Ir J. van der Graaf hoeft zijn
schrijfmachine maar klaar te zetten
jlia&il
ihsihs&il
fhsifcdil
flisihslil
ihsihalll
fllsillalll
Waar blijven Nederlandse
schrijvers en vertalers voor
üevangelische uitgevers?
Gesprekken met uitgevers en boekhandelaren over de evangelische boekenbeurs
BINNENLAND
11
R
Grote behoefte aan niet-stichtelijke lectuur
>4
\RTE1 DERDAG 15 SEPTEMBER 1977
Trouw/Kwartet
an
van der Graaf, de onvermoeibare algemene secretaris van de
formeerde bond in de hervormde kerk, hoeft zijn schrijfma-
ie maar klaar te zetten, of de christelijke uitgevers verdrin-
zich op zijn stoep. Dat denk ik tenminste, omdat ik zijn
n in de najaarsaanbieding van meer dan één christelijke
sverij tegenkom.
ering
en
i»ngeiu
Niagstu
robl
lom \a
an het ook anders zeggen: er
blijkbaar bij de uitgevers van
ogische en stichtelijke lectuur
luidelijke begeerte naar manus-
en uit de rechter hoek van de
nformeerde gezindte Omdat
telijke uitgevers ook mensen
bij wie er naar de woorden van
lude gezang E „vlees en wereld"
omt. behoeVen wij hieruit niet
•fond te concluderen, dat hun op-
igen een ruk naar rechts heb-
fR/STljgemaakt. We kunnen gevoeglijk
lemen dat er brood zit in „recht-
heologie en stichtelijkheid.
ichzelf is dit niet verwonderlijk.
r
oxe mensen lezen meer god-
de en meditatieve werken dan
ijzinnigen en vooral in de rech-
ik van de gereformeerde ge-
is er veel behoefte aan derge-
lectuur; men laat zich graag
hten en steunen door voor
mannen van eigen kleur. Er komt bij
dat veel kerkgangers moe zijn gewor
den van allerlei nieuwe opvattingen
en van verhalen over maatschappe
lijke relevantie (of implicaties, of
welke modewoord men maar wil)
van het evangelie. Zij willen het oud
vertrouwen weer voeden en wenden
de blik, al of niet voor 't eerst, naar
rechts.
Het is in verband met de komende
tweede „evangelische boekenbeurs"
(op 16 en 17 september in het Groot
handelsgebouw te Rotterdam) dat ik
me een beetje bezig heb gehouden
met de aard en de tint van de boeken
op theologisch, kerkelijk en stichte
lijk gebied, die in ons land zo over
vloedig verschijnen. Wat dit betreft,
de kerken mogen leger worden, de
boekenkasten stellig niet en zéker
niet de planken met godsdienstige
lectuur.
Ik ben niet alle vierendertig aan de
beurs deelnemende uitgevers langs
gegaan, ik heb gepraat met de direc
teuren van de beide uitgeverijen die,
dacht ik, de grootste voorraad leve
ren, namelijk Ten Have in Baam en
Kok te Kampen. Na daarvan verslag
te hebben uitgebracht, wil ik probe
ren een aantal andere christelijke
uitgeverijen enigszins te typeren.
Eerst nog dit: ik hanteer de begrip
pen „links" en „rechts", ik weet best
dat daar bezwaren tegen in te bren
gen zijn. maar als ik de reeds gesig
naleerde heer Van de Graaf „rechts"
noem en dr G H. ter Schegget
„links", snapt iedereen wat we be
doelen en voelen beide broeders zich
niet mistekend, laat staan miskend.
Over begeerte naar het uitgeven van
„rechtse" theologie gesproken, deze
leeft niet bij de heer Ton van der
Worp. die de zaken van Ten Have
leidt. Hij kijkt naar links en wil dat
weten ook. Hij zegen: „Wij geven
geen, wat je noemt, bevestigende
theologie uit. we kijken naar wat
zich aan nieuwe inzichten aandient
en wat ons daarvan de moeite waard
lijkt om door te geven, geven we uit.
