De nadagen van een amechtige hofnar Het eiland van de kunst 7 Salvador Dali -T iTERDAG 19 JANUARI 1980 IU»S 4761 19 iKUNSTl Kijkend vanuit de trein naar Parijs valt het op dat er ter hoogte van het Belgische koninkrijk poedersneeuw is gevallen. De wind heeft vat op de heuvels, maar op de paden is de sneeuw blijven liggen. Een wonderlijke ervaring: sneeuw, of althans de kleur wit, abstraheert het landschap, als was het eigentijdse kunst. In Parijs, voor het Centre Beaubourg, doet zich iets soortgelijks voor. Salvador Dali, van wie daar binnen een overzichts-expositie wordt gehouden, heeft voor deze gelegenheid twee meer dan mansgrote beelden gemaakt, zittende oude heren in dezelfde stijl als de Romeinse senatoren werden afgebeeld. Door het gebruik van wit gebleven gips is de idee die vanuit de Antieken is overgebleven, als het ware gestileerd en geïsoleerd van zijn oorsprong. Dali is tijdens zijn nu 75-jarige leven veel met de kunstgeschiedenis bezig geweest. In het Centrum Beaubourg is te zien waar dat tot heeft geleid: Dali's ideeën zijn lang niet meer zo sprankelend als vroeger. Hij is, in feite, zelf deel uit gaan maken van de kunsthistorie. door Cees Straus :et dezelfde gretigheid waarmee ïu de transportslurven van het Centre Beaubourg de bezoekers jpslurpen, heeft het daarbinnen tentoongestelde werk van Salva dor Dali altijd het publiek weten aan te trekken; Eoals het Centre door zijn futuristische liter lijk en door de overmaatse schaalver- louding die fel afsteekt tegen de elegante, naburige 18e-eeuwse panden van de Ma- ais voor Parijs al een paar jaar een om- treden zaak is, zo houdt Dali in Frank- ljk, maar ook daarbuiten de gemoederen >ezig, een groot deel van zijn ruim 75- arige leven. Dali is waarschijnlijk de meest besproken en beschreven kunste naar van zijn tijd, die hoogstens de con-, currentie heeft moeten ondergaan van Pi casso. net als hij een Spanjaard van ge- >oorte die in Frankrijk een beter artistiek klimaat vond. Met dat feit houden prak tisch alle overeenkomsten tussen hen bel len op, want Picasso vestigde zich al in 901 voor het eerst in Frankrijk, zou er de notor zijn van zovele revolutionaire ont wikkelingen, terwijl Dali, enkele decennia onger, pas in 1929 Spanje zou verlaten. ilaar hoewel er zoveel over Dali is nage- lacht en geschreven, heeft dat nooit de aplossing opgeleverd van het „raadsel t>ali". De terreinen die hij in zijn werk ljdt, zijn zo veelzijdig, zo onbe- ;nsd ook en daarmee komt hij wel treen met Picasso dat er voor Dali |na een nieuw soort psychologie zou iten worden ontworpen om zijn den- In de hal van het Centre Beaubourg heeft Dali. ter gelegenheid van zijn overzichtstentoonstelling een environment 'ingericht dat onder meer vitrines met zijn juwelen bevat. ken en doen te verklaren. In deze eeuw, die op zo'n grote schaal een confrontatie te zien heeft gegeven van filosofie en psy chologie. is Dali de universele geest die tussen beide polen een brug heeft weten te' slaan. Ongetwijfeld is het zijn keuze voor het surrealisme geweest dat daartoe de voor naamste bijdrage heeft geleverd. Dali is al heel vroeg met het surrealisme in contact gekomen. Ontmoetingen met Luis Bunuel in 1921 (hij was toen pas 17 jaar oud), het werk van De Chirico en Carré in diezelfde jaren *20 en het zich verdiepen in de wer ken van Freud. zijn de sleutelbegrippen voor Dali's vroege werk. In diezelfde perio de Mirö zal hem ln 1928 bij de surrealis ten Introduceren ondergaat Dali echter de kunsthistorie als een ware waterval die hij zonder enige