Waarschuwing
'Mensonterend'
'Toch vriendelij k'
Verwerken
'Ik mijd het'
üg
DAG 4 MEI 1979
TROUW/KWARTET
11
Terwijl mevrouw Koster-Kreger en ik naar Holo
caust zitten te kijken, komt er een straaljager over.
„Bombardementsvliegtuigen is haar eerste re
actie. Na al die jaren zijn de oorlogsslachtoffers nog
steeds bezig hun verleden te verwerken. Niet alleen
de oorlog dragen zij met zich, ook het fascisme dat
steeds opnieuw de kop opsteekt. „Laten we het
vergeten", zegt de jeugd, „het is al zolang geleden.
„Dit mag je niet vergeten", zeggen de mensen, die
het hebben meegemaakt. „Hieruit moet je lering
Deze barbarij nooit weer!
door Johanneke Leestemaker
flk Het voornaamste wat ik nu, na 35
jaar nog te vertellen heb ls de
waarschuwing: Deze barbarij en
totale ontmenselijking nooit weer!
Het is begrijpelijk dat de generatie die het
niet heeft meegemaakt, de verschrikkin
gen van de oorlog wezensvreemd blijft. De
vraag is dan ook, hoe voed je je kinderen
op zodat ze, net als wij. zeggen: ,Mij krijg
je er niet voor.' Hoe leer Je ze dat ze niet
moeten meewerken aan een oorlog die
alleen de belangen van enkele machtheb
bers baat? Ik ben ervan overtuigd dat de
ipvoeding daarin een belangrijke rol
lt. De Duitse jeugd werd toen, maar
k nu nog opgevoed met de plicht te
■hoorzamen. Als je een kind blindelingse
gehoorzaamheid aanleert, zal het later
ook opdrachten uitvoeren zonder zich af
Ie vragen wat het nut ervan is. .Befehl ist
ifehl' is niet typisch Duits, dat vind je
reral in de wereld.
Ik word erg bang van de Duitse jeugd, die
I de erfenis van de oorlog niet goed kan
werken. Groepen neo-fascisten begin-
ïen opnieuw met de Hitlerverering, ande
ren willen niet weten wat er gebeurd is.
p"och helpt ontkennen niet, we kunnen de
torlog pas vergeten als er gerechtigheid
)ver is geweest, als alle kinderen weten
[wat er gebeurd is en beseffen dat het nooit
Ineer mag voorkomen. Wat in Holocaust
^ie» tot uitdrukking komt is het miljoen-
roudige van zo'n enkele gebeurtenis. Het
iljoenvoudige, wat de oorlog tot een
•ote verschrikking maakte. De zinloze
vernietiging van prachtige Jonge mensen
Jen kinderen op grote schaal kan je ook
pet in een film laten zien. Je kan het niet
eens beseffen.
Iet grote nadeel van een gedramatiseerd
□stuk ge chiedenis is dat het. zeker op de
[televisie, overkomt als een verhaal. Wij en
pnze kinderen zijn gewend aan criminele
series, waarbij je je, als je een beetje
meeleeft, moet bedenken dat de betreffen
de figuur niet wordt doodgeschoten. Dat
verschijnsel werkt door op zo'n serie als
Holocaust, wij weten dat het acteurs zijn.
En het lijkt net alsof het niet echt gebeurd
is. Er zijn ontzettend veel documentaires
van oude archiefbeelden gemaakt over de
«oorlog. Naar mijn smaak geven deze, hoe
fragmentarisch ook, een treffender beeld
van de sfeer van totale vernietiging dan
lo'n gedramatiseerd verhaal over concen-
ratiekampen. ,Die Endlösung' geeft bij
'oorbeeld authentieke beelden van de Jo-
lenvernietiging. gaskamers en de stapel
ijken. Beelden die al vaker zijn vertoond
n waar niemand zich druk om heeft ge
naakt. Ook deze geschiedschrijverij geeft
Ie kinderen niet de motivatie om nooit
neer zo'n oorlog te voeren. Zij vergeten
et als een willekeurig stuk verle- a
ien Maar het fascisme is geen
eschiedenis. dat is heden."