Niet dat ik achter elke modegril aan
hol, maar aan de andere kant pro
beer ik zelfs de ontwikkelingen vóór
te blijven. Als dat op grootspraak
lijkt..vooruit dan maar, we probe
ren het echt".
Wat vindt hij de betekenis van de
nieuwe inzichten, <jie hij dan in boek
vorm op de markt brengt?
Ton van der Worp: „Dat er heel wat
overtollige franje wordt weggeknipt,
dat er vraagtekens worden gezet
achter vanzelfsprekendheden en dat
we zoeken naar de kernen van het
evangelie. Ik hoef niet achter alles te
staan wat ik uitgeef in die zin, dat ik
het met de strekking van alle boeken
eens ben, maar ik sta wel achter de
bedoeling, al was 't alleen maar dat
we gaan vragen of we, wat we altijd
gezegd hebben, ook altijd echt ge
loofd hebben? En: of we dat wel
terecht gezegd of geloofd hebben, en
of het inderdaad uitsluitend op de
vertrouwde manier kon of moest.
Enfin, dóórom geven wij Kuitert en
Wiersinga uit. Dat is punt één."
En punl twee?
Ton van der Worp: „Vers twee is dat
er buiten ons land theologieën voor
de dag gekomen zijn..de zwarte
theologie in zuidelijke Afrika, de the
ologie van de bevrijding in Zuid-
Amerika, de theologie van de revolu
tie, een marxistische theologi-
e..een hele rij. Je ontdekt dat het
evangelie niet louter het eigendom is
van de orthodoxe Nederlandse kerk
ganger. Ik bedoel dat het kennelijk
mogelijk is, uit één en hetzelfde
evangelie een boodschap te halen
voor verschillende situaties in ver
schillende landen. Ik ben nuchter
genoeg om in te zien dat deze theolo
gieën tijd- en plaatsgebonden zijn,
maar dat zijn onze verhalen net zo
goed. In elke geval, daarom zijn we
bezig met boeken over het gesprek
met het marxisme en geven we door
wat de verre theologieën te zeggen
hebben".
Nog meer punten?
Ton van der Worp: „Nog twee. Punt
door A. J. Klei
Ir. J. van der Graaf
drie is dat we de degelijke Europese
theologie niet verwaarlozen: Barth,
Bonhoeffer, Deurloo. Dogmatiek en
exegese. Goeie, kritische bijbeluit
leg. En m'n laatste punt: het medita
tieve element. Het Barth-brevier,
het Bonhoeffer-brevier, de boekjes
van Roger Schutz van Taizé. De
belangstelling daarvoor neemt
enorm toe. Een reactie op het ratio
nalisme van de God is dood-theolo-
gie en wat daar verder volgt, een
zekere vermoeidheid van alles wat
zo nodig moet. Maar ook hier geldt
voor mij dat we het niet zoeken
in ik gebruik het woord maar
weer het bevestigende en al zit
ten ze me nog zo achter m'n broek,
ik ga geen vooroorlogse boeken her
drukken, hoe móói ze ook gevonden
worden."
Mr. W. Steunenberg, de directeur
van uitgeverij Kok in Kampen,
houdt een ander verhaal. Uiteraard,
zou ik zeggen, want van zijn persen
rollen zowel linkse als rechtse ge
schriften. De linkse hervormde
hoogleraren Strijd en Rasker heb
ben bij Kok uitgegeven, daarnaast
is er ruimte voor populaire geschrif
ten van Sipke van der Land en leger-
dominee Poort, de meergenoemde
ir. Van der Graaf kan ook in Kam
pen terecht en de christelijke gere
formeerde hoogleraren laten hier
hun gedachten te boek stellen.
Voorts loopt uitgeverij Kok niet met
een boog om de opwekkingslectuur
heen. Waarom dit alles? Waarom is
Kok niet meer de echt-gerefomeerde
uitgeverij van voorheen?
