i
Aurukun niet gerust op bauxietwinning
De wereld hangt van aluminium aan elkaar
Personalia
Billiton hoopt op goed resultaat van gesprek met Australische stam
Bedrijfsleven ontmoedigd door
ilannen Den Uyl"
,Son of Sam" in New York voorlopig
gestoord verklaard
Staatssecretaris
weigert gesprek
over promessen
Indonesische schrijfster Bjojoboespipo
.Verhuur van nazi-films geen misdrijf'
Stadsgezicht Edam is nu beschermd
Dronken
bestuurder
rijdt meisje dood
NSDAG 31 AUGUSTUS 1977
BINNENLAND
Trouw/Kwartet
HS11
Bauxiet is voor de geïndustrialiseerde wereld
/an levensbelang. Bauxiet is namelijk de
grondstof van aluinaarde en uit aluinaarde
kun je aluminium smelten. En van aluminium
hangt de rijke wereld aan elkaar. Vliegtuigen
en kantoorflats, auto's en ijskasten, overal
wordt aluminium voor gebruikt. Het is welis
waar geen onvervangbaar metaal, maar door
dat het sterk en licht is en bovendien goed
geleidt, is het wel uitermate handig. Een
probleem is wel dat bauxiet zo ongelijk over
de wereld is verdeeld. De Verenigde Staten,
West-Europa en Japan (de grootste verbrui
kers) beschikken samen over slechts vijf
procent van de aangetoonde reserves. Een
aantal belangrijke bauxietlanden (behalve Su
riname en Australië o.a. Jamaica) hebben
samen een overeenkomst gesloten om de
prijs een beetje in de hand te houden.
Bauxiet ligt dus niet overal in de wereld voor
het opscheppen. Toch is deze grondstof niet
echt schaars. Met de nu aangetoonde reser
ves kunnen we nog honderden jaren vooruit.
Toch zijn de grote vondsten die de laatste
twintig jaar in Australië zijn gedaan van groot
belang. Australië is een van de rijke, op het
westen georiënteërde landen. Bij een even
tuele grondstoffen-oorlog tussen de rijke lan
den en de derde wereld zal Australië onge
twijfeld de zijde van het westen kiezen.
Bij alle reeds genoemde voordelen van alumi
nium heeft dit metaal, één belangrijk nadeel:
het is zo moeilijk te produceren. Bauxiet ligt
meestal dicht aan de oppervlakte, maar voor
één ton aluminium heb je twee ton aluinaarde
nodig en voor twee ton aluinaarde moet je
vier d vijf ton bauxiet delven. Door de winning
van grote hoeveelheden bauxiet zakt de aarde
enkele meters. Voor de begroeiing en water
huishouding van een gebied heeft dat ingrij
pende gevolgen, al is het mogelijk de nadelen
daarvan tot een minimum te beperken. Het is
zelfs mogelijk het gebied na afloop zo in te
richten dat er van verbetering sprake is, maar
dan moet een regering wel strenge voorwaar
den stellen.
Grote hoeveelheden bauxiet zijn nodig om
naar verhouding kleine hoeveelheden alumi
nium te verkrijgen. Maar dat niet alleen: de
verwerking van bauxiet tot aluinaarde en
vooral de omsmelting van aluinaarde tot alu
minium vergt gigantische hoeveelheden
energie. Daarom zie je dat vooral het omsmel
ten van aluinaarde tot aluminium gebeurt op
plaatsen waar veel energie aanwezig is. En
dat hoeft niet in het land van de bauxietwin-
ning te zijn, maar kan even goed in het land
zijn waar aluminium wordt gebruikt. Om die
reden is het begrijpelijk dat er een smelter
staat in Delfzijl (eigendom van Hoogovens),
dichtbij het aardgas en een in het Sloegebied
(eigendom van Pechiney), dichtbij de kern
centrale van Borssele. Alles bij elkaar kost de
produktie van aluminium een veelvoud van
de energie die nodig is om vergelijkbare
hoeveelheden staal te maken. Een voordeel is
wel dat door de toepassing van aluminium
later weer energie bespaard kan worden
(doordat het licht is en goed geleidt).
