De nadagen van een
amechtige hofnar
Het eiland van de kunst
7
Salvador Dali
-T
iTERDAG 19 JANUARI 1980
IU»S
4761
19
iKUNSTl
Kijkend vanuit de trein naar Parijs valt het op dat er ter hoogte van het
Belgische koninkrijk poedersneeuw is gevallen. De wind heeft vat op
de heuvels, maar op de paden is de sneeuw blijven liggen. Een
wonderlijke ervaring: sneeuw, of althans de kleur wit, abstraheert het
landschap, als was het eigentijdse kunst. In Parijs, voor het Centre
Beaubourg, doet zich iets soortgelijks voor. Salvador Dali, van wie
daar binnen een overzichts-expositie wordt gehouden, heeft voor deze
gelegenheid twee meer dan mansgrote beelden gemaakt, zittende oude
heren in dezelfde stijl als de Romeinse senatoren werden afgebeeld.
Door het gebruik van wit gebleven gips is de idee die vanuit de
Antieken is overgebleven, als het ware gestileerd en geïsoleerd van zijn
oorsprong. Dali is tijdens zijn nu 75-jarige leven veel met de
kunstgeschiedenis bezig geweest. In het Centrum Beaubourg is te zien
waar dat tot heeft geleid: Dali's ideeën zijn lang niet meer zo
sprankelend als vroeger. Hij is, in feite, zelf deel uit gaan maken van
de kunsthistorie.
door Cees Straus
:et dezelfde gretigheid waarmee
ïu de transportslurven van het
Centre Beaubourg de bezoekers
jpslurpen, heeft het daarbinnen
tentoongestelde werk van Salva
dor Dali altijd het publiek weten
aan te trekken;
Eoals het Centre door zijn futuristische
liter lijk en door de overmaatse schaalver-
louding die fel afsteekt tegen de elegante,
naburige 18e-eeuwse panden van de Ma-
ais voor Parijs al een paar jaar een om-
treden zaak is, zo houdt Dali in Frank-
ljk, maar ook daarbuiten de gemoederen
>ezig, een groot deel van zijn ruim 75-
arige leven. Dali is waarschijnlijk de
meest besproken en beschreven kunste
naar van zijn tijd, die hoogstens de con-,
currentie heeft moeten ondergaan van Pi
casso. net als hij een Spanjaard van ge-
>oorte die in Frankrijk een beter artistiek
klimaat vond. Met dat feit houden prak
tisch alle overeenkomsten tussen hen bel
len op, want Picasso vestigde zich al in
901 voor het eerst in Frankrijk, zou er de
notor zijn van zovele revolutionaire ont
wikkelingen, terwijl Dali, enkele decennia
onger, pas in 1929 Spanje zou verlaten.
ilaar hoewel er zoveel over Dali is nage-
lacht en geschreven, heeft dat nooit de
aplossing opgeleverd van het „raadsel
t>ali". De terreinen die hij in zijn werk
ljdt, zijn zo veelzijdig, zo onbe-
;nsd ook en daarmee komt hij wel
treen met Picasso dat er voor Dali
|na een nieuw soort psychologie zou
iten worden ontworpen om zijn den-
In de hal van het Centre Beaubourg heeft Dali. ter gelegenheid van zijn
overzichtstentoonstelling een environment 'ingericht dat onder meer vitrines met
zijn juwelen bevat.
ken en doen te verklaren. In deze eeuw,
die op zo'n grote schaal een confrontatie
te zien heeft gegeven van filosofie en psy
chologie. is Dali de universele geest die
tussen beide polen een brug heeft weten te'
slaan.
Ongetwijfeld is het zijn keuze voor het
surrealisme geweest dat daartoe de voor
naamste bijdrage heeft geleverd. Dali is al
heel vroeg met het surrealisme in contact
gekomen. Ontmoetingen met Luis Bunuel
in 1921 (hij was toen pas 17 jaar oud), het
werk van De Chirico en Carré in diezelfde
jaren *20 en het zich verdiepen in de wer
ken van Freud. zijn de sleutelbegrippen
voor Dali's vroege werk. In diezelfde perio
de Mirö zal hem ln 1928 bij de surrealis
ten Introduceren ondergaat Dali echter
de kunsthistorie als een ware waterval die
hij zonder enige beperking over zich laat
komen. Picasso wijst hem de weg van het
kubisme. Vermeers werk duldt hem op het
koele realisme van de 17e-eeuwse Hol
landse school (hij zal later een ode aan
Vermeer brengen met de „Verschijning
van de stad Delft" omstreeks 1935) en
Ernst, Miró en Arp zullen hem de collage
techniek (met de toepassing van grint)
bijbrengen.