beperking over zich laat komen. Picasso wijst hem de weg van het kubisme. Vermeers werk duldt hem op het koele realisme van de 17e-eeuwse Hol landse school (hij zal later een ode aan Vermeer brengen met de „Verschijning van de stad Delft" omstreeks 1935) en Ernst, Miró en Arp zullen hem de collage techniek (met de toepassing van grint) bijbrengen. De Invloeden houden nog enkele Jaren aan typerend voor deze periode ls de inspiratie die hij onder meer bij Arclmbol- do opdoet voor de uitbeelding van zijn dromen en de paranoïde visioenen maar allengs vindt Dali zijn eigen weg ln het surrealisme. Wat hij dan met grote teugen heeft opgedronken, zal hij later ln verhevigde mate weten terug te geven. Met dezelfde eclectische benadering van de kunsthistorie gaat Dali schilderen en laat op zijn beurt het publiek nadenken over wat er voor hem is geweest. Dali stuurt aan op een denken over alles wat bij de gemiddelde kijker tot een verwor ven clichébeeld is gegroeid. Een schilderij van Vermeer is esthetisch uiterst ver zorgd, meer plaats er een automobiel ln en het vervalt tot een banaliteit Dali is de grote ontregelaar, hij zet het denken op een ander spoor. De rails zijn net even breder dan daarvoor en dat wekt Vladimir Nabokov (1899-1977) is een van de grootste twintigste-eeuwse auteurs. Hij heeft om het toegankelijk te maken de helft van zijn werk dat in het Russisch was geschreven moeten vertalen in het Engels. Er is nu een Nederlandse vertaling verschenen van alle, oorspronkelijk in het Russisch geschreven, verhalen die Nabokov voor de oorlog schreef: „Ultima Thule". door T. van Deel Toen Nabokov in het begin van de jaren zes tig een befaamd Engels talig auteur was gewor den, had hij nog een door bijna niemand ge kend Russischtalig oeu vre achter de hand. Sinds die tijd is zijn werk om zo te zeggen naar twee kanten uite- groeid: met nieuwe ro mans, zoals „Ada" en met uit het Russisch vertaalde boeken. Daar waren niet alleen schitterende romans bij. zoals „Verdediging" en „De gave", maar ook tientallen verspreid gepubliceerde verhalen. Een bundeling van al deze verha len is nu, vertaald uit het En gels in het Nederlands ver schenen onder de titel: „Ulti ma Thule". Met recht is de uitgever, Athenaeum-Polak Van Gennep, nogal trots op de vorm van deze uitgave die „voor de wereld uniek" is. Oorspronkelijk verschenen de verhalen namelijk ln drie de len. Nabokov zelf gaf aan de Nederlandse vertaling de titel- „Ultima Thule" mee. „Ultima Thule" bevat nege nendertig verhalen, geschre ven tussen 1924 en 1939 ln Berlijn en Parijs, waar Nabo kov toen als schrijver in bal lingschap woonde. Voor een deel verschenen ze ln emi grantentijdschriften. Aan elk verhaal laat Nabokov een kor te bibliografische aanteke ning voorafgaan, waarin ook wel opmerkingen staan als: „Het is een wat kunstmatig geheel, een beetje te haastig geschreven, met meer aan dacht voor de complexe plot dan voor de beeldspraak en goede smaak, zodat het voor de Engelse versie hier en daar op de helling moest. Maar de harem van de Jonge Erwin is intact gebleven". Of: „een amusante miniatuur met een verrassende ontknoping". Nabokov lezen is een heel speciale ervaring. Zijn proza geeft altijd sterk de sensatie van betekenisvolheld. Het roept met behulp van allerlei kunstgrepen zoals spiegeling, herhaling, detaillering, een wereld op die klopt en die bovendien een schema zicht baar maakt dat onze eigen werkelijkheid verhult. Nabo kov is nooit een moralist, hij mag zelfs graag met nadruk beweren „geen boodschap" te