Pasternak: twijfelmoedig lyricus
Een belangrijk
man in
moeilijke tijden
Thema-tentoonstelling in Schiedam
ómscheidet
i
f
X5>'
KY£'-
k
l
fc
Biogafie van Bertolt Brecht
l'ERDAG 15 JUL! 1978
TROUW/KWARTET
19
HS
IAicht" is het thema van een
ntoonstelling, die tot 28 au-
istus in het Stedelijk Mu-
um te zien is. Te zien... wat
duidelijk maakt dat het
er niet alleen gaat om het,
pals Van Dale dat omschrijft
n hoofdzaak uit zuurstof en
ikstof bestaande mengsel
it de aarde tot op zekere
jogte overal omgeeft", maar
)k over "de dampkring in
jgenstelling tot de aarde"
e ruimte, waar je bijvoor-
eeld vliegen of zweven kunt)
i de hemel, het uitspansel.
daar begint de expositie mee, met
it uitspansel dat al eeuwenlang zo'n
ote plaats inneemt in onze schilder-
inst. In de zeventiende eeuw begon-
;n ze daar pas goed mee en die tijd
hier vertegenwoordigd door Salo
on Ruysdael en Simon de Vlieger,
e schilders van water, wind en
jlken.
olken in oneindig gevarieerde for-
aties die de schilders van alle tijden
even inspireren. Hoog en Hollands,
dreigend, zoals bij George Michel.
q achttiende-eeuwse Fransman,
aar een die "Hollands" la Ruys-
el schilderde. En ook de wolken
n Hendrik Willem Mesdag die. dat
»el je. er eigenlijk vooral zijn om de
iwige veranderlijkheid van de zee
j eens extra te benadrukken. Die
e had Mesdag zich trouwens min of
- eer toegeëigend: "De zee" liet hij
in collega's (van de Haagse School)
ns weten, "is van mijn. daar mot je
J blijve!"
3.
J ollega's, als W. B. Tholen en P. C. J.
2i abriël. die eigenlijk net zo goed zo'n
r< imerking over de lucht hadden kun-
n maken. Bekijk die twee schilde-
tjes hier maar eens, ze zijn van een
jenlijk wonderbaarlijke "onge-
ichtheid", brokken natuur, eenvou-
eerlijk "smetteloos objectief"
iemde Jos. de Gruyter dat.
>4 00
iO.OO
'2.40
>9.40
>6.40
54.00 g.
Th. Rijkhart de Voogd: „Langs de IJssel", 1977
schilderde, waarvan zee en strand
nog wel enigszins herkenbaar zijn,
maar de lucht uit puur abstracte
kleurvlakken is opgebouwd.
door G. Kruis
ehalve met de "lucht" word je tus-
ndoor ook geconfronteerd met de
itwikkeling van de benaderingswij-
daarvan en dan zie je hoe Jan
aorop het een tijdlang met polntilis-
(de verf niet mengen, maar in
ippels of toetsjes naast elkaar aan-
engen) probeerde en Jan Sluyters.
(eer wat later een "Zonsondergang"
Sluyters ging later weer helemaal "te
rug naar de natuur" en die teruggang
hoeft zoals je hier, ook hij nü levende
kunstenaars als bijvoorbeeld Ciano
Siewert of Sam Middleton ziet, hele
maal niets met duffe navolging van
doen te hebben.
Anderen gingen door en ze bepaalden
zich alleen maar bij het uitspansel.
Soms wel indrukwekkend, zoals Jan
Grotenbreg, die een zestal zeer realis
tisch geziene wolkenluchten presen
teert; Lichtensteln deed het op zijn
(toen) befaamde maniertje; de Parij-
se Portugees Bertholo laat metalen
wolkjes langs elkaar schuiven, 't
beweegt echt in tegenstelling tot Pa-
namarenko's "helicopter multiple".
die dat gezien de aanwezige druk
knop ook had moeten doen. Maar
daar kijk je bij Panamarenko niet
van op.