De totale rechteloosheid en mach-
teloosheid waar we tijdens de oor
logsjaren in werden geworpen, be
trof ook je privéleven. Alles waar
|e mee bezig was. werd in brokjes en
ketjes van je afgenomen. Ik kon niet
herder studeren zonderverklaringen te
ondertekenen en dat deed je natuurlijk
Biet. Je moest keuzen doen die je veraf-
ichuwde maar die in de gegeven omstan
digheden nog de beste waren. Na '41 toen
mijn eerste man een Jodenster moest dra
gen. maakten we plannen om hem te laten
'luchten. Hij heeft zich eerst van mij laten
«heiden om geen vrouw en kind van een
Jood achter te laten. Afschuwelijk, maar
je had geen keus. Hij kon wel hier blijven
maar dan was hij zeker doodgegaan. Het
had geen zin, wij waren blij dal hij kon
vluchten. Zijn ouders zijn hier gebleven
maar hebben nog maar heel kort geleefd,
zij zijn in Westerbork omgebracht.
Het was zo mensonterend dat het je alle
maal opgedrongen werd. Daar was je ook
zo verontwaardigd over, je kon niet pro
testeren, geen rechtbank die je gelijk gaf.
Je kon niet in de krant schrijven dat je het
er niet mee eens was, je kon het niet eens
aan je familie schrijven. Die macht van de
sterkste, die terreur was verschrikkelijk
om onder te leven. Het was niet uit ideolo
gie dat we verzet pleegden maar meer
omdat het gewone dagelijkse leven ons
noodzaakte ons te verzetten. Anders ging
je er psychisch aan kapot. Je moest het
houvast hebben dat je er Iets tegen deed,
dat je het niet zomaar liet gebeuren. Het
was niet eens belangrijk of het verzet in
alle landen samen wezenlijk iets verander
de in die oorlog. Je kon niet anders.
Op het moment dat de oorlog uitbrak
woonden wij in een gemeenschapshuis
met verschillende oud-SpanjestriJders. Zij
hadden al aan den lijve ondervonden wat
fascisme betekent, één van de Jongens
was half verlamd uit Spanje terug geko
men. Zij waren politiek bewust en hadden
al een training in ondergronds oorlog voe
ren, Hun verzetsmentalitelt brachten zij
op ons over. Omdat de censuur snel intrad
richtten wij het illegale studentenblad 'De
Vrije Katheder' op en probeerden het te
verspreiden. Later legden wij, bij een over
val op een bevolkingsregister, de hand op
duizenden bonnen. Daarmee zorgden we
dat er elke dag eten werd gebracht naar
illegale verzetsmensen. Later, toen mijn
man al weg was, leefde ik met mijn vrien
din en mijn dochtertje in een huis in de
Jan Luykenstraat. Op zolder werd 'De
Vrije Katheder' gestencild en de voorraad
bonnen lag onder de traploper. Ik zorgde
ervoor dat er elke dag voor honderd bon
nen eten in huis kwam. Dat betekende
naar tientallen verschillende winkels, elke
keer opnieuw in de rij staan en met volle
tassen de hoge trappen op naar zolder.
Door koeriersters werd het eten naar de
betreffende adressen gebracht. Ook had
den we twee vaste onderduikers in huis en
waren we de opvang voor onderduikers
die nog geen adres hadden. We konden er
niet veel bij hebben zonder dat we het
voor alle partijen te gevaarlijk maakten.
a Eén van onze onderduikers zat
zwaar in het verzet. Hij werd ge
zocht en stond met foto en al in
het politieblad. Op een dag kwa
men de Duitsers mijn man zoeken, die was
er natuurlijk niet. De Duitsers en een
Hollandse SS'er kwamen boven om zich
ervan te vergewissen dat ik de waarheid
sprak. De onderduiker gedroeg zich voor
beeldig, vertelde dat hij slechts op bezoek
was en liep de trap af. Buitengekomen zag
hij dat de Duitsers die nog bij de overval
wagen stonden hem argwanend bestu
deerden. In paniek zette hij het op een
lopen en er werd op hem geschoten. Even
later zat hij weer boven, bloedend en
geboeid. Ook ik werd gearresteerd maar
onder aan de trap weer vrijgelaten. Ik heb
onmiddellijk onderduikadressen voor ie
dereen versierd en het huis gesloten.
's Middags kwam ik in Den Haag bij mijn
ouders aan om zolang bij hen dekking te
zoeken. Ik was er nog geen uur of er stopte
een legerjeep vol moffen voor de deur. De
schrik schoot mij in de keel. Naast mijn
ouders woonde een familie Krop met zes
zonen. Alle zes zaten in de verzetsgroep
van Trouw waar ze ontzettend veel voor
deden. De Duitsers kwamen voor hen, een
moment later waren ze allen gearresteerd.