Een laatste vervelende bijkomstigheid van de
produktie van aluminium is tenslotte dat bij
de winning van aluinaarde uit bauxiet grote
hoeveelheden rode modder vrij komen. Die
kun je indijken en vervolgens afdekken, maar
het landschap ondergaat dan wel een drasti
sche ingreep. Bij het smelten van aluminium
komen tenslotte fluoride-gassen vrij die alles
behalve gezond zijn. De directie van een
aluminium-smelter zal zeggen dat je dat mak
kelijk kunt wegfilteren, maar een feit blijft dat
het werk in een aluminium-smelter als ge
vaarlijk en vies bekend staat.
door Piet Hagen
Sinds enkele jaren aast de firma Billiton op het
bauxiet dat verborgen ligt in het grondgebied van de
Aurukun^tam in noord-oost Australië. Het is niet de
eerste keer dat de Aurukun kennis maken met het
Hollandse ondernemerschap. Reeds in 1606 landde
de „Duyfken", een van de schepen van de Verenigde
Oost-Indische Compagnie bij Kaap Keerweer. In de
overlevering van de Aurukun leeft de herinnering
hieraan nog voort. Op een van de besprekingen die
de firma Billiton voerde over de winning van bauxiet
heeft een der stamleiders al gewaarschuwd: pas
maar op, anders loopt het net zo slecht met jullie af
als met de bemanning van de „Duyfken".
De Aurukun-stam woont in
het meest noord-oostelijke
puntje van Australië, op het
schiereiland York, in de
(deel)staat Queensland. Het
klimaat is heet en westerse
kolonisten hebben nooit veel
belangstelling getoond voor
deze uithoek van de wereld.
Pas tegen het einde van de
vorige eeuw begon de beïn
vloeding van de hier woon
achtige stammen door zende
lingen van de presbyteriaan
se kerken.
Het gebied van de Mapoon,
de Weipa en de Aurukun
werd, zoals gezegd, reeds ip
1606 door Nederlanders ont
dekt. Eerst deed de „Duyf
ken" het gebied van de Ma-
poon-stam aan, maar toen
men daar niets van zijn ga
ding vond, werden de zeilen
weer gehesen. Honderdzestig
kilometer zuidelijker ging
men opnieuw aan land.
Dank zij eeuwenlange overle
vering kunnen de Aurukun
nu nog het verhaal van deze
invasie vertellen alsof het gis
teren gebeurd is. „Zij kwa
men van overzee. Toen zij
landden bij Kaap Keerweer,
gingen de mensen kijken. De
Europeanen zeiden dat ze
een nederzetting wilden bou
wen en de Aurukun zeiden
dat 2e dat goed vonden. Zij
stonden de Europeanen toe
een put te slaan en hutten te
bouwen. Aanvankelijk was
iedereen gelukkig en was er
een goede samenwerking."
Maar dan neemt het verhaal
een wending. „Al gauw bleek
dat de Europeanen wat an
ders in de zin hadden. Ze na
men de vrouwen van de Au
rukun en dwongen de man
nen voor hen op jacht te
gaan. Op een goede dag wil
den de Europeanen een van
de Aurukun-mensen leren
hoe je op jacht een musket
moest gebruiken. Maar de
Aurukun dachten dat de Eu
ropeanen hen bedreigden en
raakten in paniek. Zo ont
stond een vechtpartij, waar
bij veel mensen werden ge
dood, Europeanen zowel als
Aurukun. Tenslotte werden
de Europeanen verdreven en
ze keerden nooit weer terug."
Nooit is te veel gezegd, want
in 1969 verwierf het Ameri
kaanse bedrijf Tipperary de
voorlopige rechten op de
bauxietwinning in dit gebied.
Deze overeenkomst werd in
1975 opnieuw bekrachtigd.
Inmiddels waren ook Pechi
ney en Shell-Billiton toege
treden. De verhouding bin
nen deze gezamenlijke onder
neming was nu: veertig pro
cent Billiton, veertig procent
Mapoon
Enige leden van de Aurukun-stam in noord-oost-Australië.