Beland bij het luchtruim dus: vlieg
tuigen, luchtschepen, ballons, op
schilderijen, aanstekelijke en speelse
van Hermanus Berserik, het fel-ge-
schilderde "Waalhaven" van Kees
van Bohemen, houten vliegtüigmo-
delletjes van Jose Gamarra, door het
gekke, wat geheimzinnige sfeertje nèt
geen huisvlijt en een paar vliegtui
gobjecten van Will Rockx.
Dan de lucht, dat gasmengsel dus.
Lucht is onzichtbaar en blijft dat. alle
verontreiniging ten spijt. Lucht kun
je niet zien. hoe Je 't ook wendt of
keert. Maar door dat wenden en ke
ren is het wél mogelijk duidelijk te
maken, dat zij er wel Is. Daarom zijn
er een paar objecten of machientjes,
hoe je ze ook noemen wil. die lucht
nodig hebben om te kunnen, wat ze
doen. "Slapstick" van Theo Bot-
schuyver: een lange oranje slurf, die
opgeblazen wordt als je op de knop
drukt en daarna weer slap neerzijgt,
't Enige leuke is de woordspeling.
"Këfig" is een rare harige bol (van de
Duitser Günter Weseler), die. als je
goed kijkt, een beweging maakt, die
aan ademen doet denken. Je hoeft
dus niet zoals ik sommige mensen,
aangespoord door de aanduiding 'ad-
emobject" zag doen te blazen; 't
gaat vanzelf.
Ik had het al eerder even over de
luchtverontreiniging. Daar wordt ook
een zaalvol aandacht aan besteed.
Door middel van foto's, dia's, affiches
o.m. een paar beroemde van Klaus
Staeck en veel tekstmateriaal.
Ook toen...
Voor wie dacht dat luchtverontreini
ging iets van deze tijd is. hangt er een
"bericht" van de Romeinse filosoof
Seneca uit 61 na Chr.:,"Zodra ik uit
de zware lucht van de stad was geko
men en uit de stank van de rokende
schoorstenen,, die, wanneer ze opges
tookt worden, alle pestilente dampen
en roet die ze inhouden, uitbraken,
voelde ik mij een heel ander mens"
Het jaar 61 dus...
Trouwens ook in de zeventiende en
achttiende eeuw was er al het een
en ander over die verontreiniging te
doen. Er hangt bijvoorbeeld een reso
lutie van de vroedschap van Schie
dam van 2 maart 1655, waarin het een
walvistraankokerij vanwege de stan
koverlast verboden werd bij een be
paalde windrichting te werken.
Maar dat valt toch allemaal in 't niet
bij wat er vandaag de dag aan de
'hand is en daarover is hier veel infor
matie verkrijgbaar.
Een veelomvattende en vooral bij
zonder gevarieerde tentoonstelling,
waar Je echt wel even de tijd voor
moet nemen: in het Stedelijk Mu
seum, Hoogstraat 112 tot 28 augus
tus, maandag tot en met zaterdag
van 10-17 uur. zondag van 12.30-17
uur en bovendien donderdagavond
van 19-21 uur.
1 .jp*8
>:p|r
O'
f
Een poster van Klaus Staeck, 1973
door J. van Doorne
Je zou je kunnen afvragen of het wel zin heeft, een modern
Russisch boek te bespreken als dat boek de morele lieder-,
lijkheid van het regime aantoont. Juist in deze tijd, r.u
regelmatig onschuldige mensen tot zware straffen veroor
deeld worden, zou men kunnen zeggen dat alleen al de
journalistiek ons voldoende op de hoogte houdt.
Toch is dit niet zo. De literatuur
grijpt veel dieper in ons wezen in
dan de opsomming van loutere fei
ten. Dat viel mij opnieuw op toen ik
"Gevangene van de tijd", geschre
ven door Olga Ivinskaja gelezen
had.