De Invloeden houden nog enkele Jaren
aan typerend voor deze periode ls de
inspiratie die hij onder meer bij Arclmbol-
do opdoet voor de uitbeelding van zijn
dromen en de paranoïde visioenen
maar allengs vindt Dali zijn eigen weg ln
het surrealisme. Wat hij dan met grote
teugen heeft opgedronken, zal hij later ln
verhevigde mate weten terug te geven.
Met dezelfde eclectische benadering van
de kunsthistorie gaat Dali schilderen en
laat op zijn beurt het publiek nadenken
over wat er voor hem is geweest. Dali
stuurt aan op een denken over alles wat
bij de gemiddelde kijker tot een verwor
ven clichébeeld is gegroeid. Een schilderij
van Vermeer is esthetisch uiterst ver
zorgd, meer plaats er een automobiel ln en
het vervalt tot een banaliteit
Dali is de grote ontregelaar, hij zet het
denken op een ander spoor. De rails zijn
net even breder dan daarvoor en dat wekt
Vladimir Nabokov (1899-1977) is een van de grootste twintigste-eeuwse auteurs. Hij heeft om het toegankelijk te
maken de helft van zijn werk dat in het Russisch was geschreven moeten vertalen in het Engels. Er is nu een
Nederlandse vertaling verschenen van alle, oorspronkelijk in het Russisch geschreven, verhalen die Nabokov
voor de oorlog schreef: „Ultima Thule".
door T. van Deel
Toen Nabokov in het
begin van de jaren zes
tig een befaamd Engels
talig auteur was gewor
den, had hij nog een
door bijna niemand ge
kend Russischtalig oeu
vre achter de hand.
Sinds die tijd is zijn
werk om zo te zeggen
naar twee kanten uite-
groeid: met nieuwe ro
mans, zoals „Ada" en
met uit het Russisch
vertaalde boeken.
Daar waren niet alleen
schitterende romans bij. zoals
„Verdediging" en „De gave",
maar ook tientallen verspreid
gepubliceerde verhalen. Een
bundeling van al deze verha
len is nu, vertaald uit het En
gels in het Nederlands ver
schenen onder de titel: „Ulti
ma Thule". Met recht is de
uitgever, Athenaeum-Polak
Van Gennep, nogal trots op de
vorm van deze uitgave die
„voor de wereld uniek" is.
Oorspronkelijk verschenen de
verhalen namelijk ln drie de
len. Nabokov zelf gaf aan de
Nederlandse vertaling de titel-
„Ultima Thule" mee.
„Ultima Thule" bevat nege
nendertig verhalen, geschre
ven tussen 1924 en 1939 ln
Berlijn en Parijs, waar Nabo
kov toen als schrijver in bal
lingschap woonde. Voor een
deel verschenen ze ln emi
grantentijdschriften. Aan elk
verhaal laat Nabokov een kor
te bibliografische aanteke
ning voorafgaan, waarin ook
wel opmerkingen staan als:
„Het is een wat kunstmatig
geheel, een beetje te haastig
geschreven, met meer aan
dacht voor de complexe plot
dan voor de beeldspraak en
goede smaak, zodat het voor
de Engelse versie hier en daar
op de helling moest. Maar de
harem van de Jonge Erwin is
intact gebleven". Of: „een
amusante miniatuur met een
verrassende ontknoping".
