de demonie van de staat
I-
ET
ERDAG 30 DECEMBER 1978
BUITENLAND
TROUW/KWARTET P 14 - RHS13
jr Herman Amelink
staat is vrijwel almachtig
iaarvan worden dagelijks
tsen het slachtoffer. De
fchtsmiddelen van de staat
zo omvangrijk, dat geen
Mvidu daartegen op kan.
®^ten doen namelijk aan po
le, dat wil zeggen: ze stre-
naar macht en dat stre-
wordt gekenmerkt door
hanteren van machtsmid-
in.
oeleinden van het statelijk strë-
-orden vaak in mooie woorden
;t. Maar hoe mooi die woorden
linken, toch worden veel men-
it slachtoffer van het optreden
staat. Als ze het niet eens zijn
de doelstellingen van de staat
ze leven, kunnen ze achter de
verdwijnen. Voortdurend le-
iensen met de vrees dat ze opge-
gemarteld of gedood zullen wor-
De staat waarin ze leven is voor
een vijand, die hen bedreigt, inti-
irt en indoctrineert. De staat
tt dan demonische trekken aan.
voorbeeld van de demonische
i is nog steeds het Nazi-Duits-
van Adolf Hitler. Zes miljoen
i werden het slachtoffer van de
[che idealen. De wereld werd in
1 gezet door de machtsaanspra-
I van een verongelijkt land.
joit weer
de Tweede Wereldoorlog was de
mene leus daarom: dit nooit
In 1948 werd de Universele Ver-
ng van de Rechten van de Mens
raard door de Algemene Vergade-
van de Verenigde Naties. De indi-
:1e rechten en vrijheden van de
tegenover de staat werden door
verklaring beschermd. Een do-
>nt met rechtskracht was het
maar er. ging toch een morele
ig vanuit op alle landen die het
lent ondertekenden. Het moest
:is leggen voor een nieuwe we-
waarin de/mens niet langer angs-
loeft te zijn.
duurde tot 1966 tot de Universele
laring de vorm kreeg van een
,g. Een verdrag dat overigens
„straffen" kent voor overtredin-
In de Verenigde Naties werden
verdragen tot stand gebracht:
iver de politieke rechten en vrij-
van de staatsburger en één
zijn sociaal-economische rech-
In dit artikel wil ik vooral stil
bij de politieke rechten en vrij
en. Niet omdat sociaal-economi-
rechten (zoals vrijwaring van
■ek, het recht op arbeid en op
le voorzieningen) van minder be-
zouden zijn, maar omdat deze
meer het karakter hebben van
politiek programma. Zeker voor
irme landen zijn deze rechten pas
le lange duur te realiseren. Van de
nulering van deze rechten gaat
rigens wel een appèl uit op de
Ie landen om mee te werken aan
A rechtvaardiger internationaal
Ajnomisch stelsel dat de onderont-
«kelde landen tenminste enige
ats biedt om die rechten te reali-
oncreet
politieke rechten kan in principe
e staat zijn burgers gunnen, onge-
t zijn economische omstandighe-
Het zijn rechten als de vrijheid
gedachten, geweten en gods-
ïst, het recht op vrije meningsui-
op eerlijke berechting en de vrij
ing van willekeur. Afwezigheid
deze rechten is betrekkelijk ge-
ikelijk aantoonbaar. Tegen het
thouden van politieke gevange-
tegen het martelen van gevange-
i, tegen willekeurige verdwijnin-
i, tegen het zonder proces gevan-,
i houden van mensen worden con
té acties gevoerd, «Joor mensen die
i beroepen op concreet omschre-
rechten. Het gaat om situaties
in beginsel tamelijk snel veran-
1 kunnen worden.
lert de opstelling van de Univérse-
[Verklaring van de Rechten van de
tas zijn er op tal van terreinen
Idere uitwerkingen gekomen van de
arin geformuleerde rechten. Zo
I nvaardden de Verenigde Naties in
een verdrag tegen volkeren-
f >ord, in 1951 een verdrag over de
:htspositie van vluchtelingen, in
J52 een verdrag over de politieke
ihten van de vrouw en in 1965 een
rdrag tegen rasdiscriminatie. In
75 werd een verklaring tegen het
irtelen van gevangenen opgesteld.