De schrijfster, dichteres en vertaal
ster. werkte aan het toonaangeven
de tijdschrift "Novy Mir" (Nieuwe
Wereld) dat in Moskou wordt uitge
geven. Zij was daar hoofd van de
afdeling die jonge auteurs moest
opvangen Zij ontmoette daar in
1946 de al beroemde Boris Leonido-
vitsj Pasternak. Hij was toen zes en
vijftig jaar. De leeftijd van de
schrijfster heb ik niet kunnen ach
terhalen. maar zeker is dat een ge
neratie hen scheidde Zij. tweemaal
weduwe en hij, gescheiden en op
nieuw getrouwd, werden op slag
verliefd. "Gevangene van de tijd"
vertelt nu van het leven van de
schrijfster met Pasternak tot aan
zijn dood in 1960
De beide geliefden zijn nooit ge
trouwd. Pasternak, alhoewel heel
ongelukkig gehuwd, durfde een
tweede scheiding niet aan en Olga
Ivinskaja nam daar genoegen mee.
Heel het boek is een loflied op de
beminde. Zij ziet geen of nauwelijks
enig gebrek in hem. Zij noemt hem
een ..god", zij aanbidt hem. Paster
nak was wat je noemt een mooie
man en hij was opvallend ijdel. zo
als dit bóek laat zien. Maar dat
vindt de schrijfster terecht. Mag
een god misschien ijdel zijn? Op een
en dezelfde bladzijde roemt zij zijn
gele paardetanden en enkele regels
daarna vertelt zij hoe mooi zijn
Amerikaanse prothese hem stond
met de schitterende witte gelijkma
tige tanden, die hij zich later heeft
laten aanmeten.
Bangelijk
Anders dan vele dissidenten was
Pasternak een bangelijke man. Nu
zal ik wel de laatste zijn om een Rus
bangelijkheid te verwijten. Ik con
stateer slechts dat hij niet de moed
had van een Sacharow. een Soltzje-
nitsin, een Ginsburg of een Mandel-
stam. En dat terwijl hij bijkans on
aantastbaar was. Tweemaal had hij
kandidaat gestaan voor de Nobel
prijs. Als lyricus en taalvirtuoos
was hij over de hele wereld bekend.
Aanvankelijk groot bewonderaar
van Stalin, kreeg hij later dan men
zou verwachten, inzicht in het dui
velse karakter van die mens.
Toch is hij geen dissident gewor
den: hij trok zich terug in de ivoren
toren van lyriek en taalmuziek.
Toen Ossip Mandelstam. Jood als
Pasternak zelf. voor het eerst ge
vangen genomen was. belde Stalin
(het was in 1934) Pasternak op. wél
een bewijs van de uitzonderlijke
positie die Pasternak innam, en
vroeg hem wat literaire kringen wel
dachten over de arrestatie. De dich
ter beantwoordde de vraag op zwe
vende. omslachtige manier, wat
Stalin de opmerking deed maken:
"Nou. je weet een collega niet erg te
verdedigen".
De schrijfster verhaalt hier uitvoe
rig over en tracht de twijfelmoedig
heid van Pasternak goed te praten.
In 1949 werd Olga Ivinskaja gear-
dat hij gedwongen was. de prijs te
weigeren. Toch werd hij ongemoeid
gelaten: zijn faam was te groot. Een
faam die vooral politiek gekleurd
was. Pasternak stierf in 1960.
Olga's boek
Olga Ivinskaja in 1936
resteerd en zelfs haar dochtertje.
Alles dat zij van Pasternak bezat,
werd in beslag genomen. Zij kreeg
voor haar omgang met haar "god"
vijf jaar strafkamp: een voor Russi
sche begrippen zeer milde straf. Zij
kwam weer vrij na de dood van
Stalin in 1953. In hoeverre Paster
nak gepoogd heeft haar vrij te krij
gen. is me niet duidelijk geworden.
Vele jaren heeft Pasternak aan de
roman "Dokter Zjivago" gewerkt.