Tipperary en twintig procent
Pechiney. Hiermee is voor
Billiton de weg vrij naar een
geweldige voorraad bauxiet.
Het enige struikelblok is nog
het probleem van de Auru
kun, maar daarover straks.
Welk belang heeft Billiton bij
de bauxietwinning in Austra
lië? Billiton is vanouds een
mijnbedrijf. Het dankt zijn
ontstaan en zijn naam aan de
tinwinning in Indonesië en
nog altijd is deze activiteit
een van de belangrijke pijlers
iOp deze kaartjes staat het grondgebied van de Aurukun-stam aangeduid.
van het concern. Behalve tin
produceert Billiton lood, zink
en koper. De verwerking van
schroot („recycling" met een
moderne term) neemt een
steeds belangrijker plaats in.
En tenslotte is er dan de
bauxietwinning.
Wie bauxiet en Billiton hoort
denkt aan Suriname. Inder
daad heeft Billiton daar
sinds de Tweede Wereldoor
log zekere belangen, maar in
vergelijking met het Ameri
kaanse bedrijf Alcoa is Billi
ton in Suriname een nieuw
komer. Als men de totale we-
reldproduktie van bauxiet
bekijkt is Billiton een klein
tje (ongeveer drie procent
van het totaal).
Toen Billiton in 1970 werd
overgenomen door Shell was
het bedrijf weinig levens
krachtig. Sinds de overname
is Billiton opnieuw op poten
gezet en nu probeert men
vanuit het hoofdkantoor in
Den Haag weer langzaam een
positie in de mijnindustrie in
de wereld op te bouwen. De
nieuwe activiteiten op het
terrein van de bauxietwin
ning passen in die strategie.
Daarom nam Billiton een
klein aandeel in een nieuw
project in Brazilië. Daarom
ook verwierf Billiton een aan
zienlijk belang in de baukiet
in het gebied van de Aurukun
in Australië.
Duidelijk is (zie het stuk hier
boven) dat de bauxietvyin-
ning heel wat voeten in de
aarde heeft. In de afgelopen
vijftien jaar hebben de
noorderburen van de Auru
kun, de Mapoon- en Weipa-
stammen, dat al ervaren. De
firma Comalco, in vergelij
king met Billiton een reus op
dit gebied, heeft hier al grote
stukken ontgonnen. Hoewel
de directie van Comalco zegt
dat .zij de belangen van de
oorspronkelijke bevolking zo
veel mogelijk in het oog ge
houden heeft, wekken de pro
testen van de kant van kerke
lijke en politieke actievoer
ders tegen Comalco een an
dere indruk. De bewoners
zijn volgens deze getuigenis-'
sen hardhandig uit hun ne
derzettingen verdreven. Toen
ze later terug mochten keren
troffen ze een kaal geslagen
gebied aan. Comalco beweert
dat er alle mogelijke voorzie
ningen getroffen zijn. Deson
danks treurt een deel der Ma
poon nog steeds om alles wat
verloren ging: heilige grond,
ongerept jachtgebied, en een
eeuwenoude cultuur.
Angst
Het gerucht over het lot van
de Mapoon is mede dank
zij de altijd actieve actiegroe
pen doorgedrongen tot de
Aurukun-stam. Hun angst is
nu, en dat is begrijpelijk, dat
ook hun gebied wordt omge
ploegd, hun cultuur gelijk ge
schakeld en hun stamleven
ontwricht. En net als de Ma-
poon-stam vragen zij zich af
met welk recht zo'n mijnbe-,
drijf het land komt omwoe
len waarop zij sinds mensen
heugenis hebben gewoond.
De wetenschap dat alle bo
demschatten eigendom zijn
van de staat kan deze pijn
nauwelijks verzachten. Voor
het gevoel van de Aurukun is
deze grond de grond van hun
kinderen en kindskinderen.
Wat kunnen nog geen dui
zend Aurukun-mensen, die
met één been nog in de primi
tieve wereld staan, beginnen
tegen het oprukkend interna-
tionale bedrijfsleven dat zich
verzekerd heeft van de steun
van regering en parlement?