Mr. Steunenberg: „Met dat gerefor
meerde element zit het wel goed.
Gereformeerde theologen die wat te
vertellen hebben, doen dat via ons.
Daar staan we ook voor bekend.
Overigens keken we van 't begin af
aan ook wel over de gereformeerde
kerkmuren heen, denk maar aan ons
befaamde dagboek van de hervorm
de dominee Knap. Maar ik stem toe.
het typisch gereformeerde imago is
van ons fonds af."
Hoe komt dat? Waarom is dat zo?
Mr. Steunenberg: „Eigenlijk ligt de
oorzaak in de kerkelijke scheuring
van 1944. Er was geen kerkelijke
gereformeerde eenheid meer. Bo
vendien gingen zich binnen de "ge
wone" gereformeerde kerken stro
mingen aftekenen en naar mijn ge
voel is onze eerste principiële stap in
een andere richting gezet, toen wij
het veelbesproken boek van Booy
en Bouman: „Gereformeerden waar
heen?" uitgaven. Daar zaten we na
tuurlijk nog wel midden in de kerke-
lijk-gereformeerde discussies, maar
we lieten zien dat er bij Kok meer te
krijgen was dan het officiële gerefor
meerde geluld."
Maar is het niet tweeslachtig als je nu
zowel Rasker als Van der Graaf, zo
wel de mensen van het confessioneel
gereformeerd beraad als de door hen
bestreden hoogleraren Baarda en
Kuitert op de markt brengt?
Mr. Steunenberg: „Nee, ik zie ons
fonds als een medium voor de ver
schillende stromingen binnen de
protestants-christelijke wereld. Wie
wat te vertellen heeft, kan bij ons
terecht. Bij Ten Have en bij Buijten
en Schipperheijn, om een paar te
noemen, weet je van tevoren de
kleur van wat er uit de bus komt, ik
bedoel dit niet lelijk, het is hun
visitekaartje, maar bij ons kan in
derdaad zowel een bundel alleszins
vertrouwde stichtelijkheid ais een
kritische analyse in het fonds voor
komen. Vroeger stond op ons vignet:
„lek hou koers" op onze stan
daardwerken is het nog te zien
en dat hield censuur in. Wat bulten
de geijkte gereformeerde koers viel,
kon niet. Nu wel, we treden niet op
als censor. En ik dacht ook. doordat
wij als een soort ontmoetingspunt
fungeren, houden we misschien nog
méér polarisatie tegen."
Tot zover de directeuren van de bei
de uitgeverijen die de meeste theolo
gie over ons land heenstorten. Ik
loop nu nog een paar andere christe
lijke uitgeverijen langs, in willekeu
rige volgorde en keus. Daarbij zal
duidelijk worden dat „rechts" waar
lijk niet benauwd hoeft zijn dat theo
logische en stichtelijke werken uit
die hoek in de portefeuille van de
schrijvers zullen moeten blijven
zitten.
Uitgever Wever in Franeker komt
met een herdruk van Schilders
„Christus en cultuur", voorzien van
verklarende aantekeningen van de
vrijgemaakte Kamper professor dr.
J Douma. De degelijkheid van dit
fonds moge voorts blijken uit de
herdrukken van Kohlbrugge. In Gro
ningen is De Vuurbaak" er voor de
vrijgemaakten, die overigens ook te
recht kunnen bij de vrijgemaakte
uitgever Ton Bolland in Amsterdam,
die overigens graag naar de hele
rechterkant van de gereformeerde
gezindte wil kijken en voor de dag
kwam met ethische verhandelingen
van de al genoemde professor Dou
ma en diens christelijke gerefor
meerde collega W. H. Velema. Even
eens in Amsterdam vinden we Buij
ten en Schipperheijn. waarvan het
fonds niet zo gek veel verschilt met
dat van Ton Bolland. Directeur
Sneep („buitenverbander") heeft
ook verontruste gereformeerden een
uitlaatklep gegeven en voegt de laat
ste tijd een evangelisch element toe
met uitgaven van, laat ik zeggen,
btjbelschpol-achtlge komaf.