Toen de roman eindelijk af was. kon
hij hem in Rusland niet gepubli
ceerd krijgen: de roman was welis
waar met anu-sovjet, maar zeker
niet positief lovend. Pastemak
heeft hem niet het land uit gesmok
keld. maar wel heeft hij de roman
ter "lezing" gegeven aan bevriende
relaties van een Italiaanse commu
nistische uitgever. De roman ver
scheen daarna in vele talen.
Een storm van woede brak los. De
schrijver werd uit de Schrijvers
bond gestoten. Er werden bijeen
komsten gearrangeerd waarbij
sprekers van naam en ook arbeiders
getuigden van hun afschuw van de
daad van de schrijver. Het werd nog
erger toen hij de Nobelprijs kreeg.
Typerend voor Pasternak was. dat
hij eerst een telegram van grote
dankbaarheid verstuurde en later
op aandrang van officiële instanties
voor de prijs bedankte en in het
openbaar toegaf dat hij wellicht on
zorgvuldig gehandeld had. Weer la
ter liet hij een gedicht naar Zweden
uitlekken waaruit duidelijk bleek.
Gevangene van de tijd" is beslist
een ontroerend boek. Het is een
liefdesgeschiedenis van de eerste
orde, waarin de onbaatzuchtigheid
van de vrouw in sterke mate naar
voren komt. Heeft het boek behalve
dèt waarde? Zeker wel. Vele geda
teerde feiten en tal van nauwelijks
bekende bijzonderheden maken dit
boek tot een waardevolle bijdrage
tot het kennen van de Russische
literaire geschiedenis. De ongeloof
lijke huichelarij van de machtheb
bers en de laffe ogendienst van vele
toonaangevende auteurs, allen met
naam en daad genoemd, maken dit
boek tot een van de vele documen
ten die eenmaal zullen helpen bij de
veroordeling van het Sowjet-regiem
die de geschiedenis ongetwijfeld
uitspreken zal.
Maar niet vergeten mag worden,
dat het boek een liefdesgeschiede
nis is. De schrijfster zelf zegt in het
boek dat het geschetste beeld dat
van "haar" Pasternak is. Zij ver
zwijgt ook niet dat een man als
Solzjenitsin zijn diepe afkeur over
het handelen van Pasternak heeft
uitgesproken Zij verzwijgt geen
voor Pasternak onaangename fei
ten. maar zij interpreteert ze. door
haar liefde gedreven, als zwakheden
van een groot man.
Rest me nog te zeggen, dat het boek
boeiend geschreven is. Maar heel
enkele spel- of vertaalfouten heb ik
ontdekt.
Het boek is voorzien van noten, een
naamregister en vele foto's.
Olga Ivinskaja: "Gevangene van
de tijd" Ondertitel: "Mijn leven
met Boris Pasternak". Oorspronke
lijke titel: "V' plenu Vremeni". Bij
Elsevier (Deltos Elsevier). Verta
ling van J. van Landeghetn-Cox.
Paperback. Aantal pagina's 400.
Prijs 29.50.
Brecht in zijn woning aan de Charlottenburger Knie
door Ber Huising
Klaus Völkers biografie van
Bertolt Brecht is, in het Ne- Doorbraak
derlands vertaald door Rena-
te Wongtschowski, versche
nen bij uitgever Heureka te
Nieuwkoop. Dat is verheu
gend want over Brecht is er
niet veel in onze taal.
trouwens, vrij blijven. De intieme
kant van zijn bewogen leven is na
tuurlijk wel interessant, maar zeil
wilde hij alleen beoordeeld worden
naar zijn werk.
Het is een dik boek vol boeiende
gegevens over het rijke, en arme, he
vige en bedachtzame leven van een
belangrijke man in moeilijke tijden.
Een vol boek dus, maar niet vol
maakt uiteraard, en niet voltooid.
Over Brecht valt immer meer te
schrijven na alles wat er in het
buitenland dan al van en over hem is
verschenen.
Hij was een stukkenschrijver. van
zo'n vijfendertig stukken, vele bewer
kingen, en nog meer onderwerpen.