Hoe kan een handvol mensen
een reservaat dat ongeveer
een vijfde is van Nederland
verdedigen tegen het geweld
van de westerse beschaving?
De firma Billiton zegt begrip
te hebben voor de vrees van
de Aurukun en alles te willen
doen om die vrees weg te
nemen. Het is zelfs nog niet
eens zeker of het project (een
investering van één miljard
dollar) doorgaat, maar als het
doorgaat zal dat niet vóór
1982 zijn. Dan is er tijd ge
noeg om alle verlangens van
de Aurukun op een rijtje te
zetten en indien enigszins
mogelijk daaraan tege
moet te komen. Uitvoerige
gespreksrondes met de be
volking zelf kunnen volgens
Billiton leiden tot een goede
verstandhouding.
Klein deel
Men moet zich de bauxiet
winning ook niet zo voorstel
len dat het hele gebied in één
keer overhoop wordt ge
haald. Slechts een klein deel
van het reservaat komt in
aanmerking voor bauxiet
winning. En dat gebied wordt
stukje voor stukje afgewerkt.
De firma wil zorg dragen voor
herstel en waar mogelijk ver
betering van het milieu. Er
zal werkgelegenheid ont
staan voor de Aurukun en er
zullen sociale voorzieningen
komen.
Dat laatste is wel de eerste
verantwoordelijkheid van de
regering van Queensland,
maar de opbrengst van de
bauxietwinning draagt daar
in belangrijke mate toe bij.
Behalve een royalty van
twintig procent op de ver
koopwaarde heeft de rege
ring van Queensland een
winstaandeel van drie pro
cent op de winst bedongen en
dat laatste bedrag is bestemd
voor de oorspronkelijke be
volking. De Aurukun zijn
daar niet helemaal gerust op
(de Mapoon hebben ook geen
goede ervaringen met mooie
beloften) en ze zijn er niet
zeker van dat het geld uit het
nieuwe fonds aan hen ten
goede komt. Misschien zegt
de regering van Queensland
wel dat het bestemd is voor
alle oorspronkelijke bewo
ners, ook in andere gebieden.
Dat lijkt sociaal, maar hier
door zou het rechtsgevoel
van de onteigende stam min
der bevredigd zijn.
Minderheden
Op de achtergrond van dit
conflict staat uiteindelijk de
vraag hoe de geïndustriali
seerde wereld omspringt met
minderheden als de Auru
kun. Billiton denkt dat het
probleem oplosbaar is. De ac
tiegroepen (onder meer ge
steund door de Wereldraad
van Kerken) hebben hun
twijfels. Die twijfel is vooral
gebaseerd op de praktijk van
de multinationale onderne
mingen tot nu toe. Als Billi
ton zou bewijzen dat het ook
anders kan, zou dat een klein
wonder zijn. We helpen de
Aurukun hopen dat zoiets
gebeurt.
Dit verhaal is gebaseerd op de
zogenaamde ,,Mapoon-books"
die zijn uitgegeven door de
International Development
Action in Australië en op een
gesprek met de heren H. J.
Helb en D. J. Burkcns van
Billiton-Aluminium in Den
Haag.
Cartoon uit het derde ,,Mapoon-book", uitgegeven
door de International Development Action in Aus
tralië.
fan een onzer verslaggevers
JTRECHT Volgens mr. C. van
■Veen, voorzitter van de VNO, groot-
Jflte werkgeversorganisatie, heerst er
n brede kringen van het bedrijfsle-
:en een sfeer van grote ontmoedi-
g over de plannen van Den Uyl,
tijdens de formatiepoging zijn
iformuleerd. Enerzijds is er, aldus
'an Veen, te weinig financiële ruim-
e voor het bedrijfsleven en ander-
Ijds een vérgaande betutteling van
e ondernemingen.
en wetenschappelijk onderzoek
aar de omstandigheden, waarin de
Dorsnee-ondernemer moet werken,
)u dit sombere beeld meer dan be-
estigen, aldus de VNO-voorzitter.