Uitgever Callenbach in Nijkerk zegt:
„Ik mik op wat ik noem de tweede
UJns-theok>gie. wat iets anders is
dan. tweederangs. Ik bedoel dat wij
kijken naar wat op het theologisch
slagveld aan waardevols overbleef
als de kruitdamp is opgetrokken.
Geen revolutie theologie dus. maar
wel bezonken beschouwingen ero
ver". Callenbach is ook de hofuitge-
ver van professor Berkhof. Als ik zelf
mag typeren: een fonds van een
enigszins voorname behoudende
tint. Ongeveer hetzelfde geldt mijns
inziens van de uitgaven van de Haag
se Voorhoeve, die inmiddels bij Kok
is ingetrokken Bij Voorhoeve ook
veel toegankelijke stichtelijkheid,
evenals trouwens bij Zomer Keu-
ning te Wageningen (gemakkelijk
aansprekende toespraakjes van
vlootdominees zijn welkom bij beide
uitgeverijen». In Wageningen geen
theologie, wel pastoraal en stichte
lijk werk met als „toppers" <in dit
verband moge dit woord eerbiedig
genoeg klinken) Buskes en Over-
duin.
Als laatste noem ik Het Boekencen
trum in Den Haag. een kerkelijk
hervormde uitgeverij, die tot dusver
eigenlijk zorgvuldig een voorzichtig
theologisch midden hield, maar die
nu ook de blik naar rechts geslagen
heeft: een kinderbijbel met aanbeve
llngen van hervormd-gereformeer
den. christelijke gereformeerden en
leden van de gereformeerde gemeen
ten. plus een boek met opstellen over
het gezin van onder anderen u
raadt het al Ir. J. van der Graaf
En aldus begint en eindigt mijn ver
haal met zijn naam.
ïart"
Bijbel-
De
matige
door Hans W. Ledeboer
aai en
1234
n Prol
9 5C
gina s
VELDHOVEN „Er is thans een duidelijke behoefte aan
"omans en verhalen van eigen bodem, die passen in het pakket
van de evangelisch-christelijke uitgevers. We hebben in ons
hoofd iets te doen aan de ontwikkeling van schrijvers en ook
aan die van vertalers. Die zijn voor ons een even groot
a'ge jprobleem als de schrijvers." Aldus drs J. Vos, die verbonden is
aan een uitgeverscombinatie en die voorzitter is van het
Christelijk Lektuurkontajct.
RK:
De heer Vos noemt dit CLK. dat de
Christelijke Boekenbeurs in Rot
terdam organiseert, een informele
overkoepeling van de evangelische
boekhandels met een zijtak naar de
evangelische uitgevers „Niet te
verwarren met de CLC. de Christe
lijke Lectuurcentrale, die een heel
andere opzet en doel heeft." zegt
hij Het CLK is nu gevestigd in
Veldhoven in het zuid-oosten van
Noord Brabant. „Maar we gaan
verhuizen naai* het centrum van
het land We zoeken nog naar een
plaats."
Over het gebrek aan vertalers
zegt drs Vos: „Een vertaler moet
niet alleen de taal goed kennen,
waarin een in het Nederlands uit te
brengen boek oorspronkelijk Is ver
schenen. Hij moet in die oorspron
kelijke taal „kunnen denken", zijn
doorgedrongen in het hart. de sfeer
van de volksgemeenschap waar die
taal wordt gesproken en geschre
ven En hij moet het Nederlands
zodanig beheersen dat hij de sfeer
van het land. waarin het boek oor
spronkelijk uitkwam onaangetast
laat, zelfs dat hij de Nederlandse
lezer in die sfeer binnenbrengt, die
sfeer op de Nederlandse lezer over
brengt."