landen van de Raad van Euro-
aanvaardden in 1950 de Euro-
Ise Conventie voor de Rechten van
A mens, die de mogelijkheid schiep
A|t burgers van Europa in beroep
Alan bij het Europese Hof of de Euro-
A se Commissie voor de Rechten van
A mens in Straatsburg. Zo behandel-
A het Europese Hof vorige maand
A S een klacht van de Nederlander
its Winterterp die al tien jaar op
sloten zit in een psychiatrische in-
hting zonder dat hij zich daartegen
verzetten. Winterterp beroept
h op de door Nederland aanvaarde
>aling in het Europese Verdrag
>r de Rechten van de mens, dat
;ene die van zijn vrijheid is be
id. er aanspraak op kan maken
Jrechter een oordeel uitspreekt
i wettigheid van die gevangen-
llfl
i
1
Helsinki belijdt de eerbiediging van
de rechten van de mens en van funda
mentele vrijheden, met inbegrip van
de vrijheid van denken, geweten,
godsdienst of overtuiging. De deelne
mende staten (vrijwel alle Europese
landen, de Verenigde Stat^^aUana-
da) „zullen bij voortduring oeze réch
ten en vrijheden in hun onderlinge
betrekkingen eerbiedigen en zullen er
gezamenlijk en afzonderlijk, alsmede
in samenwerking met de Verenigde
Naties, naar streven de universele en
daadwerkelijk eerbiediging hiervan
te bevorderen".
Verpakking
De bepalingen uit de verschillende
akkoorden maken afdoende duidelijk
dat het bij de zaak van de mensen
rechten om een algemeen aanvaard
goed gaat. Toegegeven zij dat deze
ke valse voorstellingen van zaken ge
geven. Maar dat maakt de idealen er
niet minder nastrevenswaard om.
Voornemens
Dat alle genoemde verdragen en be
palingen tot een daadwerkelijke ver
betering van de positie van het indivi
du tegenover de staat hebben geleid
is moeilijk vol te houden. De goede
voornemens worden telkens over
spoeld door politieke belangen en te
genstellingen.
Het nu bijna afgelopen jaar heeft
weer vele voorbeelden laten zien van Macht
schending van de mensenrechten. De
wereldkampioenschappen voetballen
in Argentinië waren aanleiding voor
een grootscheepse campagne tegen
de regerende militairen van dat land.
nen in de Verenigde Staten worden
toegekende rechten ontnomen.
In China veranderden mensen van de
ene dag op de andere van een voor
beeldig revolutionair in een laat-kapi-
talistisch reptiel. In Cambodja is een
waar bloedbad aangericht onder de
tegenstanders van het regime van Pol
Pot. Het communistische Vietnam
stoot zoveel vluchtelingen uit, dat
men nauwelijks meer kan aannemen
dat het hier alleen maar gaat om het
vluchten van de profiteurs van het
vorige bewind.
groot belang voor de situatie van
mensenrechten In Europa zijn
orts de in augustus 1975 onderte-
tnde akkoorden van Helsinki. Het
vende beginsel van de Slotakte van
rechten in hun afkomst een prodtrirt
/Wn de westelijke beschaving zijn,
7maar het feit dat deze rechten en,
vrijheden over de hele wereld her
kend zijn als een wezenlijk element
voor menswaardig leven, verheft ze
boven hun afkomst.
Zelfs het geSta^k van de idealen van
vrijheid en democratie voor verkeer
de doeleinden ontneemt daaraan nog
hiet de waarde. De Amerikanen gin
gen naar Vietnam „om de democratie
te beschermen", maar ze maakten de
zaak met hun bemoeienis alleen maar
erger. De idealen kunnen inderdaad,
zoals Noam Chomsky het zei, funge
ren als een ideologische verpakking
van streven naar macht. In naam van
de vrijheid zijn er al vele van dergelij
Het aantal rapporten dat Amnesty
International dit Jaar uitbracht over
martelingen en politieke gevangenen
in diverse landen was weer legio.
In de SowjetrUnie verdwenen mensen
in psychiatrische inrichtingen, omdat
ze zich beriepen op afspraken die dat
land zelf heeft gemaakt. In Zuid-Afri-
ka worden personen die als een be
dreiging voor de staat worden gezien
vanwege hun afwijkende politieke
denkbeelden en hun openlijke strijd
tegen de apartheidspolitiek aan huis
gebonden om te voorkomen dat hun
ideeën wereldkundig worden
gemaakt.
In Argentinië en Chili zijn mensen
verdwenen, van wie niemand ooit
meer iets heeft gehoord. Aan India
Alle mooie woorden ten spijt, blijven
staten en regeringen streven naar de
handhaving van hun eigen positie, de
vergroting van hun macht, desnoods
ten koste van hun onderdanen. Hoog
gestemde idealen lijken bestemd om
stuk te lopen op de harde werkelijk
heid. Staatsmacht zonder beperkin
gen worden overmacht. Die over
macht leidt tot uitzichtloze situaties.