De ondernemers hebben het al een
antal jaren moeilijk en wat zij no-
ig hebben, is een nieuwe aanmoedi-
Ing. Echter, zulke stimulansen ont
breken", aldus Van Veen op de le
denraadvergadering van de NCHP
(hoger pesoneel).
Maatschappelijke veranderingen,
aldus de heer Van Veen, zijn onont
koombaar en nodig, maar er zijn
duidelijke grenzen die je niet kunt
overschrijden. Bij het gehele Neder
landse bedrijfsleven leeft nu duide
lijk het gevoel, dat die grenzen toch
worden overschreden en dat we met
onze economie aan het afglijden
zijn."
Er dient volgens mr. Van Veen nuch
ter erkend te worden, dat Nederland
uitsluitend en alleen dankzij de
aardgasopbrengsten kan blijven
praten over een verdere groei van
overheidsuitgaven en over het hand
haven van de koopkracht van werk
nemers en van hen die op sociale
voorzieningen zijn aangewezen.
Rechterlijke macht Tot raadsheer
bij het Amsterdamse gerechtshof
zijn benoemd mr. G. A. Walkate, nu
rechter bij de rechtbank in Dor
drecht, en mr. C. Sluijk, rechter bij
de rechtbank in Amsterdam. Tot
rechter bij de rechtbank in Den
Haag is benoemd mr. J. H. van Over-
beek, officier bij de landmacht, grif
fier van het hoog militair gerechts
hof en rechter-plaatsvervanger bij
de rechtbank in Den Haag.
Secretaris-generaal Tot secreta-
ria-generaal van het ministerie van
buitenlandse zaken is benoemd mr.
Frans Italianer, die sinds 1973 direc
teur-generaal Europese zaken was.
Hij volgt mr. E. L. C. Schiff op die
ambassadeur in Australië wordt.
Mr. Schiff is tien jaar secretaris
generaal van het departement ge
weest. Eerder bekleedde hij posten
in Washington, Madrid, New York
en Djakarta. Mr. Italianer kwam in
1948 in dienst van het ministerie.
Van 1952 tot 1955 was hij secretaris
van de Nederlandse delegatie bij de
onderhandelingen over een Europe
se Defensie Gemeenschap. Van 1955
tot 1957 werkte hij op het secreta
riaat van de Westeuropese Unie in
Londen.
Van onze onderwijsredactie
DEN HAAG Staatssecretaris
Klein (hoger onderwijs) voelt niets
voor een gesprek met het landelijk
overleg van grondraden (LOG) over
'de weigering van vijfduizend stu
denten om hun promessen af te los
sen. Er zijn voor deze weigeraars
maar twee mogelijkheden, aldus dr.
Klein, proberen een regeling te tref
fen met het bureau rijksstudietoela
gen óf een deurwaarder op je dak
krijgen.
De studentenbeweging LOG had dr.
Klein gevraagd om een nader ge
sprek over deze zaak. De staatsse
cretaris antwoordt nu dat hij in ge
sprekken in februari en maart dui
delijk verteld heeft waarop het
staat. Er is nu geen enkele reden tot
nieuw overleg. Van de 72.000 studen
ten die destijds een promesse teken
den om van hun (verhoogde) colle-
geld af te komen hebben 67.000 nor
maal aan hun financiële verplichtin
gen voldaan. Dr. Klein vermag niet
in te zien waarom hij voor de reste
rende 5.000 een uitzondering zou
maken.
AMSTERDAM (ANP) De Indone
sische schrijfster Sowarsih Bjojo
boespipo is op 65-jarige leeftijd in
Djokjakarta overleden. Zij verwierf
faam als dichteres, romanschrijfster
en nationaliste.
Sowarsih Bjojoboespipo werd ook in
ons land bekend met de roman „Bui
ten het gareel" die in het Nederlands
is geschreven en vlak voor de Twee
de Wereldoorlog verscheen. Het
boek beleefde twee herdrukken. On
derwerp van het boek zijn de erva
ringen van de schrijfster met haar
„wilde scholen", nationalistische
schooltjes die in het toenmalige Ne
derlands Indië door de Politieke In
lichtingen Dienst (PID) goed in het
oog werden gehouden.