Ik was wat bibberig van alle emoties die
dag. maar ik dwong mezelf door riet raam
te kijken. Er kwam een jonge man aange
lopen. Instinctief dacht ik: Dat is een
verzetsman op weg naar Krop en schudde
mijn hoofd. Hij keek me door de wat
schuinstaande ramen recht in mijn ge
zicht, stond even stil, draaide zich om en
liep kalm weg. Nog geen drie minuten
later werd er gebeld en stond er een Duit
ser op de stoep. En dan krijg Je het mens
onwaardige. Terwijl ik die man wel in zijn
gezicht kon spugen na alles wat er ge
beurd was, schoot er onmiddellijk door
mijn hoofd: 'Aan de overkant wonen NSB-
ers, Rudi, een Joods meisje woont bij mijn
ouders, mijn broer!' En ik besefte opeens
'Oh vriendelijk zijn, want Rudi...niet naar
binnen... Dus zei ik vriendelijk in mijn
beste Duits „Komt u even binnen." Ik liet
hem in de hal en hij vroeg me waarom ik
de man een seintje had gegeven. Ik stot
terde: 'Wat bedoelt u? Ik woon hier niet.
Ik ben bij mijn vader op visite, hij is Jarig
en...' Je staat dan te liegen en te slijmen
waar je kotsmisselijk van wordt. Alleen
omdat je weet wat het betekent als hij Je
arresteert, mijn dochtertje, huiszoeking
bij mijn ouders, Rudi. de voedselketen.
Als Je Je hersens gebruikte, kon je niet,
hoe graag je dat ook wilde, de held uithan
gen. Er hingen mensenlevens vanaf. 'Be
moeit u zich nergens mee, anders zullen
wij ons met u bemoeien,' waren zijn af
scheidswoorden. Een dreigement maar je
wist wat het betekende. Ik zocht dus een
ander onderduikadres en moest mijn
dochtertje achterlaten.
Na die dag heb ik vaak het gevoel gehad
dat ik er niet meer aan zou ontkomen. We
zaten als ratten in de val. Ik kon me net zo
goed gaan aangeven. Steeds meer mensen
werden gearresteerd, steeds minder men
sen waar je op terug kon vallen, a
Het was al een hele houw ledereen J
in leven te houden. Daarbij kwam
te moordende angst.
trekken. Fascisme is iets dat nog steeds elke dag
voorkomt en elk moment kan er een nieuwe vernie-
tingingsgolf opkomen. Juist de volgende generatie
moet wegen wat er gebeurt als je mensen niet als
mensen beschouwt. Holocaust is daar niet het goede
middel toe. Zodra de geschiedenis van de tweede
wereldoorlog een verhaal wordt of feiten die je voor
een examen uit je hoofd moet leren, heeft het geen
kracht meer om de wereld te veranderen."
Mevrouw Koster-Kreger studeerde tijdens de oorlog
medicijnen in Amsterdam. Zij was getrouwd met
een Joodse man en in het eerste oorlogsjaar werd
haar dochter geboren. Zij was de hele oorlog actief
in het studenten verzet. Nu heeft zij van de stichting
'40-'45 vervroegd pensioen gekregen. De oorlog
heeft haar het werken onmogelijk gemaakt.
9 Het eerste jaar na de oorlog was ik
geestelijk helemaal verlamd. Ik
deed niets, kwam nergens toe. Ik
kan me er nu niets meer van herin
neren. Ik geloof dat ik het veel te lang
zaam verwerkte want ik vond mijn medi
sche studie belangrijk en wou het ook
zeker afmaken maar ging niet naar de
universiteit. Ik had al mijn co-schappen in
de oorlog gelopen en Je kon kort na de
oorlog verlicht examen doen. Maar ik
kwam een Jaar te laat en moest zelfs mijn
co-schappen, twee Jaar werk, overnieuw
doen. Het enige wat ik in die tijd gedaan
heb, deed ik uit het reflex van de oorlog,
joden beschermen. Ik nam een moeder
met drie kinderen in huis, het waren enke
le van de weinige Joden die van een con
centratiekamp terug zijn gekomen. Pas
na drie jaar kreeg het gezin een huis en
kon het op eigen kracht verder.