Nabokov lezen is een heel
speciale ervaring. Zijn proza
geeft altijd sterk de sensatie
van betekenisvolheld. Het
roept met behulp van allerlei
kunstgrepen zoals spiegeling,
herhaling, detaillering, een
wereld op die klopt en die
bovendien een schema zicht
baar maakt dat onze eigen
werkelijkheid verhult. Nabo
kov is nooit een moralist, hij
mag zelfs graag met nadruk
beweren „geen boodschap" te
hebben, maar dat wil nog niet
zeggen dat zijn maaksels zon
der betekenis zijn. Wel presen
teert hij ze altijd als „beel
den", opgeroepen door zijn
geest, vastgelegd in taal, die
er zonder het verhaal niet zou
den zijn. Magnifiek drukt hij
dat uit in het slot van „De
Leonardo": „Helaas, de voor
werpen die ik had verzameld
gaan huns weegs. De jonge
populier vervaagt en stijgt op
om terug te keren naar
waar hij vandaan was ge
haald. De stenen muur lost
op. Het huis trekt een voor
een zijn balkonnetjes in,
draalt zich om en zweeft weg.
Alles zweeft weg. Harmonie
en betekenis verdwijnen. De
wereld ergert me weer met
haar bonte leegte". Pas ln het
verhaal, in de roman, krijgt
naar het oordeel van Nabokov
de „bonte leegte" van de we
reld „harmonie en betekenis".
Dit is zijn kunstopvatting, die
natuurlijk een levensbeschou
wing is
„Ultima Thule" is soms sati
risch, soms poëtisch, er staan
fantastische verhalen in en ro
mantische, sommige spelen ln
een verbeeldingsdecor, maar
de meeste in het Berlijnse
emlgré-milieu. Er vinden tal
loze grensoverschrijdingen
plaats, van droom naar werke
lijkheid, van heden naar verle
den. In het verhaal „Bezoek
aan het museum" dwaalt ie
mand lang door de giganti
sche zalen van een Frans mu
seum, waarin de hele wereld
wel lijkt uitgestald, tot hij een
deur opent en zich blijkt te
bevinden ln het hem vijandige
Rusland van na de revolutie.
Een nachtmerrie, waarin vre
dig sneeuw neerdaalt op een
verboden land.
Elysium.
Het zou te eenvoudig zijn
om het Rusland van Nabo-
kovs Jeugd te interpreteren
als zijn Ultima Thule. Het Ul
tima Thule is bij de klassie
ken het verst weg gelegen
noordelijke gedeelte van de
toenmalig bekende wereld, en
is meer in het algemeen de
uitdrukking geworden voor
een zeer afgelegen gebied. Na
bokov gebruikt het als de be
naming voor een andere we
reld, het wordt bij hem wel
vergelijkbaar met het Elysi
um, een gebied waarnaar ge
hunkerd wordt, maar dat
eerst na de dood betreden
wordt. Heel zijn werk ls ge
richt op dit Ultima Thule (in
,31eek vuur" komt het voor
onder de naam Zembla).
Het titelverhaal is in feite
een resterend hoofdstuk uit
de onvoltooide roman van die
naam, waaraan Nabokov in
zijn „laatste seizoen als Rus
sisch prozaschrijver" ln de
winter van 1939/40 werkte.
Hoofdfiguur is Falter, die als
door blikseminslag het „ge
heim" van het leven deelach
tig wordt. Hij kan dit geheim
met niemand delen, want wie
ervan in kennis wordt gesteld
zal dit niet kunnen verdragen
en onherroepelijk sterven. De
verteller van dit verhaal ls een
man wiens vrouw is gestor
ven. Aan haar is zijn verhaal
gericht Hij moet een op
dracht uitvoeren: een Frans
gedicht, „Ultima Thule" gehe
ten, illustreren. Hij hoopt dat
deze opdracht hem zal „weg
voeren naar een rijk vergelijk
baar met het rijk waar jij.
mijn lieveling, doel van mijn
spookachtig speuren, voor mij
bestaat en omdat alles me
steeds maar afleidde, me de
verf van de tijdelijkheid aan
smeerde ln plaats van het gra
fisch ontwerpn van de onein
digheid, me kwelde met Jouw
voetsporen op het strand, de
kiezels op het strand, Jouw
blauwe schaduw op het mon
sterachtig zonnige strand, be
sloot ik naar ons Parljse ap
partement terug te keren en
daar serieus aan het werk te
gaan. Ultima Thule, dat ei
land verwekt in mijn trooste
loze, grijze zee van verdriet
om jou, trok me nu, als thuis
haven voor mijn meest onuit
sprekelijke gedachten".
