op 27 maart benoemd tot pro
cureur-generaal Direct kon
digt hij aan dat de onder
hem ressorterende politie
voortaan bij elk incident van
de wapens gebruik zal maken.
Het lijkt erop dat Soekawati
die dag weer moed opvat om
z'n onafhankelijkheidsplan
door te drukken. Z'n kabinets
chef Van Krieken heeft twaalf
dagen eerder geweigerd een
onafhankelijkheids
proclamatie op te stellen en is
sindsdien met ziekteverlof ge
gaan (malaria). Van Krieken
vreest dat als Soekawati wil
doorzetten de Nederlanders in
Makassar en op Java de dupe
zullen worden van nationalis
tische acties. Hoe de Neder
landse burgerlijke, militaire
en politieambtenaren uit dit
wespennest te houden? Dat is
zijn grootste zorg.
In een nota zette hij op 15
maart al uiteen aan president
Soekawati het onafhankelijk
heidsidee een heilloos plan te
vinden. Alleen rnet steun van
Nederland zou dit kunnen sla
gen (het KNIL staat nog on
der Nederlands bevel) en re
ken er maar niet op dat Neder
land zich nog in een nieuwe
oorlog zal storten. Econo
misch is Oost-Indonesië niet
interessant voor Nederland.
„Slechts uit Java en Sumatra
hoopt Nederland middels de
Unie nog enige economtsche
recompensatie te krijgen voor
het verlies door de afstand
van Indonesië." Het is boven
dien in strijd met de RTC als
Nederland troepen zou inzet
ten ten behoeve van een onaf
hankelijk Oost-Indonesië
Nederland niet~
Maar Soekawati geeft niet op.
Op 27 maart laat hij zijn zieke
kabinetschef naar het paleis
halen. Hij verzoekt hem naar
Djakarta te gaan (waar zo
juist de eerste Nederlands-In
donesische Unie-besprekin
gen zijn begonnen) om de
daar aanwezige Nederlandse
bewindslieden te polsen over
hun houding, c.q mogelijke
steun van Nederland aan het
plan. Maar daarvan komt
niets. Van Krieken blijft Soe
kawati bezweren het een heil
loos en tot mislukken ge
doemd voornemen te vinden,
dat funeste gevolgen kan
hebben.
Bezorgd duikt hij weer in het
ziekbed. Hij taxeert de situa
tie inderdaad Juist. De buiten
wereld is er nog steeds niet
van overtuigd dat Den Haag
niets te maken had met de
Westerling-affaire en juist
daarom had niemand in Den
Haag zin betrokken te raken
bij nieuwe troebelen. Welis
waar heeft Van Maarsseveen
op 18 november, vlak na de
RTC nog een hint gegeven
aan Lovlnk om nog zoveel mo
gelijk KNIL-eenheden naar de
deelstaatgebieden te dirige
ren. maar voorzien was daar
bij niet. dat zo snel na de
soevereiniteitsoverdracht,
nog voordat alle Indonesische
KNIL-ers waren overgestapt
naar het Indonesische leger of
gedemobiliseerd, de strijd
over opheffing van de deelsta
ten zou losbarsten. In heel
Oost-Indonesië staan de
KNIL-ers nog onder bevel van
het overrompelde Nederland
dat altijd de kracht van het
nationalisme in deze con
treien heeft onderschat. Het is
duidelijk: Soekawati kan niet
op Nederland rekenen.
Nu probeert hij via Soumokil
en de belangenverenigingen
van Molukse en Menadonese
militairen af te tasten in hoe
verre de KNIL-ers op eigen
houtje bereid zijn de binnen
komst van TNI-troepen op Ce
lebes tegen te gaan. Ze lopen
daarbij natuurlijk het risico
door Nederland als muiters te
worden beschouwd en hun
pensioen te verliezen, maar
volgens Soumokil zou Soeka
wati in die dagen de KNIL-ers
hebben toegezegd dat bij een
eventuele actie tractementen
en pensioenen door hem wer
den gegarandeerd. Oost-Indo
nesië zou over de nodige mid
delen beschikken.
W antrou wen
Nu Nederland zijn nek niet wil
uitsteken, wordt het wel hin
derlijk dat de KNIL-ers for
meel nog onder Nederlands
bevel staan. Hoewel de KNIL-
Ambonezen voordien allerlei
voorwaarden hebben gesteld
voor overgang naar het Indo
nesische leger (legering uit
sluitend in Oost-Indonesië,
geen TNI naar Ambon, hand
having bataljonsverband
enz.) laten ze nu alle voor
waarden vallen (naar mag
worden aangenomen op ad
vies van Soumokil en Meteko
hy). Daarin gesteund door het
Oost-Indonesische kabinet
dringen ze er nu op aan met
spoed te worden opgenomen
in het Indonesische leger.
Maar de Indonesische leger
top wordt nu met de dag wan
trouwiger.
Aan overname van potentiële
rebellen heeft men daar wei
nig behoefte.
Slechts één compagnie,
hoofdzakelijk bestaande uit
Javaanse KNIL-ers wordt op
30 maart met enig ceremoni
eel overgenomen door het In
donesische leger. Aan het
hoofd daarvan marcheert de
kapitein Andi Abdul Azis 'n
vroegere adjudant van Soeka
wati, die volgens Soumokil
alle besprekingen met de Am-
bonese KNIL-Iers heeft bijge
woond. Van politiek heeft
Andi AzLs geen verstand In
luttele weken haalt hij de we
reldpers en de gevangenis
Maar dat wordt mijn volgend
artikel.
Als de politiek wel geschoolde
Van Krieken op de ochtend
van de 5e april 1950 in Makas
sar hoort schieten, neemt hij
aan dat het zover is. HIJ ver
laat zijn ziekbed om een brief
te schrijven aan het Neder
lands commissariaat in Ma
kassar met het verhaal, waar
mee deze pagina begon Die
brief is bewaard. Nederland
had dan wel niets met de coup
van Andi Abdul Azis' te ma
ken. maar het wist er dank zij
de kabinetschef van een
vreemde mogendheid alles
van.