Na die down ben ik weer aan 't werk
gegaan en heb sindsdien eigenlijk gewoon
geleefd. Ik maakte mijn studie af, trouwde
opnieuw, kreeg kinderen, werkte hard en
dat ging allemaal erg goed.
Totdat ik met Kerst '71 een zware griep
opliep. Voor het eerst in mijn 25-jarig
bestaan als hulsarts moest ik een vervan
ger nemen voor mijn praktijk. Na die
griep bleef ik zwak en moest vooral 's
nachts mijn werk op mijn wenkbrauwen
doen. Op een gegeven moment moest ik er
's nachts uit voor een patient. Toen ik bij
hem vandaan kwam, moest ik mijn auto
achteruit de straat uit rijden. Dat kostte
mij zoveel energie dat ik aan het eind van
de straat ben blijven staan en in een
bewusteloosheid wegzonk. Ik moet er
uren gestaan hebben want ik kwam pas
bij toen ze me vonden. Mijn man was
ongerust geworden en ging mij na uren
zoeken. Nadat dit gebeurde, besloot ik
met werk te kappen. Het was te gevaar
lijk, straks deed ik één van mijn patiënten
iets aan door deze aanvallen.
Het duurde nog een jaar voor ik het, bij de
Symbolisering van de fascistische mach
ten. Somoza verjaagt met behulp van zijn
huurleger de mensen van hun land. Schil
derij van W. E. Koster-Kreger.
stichting '40-'45 aangevraagde, pensioen
kreeg. In die tijd heb ik zoveel mogelijk
werk van mij afgeschoven. Ik kon niet
meer slapen en als ik sliep werd ik gillend
wakker als de telefoon ging. In dat Jaar is
de oorlog weer gaan leven. Ik was op, ik
kon niet meer.
Vooral na mijn pensionering ben ik veel
aan de oorlog gaan denken. Waarschijn
lijk halen alle gepensioneerde mensen
herinneringen op. Maar die van de mensen
die de oorlog bewust hebben meegemaakt
en daar vrienden en femllie in verloren
hebben, zijn veel emotioneler. Vooral als
Je, zoals lk in de voorafgaande tijd, er niet
aan hebt willen of kunnen denken. Praten
doe Je er ook haast niet over. Er zijn maar
weinig oude vrienden overgebleven met
wie Je over de oorlog kunt praten. De
onderduiker die een groot gedeelte van de
oorlog bij ons in huls heeft gewoond, zie ik
nog wel eens. hij woont vlakbij me in de
buurt. Maar we spreken elkaar nooit. Ik
kan natuurlijk naar hem toe gaan, aanbel
len en vragen: 'Zeg, wil Je eens over de
oorlog praten?' Ik denk dat hij raar op zou
kijken. Ik weet het niet, ik zou het nu wel
eens willen.
BIJ zo'n demonstratie tegen het opko
mend fascisme als er twee weken geleden
in Straatsburg werd gehouden, kom Je
veel oud-verzetstrijders tegen. Uit Neder
land waren er meer dan duizend. Er zaten
er veel bij die ik ken. Ik had zielsgraag
meegegaan maar ik kan het niet opbren
gen. Ik ben bang dat ik in die trein ga
zitten Janken of op zo'n demonstratie. Dat
wil ik niet. Het ls erg vervelend voor Je
omgeving en ik geloof ook niet dat Je met
tranen de fascisten kan overtuigen. Nee,
die indruk heb ik niet gekregen, dat je
meneer Kohl of Schmidt met Janken kunt
overtuigen dat ze niet weer opnieuw moe
ten beginnen. Het zal wel uitdrukking
geven aan mijn eigen gevoel maar ik ben
ook bang dat ik na zo'n uitbarsting gehol
pen moet worden en het ligt mij niet zelf
patiënt te zijn. Dus mijd ik het.
Zo is het met je herinneringen ook, de
meest pijnlijke probeer Je zoveel mogelijk
te vermijden. In de oorlog zelf, moest je zo
min mogelijk weten, na de oorlog bleeft
zp. Je praatte nauwelijks over verzet of de
dood van je naasten. Het gebeurde. Na de
oorlog was het zaak weer een leefbare
situatie te creëren zodat de kinderen het
beter kregen. Mijn kinderen heb lk nooit
de afschuwelijke dingen van de oorlog
verteld. We praten wel over het fascisme
van nu maar niet over mijn persoonlijke
ervaringen. Op zijn hoogst de komische
gedeelten.Blj het maken van mijn rapport
over de oorlogsjaren voor de stichting '40-
'45 merkte ik dat sommige kennissen uit
het verzet zich totaal niets meer konden
herinneren, alles verdrongen hadden.