Zorgvuldigheid
In dit verhaal staat Nabokovs
wel mystiek te noemen kunst
opvatting centraal. Het ls in
de kunst dat zich „het gra
fisch ontwerp van de onein
digheid" aftekent. Nabokov
mag dan altijd bezig zijn ge
weest met het verre Thule
met „de essentie der dingen"
hij laat zijn verhalen be
staan uit een menigte, scherp
waargenomen details. De
kleinste dingen uit de werke
lijkheid krijgen bij hem. Juist
door de zorgvuldigheid waar
mee hij ze beschrijft, een
vleug van het grotere, van het
geheim, met zich mee. In de
precisie waarmee ook het
kleinste aandacht krijgt,
wordt de hommage zlchbaar
die Nabokov de werkelijkheid
bracht. „Weet je hoe die boom
heet?" vroeg hij eens aan een
aspirant-schrijver. „Nee". ant
woordde deze „Dan zul Je
nooit een schrijver worden",
zei Nabokov toen. Ultima
Thule werd prachtig vertaald
door Anneke Brass inga (van
„De gave") en Peter Verstegen
(van „Bleek vuur"), die beiden
eerder al veel lof voor hun
Nabokov-vertellingen ontvin
gen. Een recensent hoeft het
zich meestal niet af te vragen
of hij voor een boek meer dan
honderd gulden over heeft. Ik
heb dit boek gekregen maar
moest ik het aanschaffen, ik
zou het dlrekt doen, en de
prijs zou geen beletsel zijn.
Vladimir Nabokov. Ultima
Thole. Vertaald door Anneke
Brass Inga en Peter Verste
gen. Atbenaeom-Polak en
Van Gennep. 1979. 614 bis.
prachtig ingebonden, 115.-.
Kruisiging (Corpus Hypercubus)
irritatie. De kunsthistorie heeft een groot
aantal heilige huisjes voortgebracht, hei
lig in de zin dat zij niet mogen worden
aangetast. Als Dali ze herschildert, breekt
het krakeel los. Dali ls de trein die net
even eerder wegrijdt dan het spoorboekje
aangeeft Dat wekt de woede op. Het
denken en schrijven over Dali vertelt
meer over de denkers en schrijvers zelf
dan over Dali. Waarschijnlijk ls dat altijd
zijn voornaamste doel geweest: zich op
ieder terrein ulspreken over zaken die
gevestigd lijken zolang als dat kan. Zijn
uitspraken die vaak cryptisch overkomen
en de meeste luisteraars nog altijd ln
verwarring brengen, zijn er voor om
hoogst serieus te worden genomen. Niet
om te worden beoordeeld op hun psycho
logische inhoud, maar om als het ware een
heroriëntatie op het denken te veroor
zaken.
Dali heeft zich vaak in de positie van
charlatan gemanoeuvreerd. Ik ben ervan
overtuigd dat hij dat willens en wetens
heeft gedaan om tot niet-gevestlgde uit
spraken te kunnen komen over wat char-
latannerie nu precies is. Ook op dat ter
rein is hij niet zo serieus genomen als hij
misschien ooit heeft gehoopt. Er is op zijn
anti-clichés gereageerd met andere cli
chés. Er is veel losgemaakt en bijna ieder
een heeft wel gezocht naar een aanvaard
bare oplossing over zijn mystiek geladen
filosofieën, maar in wezen ligt de waarheid
in hen zelf opgesloten. Het wordt ook
daarom zo verwarrend, omdat Dali
hoogstwaarschijnlijk een aantal clichés
waarmee hij zichzelf wil confronteren har
dop uitspreekt. Wahrheit und Dichtung in
's mensen geest vermengen zich, maar de
meester lacht zich wellicht een kriek om
te zien hoe er misgetast wordt bij het
oprapen van het speelgoed dat hij zo
kwistig heeft rondgestrooid.
Kitsch.
Met de kitsch die Dali zo overvloedig heeft
ontworpen, is het al niet anders. Dali
maakt kitsch, omdat het op kitsch moet
lijken en niet met de bedoeling dat het
kunst moet zijn. Dat is iets heel wezenlijks
in zijn werk: het lijkt op zichzelf, het heeft
bijna nooit de betrachting om naar iets te
verwijzen dat er niet is (zelfs zijn surrealis
tische werk is ongetwijfeld een recht
streekse en letterlijke afbeelding van zijn
dromen en visioenen.)