Een vakman ('eigenlijk had ik ook
wel graag timmerman willen worden')
en ook een theoreticus. Hij was to
neelleider en een toneelvernieuwer.
Voortdurend. Ondanks zijn klare taal
nooit klaar. Hij veranderde zijn werk
telkens weer. naar nieuwe inzichten
of omstandigheden. Want het ging
hem om veranderen. Van het toneel,
van de inzichten, van de maatschap
pij. Voor hem was niets zoals het nu
eenmaal was. Het moest en zou zich
ontwikkelen. Het moest beter wor
den. Hij beschouwde zich als een le
raar. en als een leerling tegelijk. Hij
was een strijder, een 'opruier' zoals
hij zelf zei. En dus ook een fel criticus,
satirisch vaak. En een polemist. Een
dichter was hij ook. van lyriek en van
beroemd gezongen balladen. Altijd
actief betrokken bij de wordende we
reld om hem heen. En wat voor een
wereld.
De eerste wereldoorlog was pas uitge
broken toen de zestienjarige gymna
siast al artikelen schreef in de krant
van zijn woonplaats Augsburg. Dat
hij schrijver zou worden, en geen ge
ringe, stond toen al vast. Voor hem
zelf en voor zijn vrienden en, vele,
vriendinnen, waarop hij, altijd weer.
veel invloed had.
Verval
In 1918 kwam hij nog even in militai
re dienst, als ziekenverpleger, want in
München studeerde hij toen, en daar
voor eigenlijk, medicijnen. Hij kwam
uit een goed burgerlijk milieu maar
'toen ik volwassen was bevielen de lui
van mijn klasse me niet'. Hij zag de
burgerlijke maatschappij en haar Ma or DDR
cultuur, dus ook haar toneel, in ,,,aa,
verval.
Zijn grote doorbraak kwam in 1928
met de legendarisch geworden pre
mtère van de Driestuiversopera. met
muziek van Kurt Weil. Na dit. overi
gens ook fel bestreden, succes volg
den Opkomst en Verval van de Stad
Mahagonny, De Ja-zegger en de Nee
zegger. de Maatregel, de film Kuhle
Wampe, de Moeder. De Heilige Jo
hanna van de Slachthuizen haalde al
geen opvoering meer in 1932. Het
fascisme kwam er aan.
Brecht wilde met zijn nieuwe epische
theater eenvoudig verhalen hoe het
toegaat in de wereld en dan. met zijn
vervreemdingen het publiek wekken
tot nadenken: gaat dat zo? Dat moe
ten wij veranderen! (Om het maar
even simpel te stellen, er zijn vele
boeken over geschreven en het wordt
nog veelal slecht begrepen). Daarom
moest Brecht zelf grondig weten hoe
het gaat. en waardoor, en waarom.
Hij bestuurde het Marxisme en. als
een geboren dialecticus, daarvan
vooral de materialistische dialectiek.
Dat. en de ervaringen met het prole-
xariaat dat. op een 1 Mei-betoging
bijvoorbeeld door de politie werd uit
eengeslagen. bracht Brecht aan de
kant van het communisme. Niet als
partijlid overigens.
In 1933 moest hij vluchten. Völkers
heeft hem. uitvoerig alweer, gevolgd
ln zijn vijftien jaren ballingschap. In
Praag. Wenen. Zwitserland, Dene
marken, Moskou. Londen. Parijs.
Zweden. Finland. Hollywood. New
York. Schrijven kon hij daar. al was
dat vaak ook moeilijk voor de ont
wortelde. die nergens meer zeker kon
zijn ('met iedere overwinning van Hit-
Ier beteken ik minder als schrijver').
Maar toneel maken, voorstellingen
geven, lukte hem zelden. Niet in Mos
kou waar ze. dogmatisch, zijn dialec
tiek niet konden verwerken, niet in
andere landen waar hij toch maar
vreemdeling was. en nog communis
tisch ook. en niet in Amerika, waar
het toneel ook niet vroeg om het
verontrustende werk van Brecht, die
nog altijd op zijn stuk bleef staan en
zijn eisen bleef stellen, zodat menige
welwillende medewerking daarop
stuk liep. Hij was nu eenmaal lastig
consequent als het om de uitwerking
van zijn werken ging. Hij moest zich
later nog verantwoorden voor het Co
mité van On-amerikaans Gedrag. Hij
redde zich daar slim. sommigen zeg
gen laf. uit.