hebben, maar dat wil nog niet zeggen dat zijn maaksels zon der betekenis zijn. Wel presen teert hij ze altijd als „beel den", opgeroepen door zijn geest, vastgelegd in taal, die er zonder het verhaal niet zou den zijn. Magnifiek drukt hij dat uit in het slot van „De Leonardo": „Helaas, de voor werpen die ik had verzameld gaan huns weegs. De jonge populier vervaagt en stijgt op om terug te keren naar waar hij vandaan was ge haald. De stenen muur lost op. Het huis trekt een voor een zijn balkonnetjes in, draalt zich om en zweeft weg. Alles zweeft weg. Harmonie en betekenis verdwijnen. De wereld ergert me weer met haar bonte leegte". Pas ln het verhaal, in de roman, krijgt naar het oordeel van Nabokov de „bonte leegte" van de we reld „harmonie en betekenis". Dit is zijn kunstopvatting, die natuurlijk een levensbeschou wing is „Ultima Thule" is soms sati risch, soms poëtisch, er staan fantastische verhalen in en ro mantische, sommige spelen ln een verbeeldingsdecor, maar de meeste in het Berlijnse emlgré-milieu. Er vinden tal loze grensoverschrijdingen plaats, van droom naar werke lijkheid, van heden naar verle den. In het verhaal „Bezoek aan het museum" dwaalt ie mand lang door de giganti sche zalen van een Frans mu seum, waarin de hele wereld wel lijkt uitgestald, tot hij een deur opent en zich blijkt te bevinden ln het hem vijandige Rusland van na de revolutie. Een nachtmerrie, waarin vre dig sneeuw neerdaalt op een verboden land. Elysium. Het zou te eenvoudig zijn om het Rusland van Nabo- kovs Jeugd te interpreteren als zijn Ultima Thule. Het Ul tima Thule is bij de klassie ken het verst weg gelegen noordelijke gedeelte van de toenmalig bekende wereld, en is meer in het algemeen de uitdrukking geworden voor een zeer afgelegen gebied. Na bokov gebruikt het als de be naming voor een andere we reld, het wordt bij hem wel vergelijkbaar met het Elysi um, een gebied waarnaar ge hunkerd wordt, maar dat eerst na de dood betreden wordt. Heel zijn werk ls ge richt op dit Ultima Thule (in ,31eek vuur" komt het voor onder de naam Zembla). Het titelverhaal is in feite een resterend hoofdstuk uit de onvoltooide roman van die naam, waaraan Nabokov in zijn „laatste seizoen als Rus sisch prozaschrijver" ln de winter van 1939/40 werkte. Hoofdfiguur is Falter, die als door blikseminslag het „ge heim" van het leven deelach tig wordt. Hij kan dit geheim met niemand delen, want wie ervan in kennis wordt gesteld zal dit niet kunnen verdragen en onherroepelijk sterven. De verteller van dit verhaal ls een man wiens vrouw is gestor ven. Aan haar is zijn verhaal gericht Hij moet een op dracht uitvoeren: een Frans gedicht, „Ultima Thule" gehe ten, illustreren. Hij hoopt dat deze opdracht hem zal „weg voeren naar een rijk vergelijk baar met het rijk waar jij. mijn lieveling, doel van mijn spookachtig speuren, voor mij bestaat en omdat alles me steeds maar afleidde, me de verf van de tijdelijkheid aan smeerde ln plaats van het gra fisch ontwerpn van de onein digheid, me kwelde met Jouw voetsporen op het strand, de kiezels op het strand, Jouw blauwe schaduw op het mon sterachtig zonnige strand, be sloot ik naar ons Parljse ap partement terug te keren en daar serieus aan het werk te gaan. Ultima Thule, dat ei land verwekt in mijn trooste loze, grijze zee van verdriet om jou, trok me nu, als thuis haven voor mijn meest onuit sprekelijke gedachten". Zorgvuldigheid In dit verhaal staat Nabokovs wel mystiek te noemen kunst opvatting centraal. Het ls in de kunst dat zich „het gra fisch ontwerp van de