Als Dali kitsch maakt, dan is dat eerlijke
kitsch. Dat klinkt een beetje tegenstrij
dig, want in onze ogen is kitsch een vies
woord dat staat voor alles dat niet echt is.
Wij zoeken ln onze kunstbeschouwing zo
zeer naar het authentieke ln de kunste
naar, dat we bijna vergeten dat kitsch ook
een originele vondst kan zijn. Een bewijs
daarvoor trof ik de afgelopen zomer ln een
van de kathedralen In de Provence aan,
waar ln een kapel een poster hing met een
voorstelling van de Christus van Sint Jan
van het Kruis uit 1951. Die poster deed het
daar wonderlijk wel ln de afzondering van
een eeuwenoude ruimte, zonder ook maar
een moment te storen. Toch heeft het
oorspronkelijke schilderij, dat Dali ln 1951
maakte tijdens een periode dat hij zich
net tot het rooms-katholicisme had be
keerd en een serie doeken had opgezet
met de religie als hoofdthema, alle ken
merken van de kitsch. De voorstelling laat
de Christus voorover hangend zien. het
kruis oprijzend uit een nachtblauw meer
met op de voorgrond een scheepje met
twee vissers. Le Nain en Velasquez worden
hier onbeschaamd geciteerd, maar de
.voorstelling blijft ondanks al dit Jat
werk" recht overeind in haar bedoelingen
staan.
Wie de rijk gedocumenteerde tentoonstel
ling ln het Centre Beaubourg beziet, zal er
niet aan kunnen ontkomen, dat hoe goed
ook alles ln elkaar ls gezet, er achter het
genie Dali momenteel een tragiek schuilt
Dali's ideeën, hoe choquerend ook ln de
'afgelopen decennia, hebben de meester
zelf ingehaald. De tijd dat kunst kon
schokken, lijkt definitief voorbij. Ieder
taboe ls opgeheven, in de beeldende kunst
is sinds de jaren vijftig alles gepermit
teerd in een poging om in originaliteit de
ander voor te blijven. De tragiek is niet
dat Dali het moet afleggen tegen zijn
navolgers die zich in hordes van honder
den hebben aangediend, het drama Ugt
veel eerder ln het feit van de schilderkunst
een weg is ingeslagen die een de-humanl-
serend karakter heeft. Dali had de bourge
ois nodig, trok hem binnen zijn cirkel om
hem over zijn eigen kunstzinnige waarden
te laten nadenken, maar moet nu tot de
conclusie komen dat hij geen greep meer
heeft op de burgerman die aan alles is
gewend.
Dali was de hofnar van een vorst die zich
met enige gretigheid wilde laten amuse
ren. maar nu de lakeien een paleisrevolu
tie hebben voltrokken is ook de positie
van de hofnar onhoudbaar geworden. Dali
ls daarmee een amechtig man geworden
die moet teruggrijpen op overleefde stijl
middelen, hoe kort geleden die ook zijn
gemaakt. Zijn Kermesse héroique een
apenrots met kijkgaten waarboven een
hemel hangt van plastic en groteske wor
sten is een oprisping van ongein. De
bedoeling om nog eens opnieuw te chocu-
eren wekt alleen maar een geeuw van
verveling dergelijke pop art is sinds de
jaren zestig aJ zoveel gemaakt en moet
Dali je daar ook nog eens over laten
nadenken?
Wie Dali in 1970 in Boymans-van Beunin-
gen ln Rotterdam zag, kan zich erover
verbazen dat de meester ln de afgelopen
tien Jaar zo weinig belangrijks heeft ge
maakt. Zijn onderzoek naar het stereosco
pisch schilderen (twee gelijke voorstellin
gen in verschillende kleurstellingen uitge
voerd) ls niet anders dan artistiek gereu
tel. Het is niet langer het werk van Dali
dat tot nadenken stemt, maar de man zelf
bij wie zich al een artistieke doodsstrijd
aandient. Komt hij daarin ook niet over
een met Picasso die ln zijn laatste levens
jaren zo veel slechts heeft gemaakt?
Tot en met 14 april. Dagelijks geopend
van 12-22 uur, op saterdag en tondag van
16-22 uur. Op dinsdag gesloten.