Het recht op vrijheid van meningsui
ting, het recht van vereniging en ver
gadering, de vrijheid van godsdiensti
ge overtuiging en het belijden ervan,
de vrijwaring van vrees voor staatsin-
grijpen zijn niettemin essentiële
voorwaarden voor de ontplooiing van
de mens. Met die vrijheden kan geen
loopje genomen worden, omdat dan
de verantwoordelijkheid van de mens
in het geding komt. Deze normen
kunnen daarom nooit om wille van de
weerbarstige werkelijkheid aange
past worden aan bepaalde situaties.
Onrecht blijft onrecht, hoe ideaal een
systeem ook lijkt waarbinnen zulk
onrecht begaan wordt.
'Binnenlands'
Dit betekent dat we ons zullen moe
ten blijven druk maken over schen
dingen van de mensenrechten. Het
veelvuldig gehanteerde argument dat
protesteren tegen dergelijke schen
dingen in andere landen inmenging
in andermans binnenlandse aangele
genheden betekent, is onjuist. Door
aanvaarding van het Handvest van
de Verenigde Naties zijn deze normen
over de hele wereld aanvaard.
Met Max van der Stoel kan men zeg
gen dat op het gebied van de mensen
rechten de nationale grenzen poreus
zijn geworden. Ook het genoemde
zevende beginsel van de Slotakte van
Helsinki erkent dit met zoveel woor
den. Artikel 2 van het Handvest van
de Verenigde Naties zegt dat geen
enkele bepaling van dat Handvest de
Verenigde Naties de bevoegdheid
geeft tussenbeide te komen in aange
legenheden die in wezen onder de
binnenlandse rechtsmacht van een
staat vallen. De uitdrukking „in we
zen" houdt een essentieel voorbe
houd In. Sommige binnenlandse aan
gelegenheden hebben zo grote more
le, internationale betekenis dat ze wel
voor buitenlandse bemoeienis vat
baar zijn. Als dit ergens voor geldt
dan is het wel voor de mensen
rechten.
De vraag dringt zich nu op naar het
zetting van de financiële hulp, die
onderdeel uitmaakte van het associa
tieverdrag. bleef uiteindelijk niet zon
der gevolgen.
In andere gevallen zal het hebben van
gemeenschappelijke doelstellingen
voldoende zijn om veranderingen tot
stand te brengen. De SowJet-lTnie
heeft zoveel belang bij de totstandko
ming van een verdrag ter beperking
van de strategische kernbewapening,
dat dit de Amerikaanse president.
Carter een bruikbaar wapen in han
den gaf om front te maken tegen de
schending van de mensenrechten in
dat land.
Vooral in het begin van zijn ambtspe
riode haalde C&rter ongenadig uit
naar de leiders in het Kremlin. Later
nam de Amerikaanse president dui
delijk gas terug toen hij ontkende dat
er een koppeling zou moeten komen
tussen de situatie van de mensen
rechten en de totstandkoming van
een tweede SALT-akkoord. Maar on
dertussen zette hij de politieke druk
op de Sowjet-Unie op een subtielere
wijze voort.
Ter gelegenheid van de dag van de
mensenrechten (10 december) her
haalde de Amerikaanse president dat
de zaak van de mensenrechten de
kern van het Amerikaanse buiten
landse beleid vormt. Deze uitlatingen
van de Amerikaanse president èn de
wens van de Sowjets een tweede
SALT-akkoord tot stand te brengen,
kunnen niet los worden gezien van
het feit dat de Russen dit Jaar weer
een record aantal Joden hebben laten
emigreren.
'Neo-kolonlaal'
Een ander forum waarin de mensen
rechten op basis van gemeenschap
pelijke belangen ter sprake kwamen
was het Brusselse beraad deze maand
over een herziening van de akkoor
den van Lomé, een overeenkomst tus
sen een groot aantal landen in de
Derde Wereld en het verenigd Euro
pa. Van Europese zijde werden daar
serieuze pogingen gedaan om in de
herziene akkoorden bepalingen op tc
nemen over de mensenrechten. Van
de kant van de Derde Wereld-landen
zijn daartegen ernstige bedenkingen
gekomen, aangezien zij een dergelij
ke poging zien als een vorm van „neo
kolonialisme". Nu heeft de westelijke
wereld door verleden en heden in
haar relatie tot de Derde Wereld veel
boter op haar hoofd, maar het aan
dringen op betere naleving van de
mensenrechten is toch een reëel, en
waardevol element in de onderhande
lingen met die landen.