Voor mij is het praten over die tijd
niet zo emotioneel omdat ik alle
dingen, die me werkelijk diep heb
ben getroffen nooit aan iemand
vertel."
a Oorspronkelijk dacht ik. als ik
y niet meer hoef te werken, heb ik
tijd voor vergaderingen, congres
sen en de politiek. Ik heb het ge
probeerd. We hebben onder andere het
comité 'Hulp aan Spanje' heropgericht.
Vóór de Tweede Wereldoorlog bestond het
ook al, toen gaf het hulp aan de slachtof
fers van de Spaanse burgeroorlog, nu aan
de slachtoffers van het franco-regime. In
dat comité ben ik nog even actief geweest,
maar ik kon het helemaal niet. Ik werd
bloednerveus. Als lk brieven wilde tikken
verzeilde ik in dagdromen over vroeger,
over het Spanje van vóór Franco en ik
kwam nergens toe. Ik kon ook niet meer
tegen vergaderingen en afspraken. Stuk
ken die lk moest maken kreeg lk haast
niet af. Ik moest ermee stoppen. Het is wel
raar als Je merkt dat Je opeens niet meer
kan doen wat Je wilt. Het vereist enige
aanpassing. Het is moeilijk om na zolang
gewerkt te hebben een nieuwe Inhoud aan
je leven te geven. Veel oorlogsslachtoffers
kunnen het niet zonder deskundige hulp.
Ik weet niet of het schilderen, waarmee ik
nu mijn dagen vul, mij helpt in het verwer
ken van oorlogsverdriet. Het is in elk
geval een ontspannende bezigheid en heel
goed voor het zenuwstelsel. Je wordt er
wat eenzaam van. Je ziet weinig mensen
als Je de hele dag in Je eentje zit te
schilderen. Maar ik heb in mijn leven
zoveel mensen gezien dat ik daar een
beetje overgevoelig voor ben geworden.
De angst en gevoelens die ik in de oorlog
had, komen heel sterk terug als er ergens
in de wereld iets vergelijkbaars gebeurt.
Zuid-Afrika, die confrontatie van enkelen
met een enorme machtsuitoefening over
een héél volk, de terreur die daar ook
heerst. Alles gaat voor Je leven, die mens
ontwaarding heb Je ook mee gemaakt Ik
weet wat het is. Zo'n Blko, die daar in de
gevangenis wordt vermoord, dat doet me
veel, hoor! Dat is niet ver van mijn bed.
Dat ls zo dichtbij dat lk er wakker van lig
en denk: 'Houdt die oorlog dan nooit op?'
Ik word daar heel kwaad en heel slapeloos
van.
Het is dezelfde kwaadheid die ik in de
oorlog om kon zetten in verzet. Nu zou Je
er mee in actiecomités moeten gaan zit
ten. Maar ik kan er niet tegen, ik ben wat
dat betreft arbeidsongeschikt. Toch voel
ik me elke keer weer schuldig omdat ik er
niet* tegen doe. Dan teken ik het. maak
een wild plaatje van de Nicaraguaanse
dictator Somoza met zijn privélegertje of
ga ik heel wild krassen. Onderwijl denk ik
erover en dat helpt. Maar eigenlijk zou ik
toch politiek actief willen zijn. Want lk
heb te weinig uitlaatklep voor de woede,
die lk voel over alles wat er in de wereld
gebeurt en gebeurde.
Je ziet er nooit een eind aan komen. Je
kunt er nu al duvel op zeggen dat ze in
Namlblëvechten om de Walvisbaai. De
heren van Zuid-Afrika staan 't niet af en
huren een stel Jongens in om voor hun
belangen te vechten. Als die Jongens zich
nou eens afvroegen waar ze eigenlijk hun
Jonge leven, armen en benen voor geven.
Of dat wel in hun eigen belAng ls, dan zou
er niet gevochten worden. Maar zoals al
tijd, zal de honger in de magen wel sterker
zijn dan het verstand. Nee. lk ben geen
optimist wat dit betreft. Veel hebben de
mensen niet geleerd van de Twee-
de Wereldoorlog. Eén generatie
slaat de oorlog over, maar daarna
beginnen de mensen van voren af
aan."