De schrijfster bezocht enige keren
Nederland. Tot haar vrienden in ons
land behoorden onder meer de au
teurs Eddy du Perron, Bep Vuijk en
de schatbewaarder van Indonesi
sche literatuur Rob Nieuwenhuls.
:i
->
'EW YORK (UPI) - De 24-jarige
'ew Yorker die ervan wordt ver
acht dat hij als „son of Sam" zes
Inge vrouwen heeft doodgescho-
?n, is volgens een voorlopig psychi-
trisch onderzoek te gestoord om
'recht te kunnen staan. Het team
t hem sinds zijn arrestatie op 10
gustus heeft onderzocht schetst
t psychiatrisch ziektebeeld als
„paranoïde" (vervolgingswaan) en
acht de kansen op herstel „on
zeker".
Volgens de psychiaters kan de man
niet deelnemen aan zijn verdedi
ging. De openbare aanklager en ook
de verdedigers hebben een nieuw
onderzoek aangevraagd, dat plaats
moet vinden voor 4 October.
EDAM De gemeenten Edam en
Zeevang zijn aangewezen als be
schermd stadsgezicht. Door zijn
stadswallen en poorten is Edam met
zijn historisch patroon van straten,
pleinen, grachten en groenvoorzie
ningen een gesloten stedebouwkun
dig geheel, die de aanwijzing tot
beschermd stadsgezicht rechtvaar
digt.
ARNHEM (ANP) De verhuur of
verkoop van films uit de nazi-tijd is
geen misdrijf en kan derhalve niet
worden vervolgd. Dit hebben burge
meester en wethouders van Arnhem
geantwoord op vragen van het CPN-
raadslid G. W. Brouwers die zich
had gestoten aan de handelswijze
van een filmverhuurbedrijf in het
Arnhemse Spijkerkwartier.
Dat bedrijf stelde in de etalage films
ten toon die dateren uit de nazi-tijd
en vooral propagandistische jour
naalbeelden bevatten. Volgens bur
gemeester drs J. A. F. Roeien van
Amhem hebben de Arnhemse offi
cier van justitie en het rijksinstituut
voor oorlogsdocumentatie geoor
deeld dat het hier gaat om histori
sche films. Voorts handelt de eige
naar van het bedrijf uitsluitend uit
een commercieel oogmerk.
Namens de CPN-afdeling in Arnhem
en enkele andere organisatoren
vroeg de heer Brouwers om een on
derzoek naar het filmverhuurbe
drijf. dat zou moeten worden gelast
de verkoop en verhuur „van de ra
cistische en tot rassenhaat aanzet
tende propagandafilms stop te
zetten."
AVENHORN (ANP) Een dronken
automobilist heeft gisterochtend de
zeventienjarige Cornelia Elizabeth
Laan voor haar ouderlijke woning
aangereden. Het meisje is later in
een ziekenhuis in Hoorn overleden.
Haar vriend, met wie zij voor het
huis stond, ligt zwaargewond in het
ziekenhuis. Volgens de rijksrecher
che reed de dronken automobilist
plotseling op het linker weggedeelte
en had hij geen controle meer over
het stuur.
Twee jaar voor
roofoverval
ALKMAAR (ANP) - De officier van
justitie bij de rechtbank te Alkmaar
heeft dinsdag twee Jaar gevangenis
straf met aftrek geëist tegen de 24-
jarige D.E.K. en de 21-jarige E B
beiden uit Zaandam, die verant
woordelijk zouden zijn voor de ge
wapende roofoverval van 25 februari
op het in Bergen gevestigde filiaal
van de Nutsspaarbank Westneder
land.
De overvallers roofden eerst 25.000
gulden uit de baliekas, daarna
dwongen zij de beheerder 43.500 gul
den uit de kluis aan hem te geven.
De rechtbank beval de onmiddellij
ke gevangenneming van de beide
verdachten, aangezien ze bevreesd
was voor vlucht. Uitspraak 13 sep
tember.