onein digheid" aftekent. Nabokov mag dan altijd bezig zijn ge weest met het verre Thule met „de essentie der dingen" hij laat zijn verhalen be staan uit een menigte, scherp waargenomen details. De kleinste dingen uit de werke lijkheid krijgen bij hem. Juist door de zorgvuldigheid waar mee hij ze beschrijft, een vleug van het grotere, van het geheim, met zich mee. In de precisie waarmee ook het kleinste aandacht krijgt, wordt de hommage zlchbaar die Nabokov de werkelijkheid bracht. „Weet je hoe die boom heet?" vroeg hij eens aan een aspirant-schrijver. „Nee". ant woordde deze „Dan zul Je nooit een schrijver worden", zei Nabokov toen. Ultima Thule werd prachtig vertaald door Anneke Brass inga (van „De gave") en Peter Verstegen (van „Bleek vuur"), die beiden eerder al veel lof voor hun Nabokov-vertellingen ontvin gen. Een recensent hoeft het zich meestal niet af te vragen of hij voor een boek meer dan honderd gulden over heeft. Ik heb dit boek gekregen maar moest ik het aanschaffen, ik zou het dlrekt doen, en de prijs zou geen beletsel zijn. Vladimir Nabokov. Ultima Thole. Vertaald door Anneke Brass Inga en Peter Verste gen. Atbenaeom-Polak en Van Gennep. 1979. 614 bis. prachtig ingebonden, 115.-. Kruisiging (Corpus Hypercubus) irritatie. De kunsthistorie heeft een groot aantal heilige huisjes voortgebracht, hei lig in de zin dat zij niet mogen worden aangetast. Als Dali ze herschildert, breekt het krakeel los. Dali ls de trein die net even eerder wegrijdt dan het spoorboekje aangeeft Dat wekt de woede op. Het denken en schrijven over Dali vertelt meer over de denkers en schrijvers zelf dan over Dali. Waarschijnlijk ls dat altijd zijn voornaamste doel geweest: zich op ieder terrein ulspreken over zaken die gevestigd lijken zolang als dat kan. Zijn uitspraken die vaak cryptisch overkomen en de meeste luisteraars nog altijd ln verwarring brengen, zijn er voor om hoogst serieus te worden genomen. Niet om te worden beoordeeld op hun psycho logische inhoud, maar om als het ware een heroriëntatie op het denken te veroor zaken. Dali heeft zich vaak in de positie van charlatan gemanoeuvreerd. Ik ben ervan overtuigd dat hij dat willens en wetens heeft gedaan om tot niet-gevestlgde uit spraken te kunnen komen over wat char- latannerie nu precies is. Ook op dat ter rein is hij niet zo serieus genomen als hij misschien ooit heeft gehoopt. Er is op zijn anti-clichés gereageerd met andere cli chés. Er is veel losgemaakt en bijna ieder een heeft wel gezocht naar een aanvaard bare oplossing over zijn mystiek geladen filosofieën, maar in wezen ligt de waarheid in hen zelf opgesloten. Het wordt ook daarom zo verwarrend, omdat Dali hoogstwaarschijnlijk een aantal clichés waarmee hij zichzelf wil confronteren har dop uitspreekt. Wahrheit und Dichtung in 's mensen geest vermengen zich, maar de meester lacht zich wellicht een kriek om te zien hoe er misgetast wordt bij het oprapen van het speelgoed dat hij zo kwistig heeft rondgestrooid. Kitsch. Met de kitsch die Dali zo overvloedig heeft ontworpen, is het al niet anders. Dali maakt kitsch, omdat het op kitsch moet lijken en niet met de bedoeling dat het kunst moet zijn. Dat is iets heel wezenlijks in zijn werk: het lijkt op zichzelf, het heeft bijna nooit de betrachting om naar iets te verwijzen dat er niet is (zelfs zijn surrealis tische werk is ongetwijfeld een recht streekse en letterlijke afbeelding van zijn dromen en visioenen.) Als Dali kitsch maakt, dan is dat eerlijke kitsch. Dat klinkt een beetje tegenstrij dig, want in onze