De Christelijke Boekenbeurs
heeft een tweeledig doel. zet de
heer Vos uiteen. Allereerst promo
tie van het Christelijke boek. Ver
der service aan de boekhandel. Zij
wordt gehouden in het Groothan
delsgebouw. vlak bij het Centraal
Station in Rotterdam. Vrijdag is zij
open voor de boekhandel, zaterdag
voor het publiek „Eigenlijk is het
woord christelijk te breed, vooral
op het terrein van de boekhandel,
die steeds meer opging in en aan
sluiting kreeg bij de algemene
boekhandel", zegt drs Vos. „vaak
zelfs is opgenomen in concerns.
Daarnaast kwam er een geheel
nieuw type, dat wij de evangelische
boekhandel noemen. Zeven jaar ge
leden waren er nog maar drie van
deze boekhandels, maar er kwam
een explosieve groei tot ruim hon
derd twintig nu! En de algemene
boekhandel heeft de laatste jaren
juist het evangelische boek ver
waarloosd. De evangelisch-christe
lijke boekhandel gaat hand in hand
met de traditionele reformatori
sche boekhandel. Een goede term
die deze beide componenten dekt is
nog niet gevonden."
Maar over romans en verhalen ver
zucht de heer Vos: „De sector van
de niet-specifieke evangelische lec
tuur, met een ouderwetse term
„stichtelijke" lectuur, ontbreekt in
de evangelisch-christelijke boek
handel vrijwel geheel." De heer Vos
geeft een hij zegt zelf: vrij ruwe
verdeling in drie groepen uitge
vers.
„Allereerst de Ideëel-evangelische
uitgevers, zoals Gideon in Hoor
naar en Buijten en Schipperheijn
in Amsterdam Die geven heel wei
nig naast de evangelische lectuur.
Buijten en Schipperheijn heeft wel
enkele boeken over Amsterdam,
maar dat zijn geen romans Dan
hebben we de algemene christelij
ke uitgevers, zoals Kok. Voorhoeve.
Callenbach Die geven binnen de
lijn van het christelijke boek op
pervlakkig gezien een grote ver
scheidenheid .uit. Maar daarin zit,
als men de zaak nader beziet, nau
welijks ontwikkeling In dat pak
ket zitten vooral herdrukken: het
enige nieuwe is een pas bij Kok
verschenen boek van het Christe
lijk Schrijverscontact Dat publi
ceert regelmatig een bundel met
novellen, gedichten en dergelijke.
Verder is er nauwelijks nieuw ta
lent. men zou heel graag iets willen
hebben Enkele jaren geleden is er
een cursus geweest in het schrijven
van verhalen Dan is in de christe
lijke boekenwereld het ..ghost-wri
ting" bekend, het opschrijven van
vaak belangrijke verhalen van hen.
die zelf geen schrijver zijn. Maar dit
is allemaal Amerikaans, van Neder
landse bodem Is er niets Denk
maar aan „De Schuilplaats", ver
teld door Corrie ten Boom. maar
geschreven door de Amerikaan
John Sherrill. Wij hebben van Ne
derlandse kant alleen wat verhalen
in de kinde.sector En de derde
groep zijn de algemene uitgevers
die om de een of andere reden ook
nog christelijke boeken uitgeven.
Hier gaan de christelijke boeken
mee in de vloed van allerlei ro
mans. maar hier is wel het christe
lijke boek groeiend in het algemene
pakket. Daarbij denk ik aan Nova-
press, een onderdeel van de Uitge
verij Lultlngh De Novapress-boe-
ken zijn christelijke boeken, maar
onder een ander etiket verschijnen
bij deze uitgever boeken die voor
ons niet aanvaardbaar zijn
Een derde verhaat over de
evangelische boekenbeurs,
waarin een reactie van een
boekhandelaar wordt gege
ven, vmdi u op pagina 13