Daar moest hij tegenin Nog onbe
suisd. Hij was net in de twintig toen
zijn stukken Baal en Getrommel ln
de Nacht werden opgevoerd. Nog niet
in Berlijn, dat hij nog lang niet vero
verd had. Daar lag hij eens ondervoed
in een ziekenhuis.
Klaus Völker heeft uitvoerig, meer
dan anderen dacht il^, over die eerste
jaren geschreven. Om te begrijpen
met wie en tegen wie en wat die
opstandige Brecht vocht, moet je wel
op de hoogte zijn van de Duitse ver
warring in die na-oorlogsjaren. Ineen
storting. ontmoediging, opstand. Ra
denrepubliek. Spartakus. Kapp-
putsch. Inflatie, werkloosheid, vijan
digheden van sociaal-democraten en
communisten, opkomst der nazi's. En
namen weten van de vele figuren die
daarin hun weg probeerden te vin
den. En dat was gewoonlijk niet de
weg die Brecht zocht. Ook nog zoe
kend dus.
Völker, die germanistiek, filosofie,
kunstgeschiedenis en theaterweten
schappen studeerde, en de Verzamel
de Werken van Brecht redigeert, weet
daar misschien alles van en hij vergat
wel eens dat allerlei namen, feiten,
samenhangen en achtergronden niet
voor iedereen dadelijk duidelijk zul
len zijn. Bovendien besteedde hij ook
vrij veel aandacht aan Brechts per
soonlijke verhoudingen, met vele
vrienden, of vijanden, en vriendin
nen. Brecht achtte vriendschap meer
dan liefde of huwelijk. Hij trouwde,
om zijn kinderen, maar bezit wilde hij
niet zijn. Hij moest, volgens afspraak
Zelfs na de oorlog bleef Brecht. ln
Zürlch, nog enige jaren uitkijken of
hij ln Duitsland weer opnieuw zou
kunnen beginnen. Pas in 1948 koos
hij voor de DDR. ('Voor ons liggen de
beproevingen van het geëffende
pad En ook daar werd het eersl
weer vechten voor de kunst zoals hij
die wilde. Maar hij kreeg er een gezel
schap. een theater, alle mogelijkhe
den en veel tijd. Eindelijk kon hij
verwerkelijken wat hij wou. In Mut
ter Courage en haar Kinderen. Mijn
heer Puntlla en zijn Knecht Matti (in
Finland geschreven). De Moeder
(naar Gorki). De Geweren van Vrouw
Carrar. De Kaukasiche Krijtkring.
Het Leven van Galileï. Angst en El
lende van het Derde Rijk, De goede
Mens van Sezuan. Dagen van de
Commune, bewerkingen van andere
stukken Zijn Berlijns Ensemble
werd evenzeer geleid door Helene
Weigel. zijn officiële vrouw sinds
1929. die alles met hem gedeeld en
meegemaakt had. Brecht, nog steeds
geen partijlid en vaak nog dwars,
werd. ook als Ud van de Duitse Kun
stacademie. een belangrijke figuur in
dat Duitse culturele leven. Hij stierf
onverwacht, na een zware griep, en
een hartaanval, op 14 augustus 1956.
Over dit alles heeft Klaus Völker ver
teld. goed gedocumenteerd (de opga
ve van zijn bronnen beslaat elf blad
zijden kleine lettertjes), en boelend
voor iedereen die veel van Bertolt
Brecht wil weten.
Klans Völker: "Bertolt Brecht, eet»
biografie. Uitgeverij Heureka,
Nieuwkoop. 334 blz. prijs ƒ39,50, na
1 januari 1979 43,-.