ogen is kitsch een vies woord dat staat voor alles dat niet echt is. Wij zoeken ln onze kunstbeschouwing zo zeer naar het authentieke ln de kunste naar, dat we bijna vergeten dat kitsch ook een originele vondst kan zijn. Een bewijs daarvoor trof ik de afgelopen zomer ln een van de kathedralen In de Provence aan, waar ln een kapel een poster hing met een voorstelling van de Christus van Sint Jan van het Kruis uit 1951. Die poster deed het daar wonderlijk wel ln de afzondering van een eeuwenoude ruimte, zonder ook maar een moment te storen. Toch heeft het oorspronkelijke schilderij, dat Dali ln 1951 maakte tijdens een periode dat hij zich net tot het rooms-katholicisme had be keerd en een serie doeken had opgezet met de religie als hoofdthema, alle ken merken van de kitsch. De voorstelling laat de Christus voorover hangend zien. het kruis oprijzend uit een nachtblauw meer met op de voorgrond een scheepje met twee vissers. Le Nain en Velasquez worden hier onbeschaamd geciteerd, maar de .voorstelling blijft ondanks al dit Jat werk" recht overeind in haar bedoelingen staan. Wie de rijk gedocumenteerde tentoonstel ling ln het Centre Beaubourg beziet, zal er niet aan kunnen ontkomen, dat hoe goed ook alles ln elkaar ls gezet, er achter het genie Dali momenteel een tragiek schuilt Dali's ideeën, hoe choquerend ook ln de 'afgelopen decennia, hebben de meester zelf ingehaald. De tijd dat kunst kon schokken, lijkt definitief voorbij. Ieder taboe ls opgeheven, in de beeldende kunst is sinds de jaren vijftig alles gepermit teerd in een poging om in originaliteit de ander voor te blijven. De tragiek is niet dat Dali het moet afleggen tegen zijn navolgers die zich in hordes van honder den hebben aangediend, het drama Ugt veel eerder ln het feit van de schilderkunst een weg is ingeslagen die een de-humanl- serend karakter heeft. Dali had de bourge ois nodig, trok hem binnen zijn cirkel om hem over zijn eigen kunstzinnige waarden te laten nadenken, maar moet nu tot de conclusie komen dat hij geen greep meer heeft op de burgerman die aan alles is gewend. Dali was de hofnar van een vorst die zich met enige gretigheid wilde laten amuse ren. maar nu de lakeien een paleisrevolu tie hebben voltrokken is ook de positie van de hofnar onhoudbaar geworden. Dali ls daarmee een amechtig man geworden die moet teruggrijpen op overleefde stijl middelen, hoe kort geleden die ook zijn gemaakt. Zijn Kermesse héroique een apenrots met kijkgaten waarboven een hemel hangt van plastic en groteske wor sten is een oprisping van ongein. De bedoeling om nog eens opnieuw te chocu- eren wekt alleen maar een geeuw van verveling dergelijke pop art is sinds de jaren zestig aJ zoveel gemaakt en moet Dali je daar ook nog eens over laten nadenken? Wie Dali in 1970 in Boymans-van Beunin- gen ln Rotterdam zag, kan zich erover verbazen dat de meester ln de afgelopen tien Jaar zo weinig belangrijks heeft ge maakt. Zijn onderzoek naar het stereosco pisch schilderen (twee gelijke voorstellin gen in verschillende kleurstellingen uitge voerd) ls niet anders dan artistiek gereu tel. Het is niet langer het werk van Dali dat tot nadenken stemt, maar de man zelf bij wie zich al een artistieke doodsstrijd aandient. Komt hij daarin ook niet over een met Picasso die ln zijn laatste levens jaren zo veel slechts heeft gemaakt? Tot en met 14 april. Dagelijks geopend van 12-22 uur, op saterdag en tondag van 16-22 uur. Op dinsdag gesloten.

Historische Kranten, Erfgoed Leiden en Omstreken

Nieuwe Leidsche Courant | 1980 | | pagina 19