Morele druk heeft als regel weinig
effect wanneer het pressie uitoefe
nende land of de groep van landen
niets met het mensenrechten onder
drukkende land gemeen heeft. Bij
een land zonder democratische tradi
tie zal een appèl op democratische
waarden waarschijnlijk weinig uitha
len. Economische druk lijkt in zulke
gevallen het meest effectieve middel.
Economische druk, in de vorm van
stopzetting van hulp of wapenleve
ranties, of als extreemste middel een
totale boycot zal een meedogenloos
regime tot andere gedachten kunnen
brengen. Geen enkele staat is erbij
gebaat dat schade wordt toegebracht
aan zijn economische bestaansvoor
waarden.
Diplomatie
hoe van die Inmenging. Ongerustheid
over schending van mensenrechten
kan op talrijke manleren naar bulten
worden gebracht, variërend van de
lezer van deze krant die na een be
richt over een politieke gevangene
een brief schrijft aan het staatshoofd
van Noord-Jemen, tot het verbreken
van de diplomatieke of handelsbe
trekkingen tussen twee landen we
gens verregaande en systematische
schending van de mensenrechten.
Afhankelijk van de aard van de
schending en de specifieke situatie in
een bepaald land waar de mensen
rechten geschonden worden zal men
de meest effectieve middelen moeten
kiezen voor de bestrijding van die
schending. In het ene geval zal men
kunnen volstaan met het ontketenen
van een brievencampagne, in een an
der zullen de zwaarste sancties moe
ten worden toegepast om een regime
tot andere gedachten te brengen.
Carter
De keus van de middelen hangt af
van het effect dat men ervan kan
verwachten. De druk op een land zal
soms groter zijn naarmate men meer
met dat land gemeen heeft. Zo is de
pressie van Europa op de kolonelsre
gering in Athene effectief geweest,
doordat Griekenland op dat moment
lid was van de Raad van Europa en
geassocieerd lid van de Europese Ge
meenschap. De kolonels voelden zich
genoodzaakt zich uit de Raad terug
te trekken door de kritiek die daar op
hen werd uitgeoefend. Ook de stop
Er zijn echter ook effectieve, maar
veel minder tot de verbeelding spre
kende methoden om de mensenrech
ten te beschermen. De traditionele
diplomatie is èen van die methoden.
In een artikel over de plaats van de
mensenrechten in het Nederlandse
buitenlandse beleid geeft Max van
der Stoel toe, dat dergelijke diploma
tieke stappen bij geïnteresseerde ac
tiegroepen de indruk wekken dat er
sprake is van passiviteit. Van der
Stoel zegt zelf als minister van bui
tenlandse zaken heel wat bereikt te
hebben op deze manier in zaken ais
familie-hereniging. Ook ten aanzien
van Indonesië ziet Van der Stoel meer
in optreden achter de schennen dan
in publieke veroordelingen.
Op een heel ander vlak liggen de
activiteiten van organisaties als de
Internationale Commissie van Juris
ten in Zürlch en Amnesty Internatio
nal. Dergelijke organisaties hebben
het voordeel dat ze geen belast
verleden hebben en niet verdacht
kunnen worden van politieke bijbe
doelingen (al worden ze daar soms
wel van beschuldigd). Ze hebben deze
faam te danken aan een zeer zorgvul
dig optreden. Eerst worden op basis
van zorgvuldig uitgezochte getuigen
rapporten opgesteld. Pas nadat deze
zijn voorgelegd aan de regeringen
van de betrokken landen, gaat men
ertoe over die rapporten aan de open
baarheid prijs te geven. Dan komen
perscampagnes en brievenactles op
gang om de regering van zo'n land
van haar kwade weg te doen terugke
ren. De kracht van deze benadering is
gelegen in haar zwakte: het enige
machtsmiddel dat zulke organisaties
in handen hebben is de beïnvloeding
van de publieke opinie.
De keuze van benadering zal steeds
afhangen van de specifieke omstan
digheden van een bepaald land
Daarbij dient steeds gevraagd te wor
den naar de ernst van de schendingen
van de. mensenrechten, de kansen op
succes van de te kiezen benadering
en de mogelijke neveneffecten op d<
burgers van zo'n land. Die afweging
zal er in veel gevallen toe leiden dat
men zijn toevlucht neemt tot weinig
spectaculaire middelen. Maar ook ah
men rich hoedt voor een overschat
ting van de elgeh mogelijkheden, zal
men steeds in het achterhoofd moe
ten houden, dat schending van de
mensenrechten in alle omstandighe
den onaanvaardbaar is. Over die
norm is geen compromis mogelijk.
