Hoe psychiaters zich in dienst stelden van de onderdrukking
i.tfrdag 6 augustus 1977 TROUW/KWARTET 17
et misbruik van de psy-
üatrie voor politieke
oelen in de Sowjet-Unie
eeft een lange en inge-
ikkelde geschiedenis,
óór de dood van Stalin
ond het Sowjet-regiem
niet nodig politieke
iderdrukking te verdoe
len. De talrijke zuiverin-
in tegen de „vijanden
m het volk" waren een
ildere demonstratie van
stelling dat de klassen-
rijd zich eerst ver-
herpt als het socialisme
ordt opgebouwd. Alleen
werkelijke omvang van
gebeurtenissen werd
iheim gehouden, maar
noodzaak de vijand te
irnietigen als deze zich
et wil overgeven werd
>enlijk gepropageerd.
martelingen tijdens het on-
rcoek maakten het voor het
echtoffer onmogelijk weer-
and te blijven bieden met
n beroep op de wet. De lange
rioden van opsluiting, de
tvoering van vonnissen-in-
peede-termijn, honger, ondra-
lijke dwangarbeid en recht-
reekse uitroeiing van gevan-
nen, dat alles veranderde de
erkkampen van Stalin in
aatsen waar mensen geen
9 ttop hadden er levend uit te
Oder die omstandigheden
en de mensen die ontoere-
inlngsvatbaar werden ver
aard en naar een psychia-
isch gevangenishospitaal
erden gestuurd in feite gered,
n die tijd was dat een humane
repassing van de forensische
psychiatrie. In die periode wa-
en er nog maar twee psychia-
róche gevangenissen (in Ka-
san en Leningrad) en wie daar
precht kwam, had geluk. Daar
reeg hij voedsel, hij werd niet
(dwongen te werken. Het re-
em en de regels ln de psychi-
rische gevangenissen waren
nservatiever dan in de rest
het strafsysteem ln de
>wjet-Unle. Zelfs in 1963
reeg ik nog van psychiaters te
,oren: „Waarom zouden we je
Irugs geven? De muren gene-
ten 11 wel."
Maar de politieke situatie in
let land veranderde snel en in
1959 voelde Chroesjtsjew zich
I gedwongen openlijk te ver
laren dat er in de Sowjet-Unie
politieke gevangenen
leer waren. Natuurlijk waren
top dat moment wèl politieke
pvangenen in de Sowjet-Unie,
Dewel hun aantal onvergelijk-
iar veel kleiner was dan ten
]de van Stalin. Maar de 8ow-
t-Unie kon vanaf dat mo-
ent niet meer opscheppen
rer politieke onderdrukking.
s gevolg daarvan werd de
rd van de politieke verval
ing veel gevarieerder. Bij-
lorbeeld, als er een kans be-
ond dat zekere gevallen erg
lend zouden worden, gaven
autoriteiten er de voorkeur
n de betrokken personen als
wone misdadigers aan te
agen of gek te laten verkla-
R. En de psychiaters, hande-
zoals ze dat ln voorbije
n waren gewend, geloof-
n vaak oprecht dat ze nog
eeds bezig waren mensen te
dden.
dat ik in 1963 was veroor-
eld tot een verblijf in een
ychiatrische gevangenis kon
zelf meemaken hoe werd ge-
oken met de gewoonte deze
tituten als „zegeningen" te
n. Er veranderde iets in de
menstelling van het gevan-
nenbestand en in de hou-
ïg van de psychiaters tegen-
er hen. Geleidelijk werd de
ensieve behandeling inge-
erd. (In die tijd werden in
ningrad medicijnen vooma-
tlijk toegediend bij wijze
d straf voor het breken van
regels; maar er waren al een
ar gevallen van mensen die
n intensieve psychiatrische
handeling werden onderwor-
n omdat ze hadden gewei-
tl „berouw" te tonen.)
ze periode viel eveneens sa-
i met de groeiende invloed
de zogenaamde Sneznews-
:hool, een stroming in de
rchiatrie die sterk op Mos-
was georiënteerd en die
werd erkend door de „Le
d-school" onder leiding
professor Sloechewski.
diagnoses van schizofre-
van de Moskou-school wer-
herzien en verworpen door
•hewski. Maar met de
in van de autoriteiten be
de Snezneski-groep al
lig alle sleutelposten in
forensische psychiatrie,
de leer van Sneznewski nu
tbewust beraamd met het
de politieke onderdruk-
zich bekommeren om de pu-
bliekë opinie en, voor een deel,
de psychiaters in het westen.
Ik heb vaak gehoord dat mijn
zaak ook wordt aangehaald als
een voorbeeld van een gezond
persoon, die Inderdaad gezond
werd verklaard. Daarmee
wordt gesuggereerd dat het he
lemaal een zaak was van de
psychiaters en de KGB er niets
mee te maken had. Dat is niet
precies hoe het is gegaan.
De eerste commissie van des
kundigen. die werd benoemd
ln september 1971, verklaarde
mij gek. Het was een commis
sie van het Serbski-lnstituut,
handelend ln directe opdracht
van de KGB. Nadat mijn bun
del over psychiatrische onder
drukking in de Sowjet-Unie in
het westen was verschenen,
vond de KGB het beter dat ik
zelf ook maar gek werd ver
klaard, lijdend aan achtervol
gingswaanzin, zodat ik in een
inrichting kon worden opge
borgen bij de mensen die ik in
mijn bundel beschreef. Maar
op dat moment werd er in het
westen veel tam-tam gemaakt
over mijn zaak, ook onder wes
terse psychiaters die zich op
maakten voor een wereldcon
gres over psychiatrie in Mexi
co. De Sowjet-autoriteiten
werden er rechtstreeks van be
schuldigd mij ln een gekken
huis te willen weg stoppen en
met het oog op het Mexicaanse
congres gaven zij er de voor
keur aan deze beschuldiging
op een zeer praktische maniei
te weerleggen. Op instructie
van het Centrale Comité werd
een nieuwe commissie be
noemd van medici die niet aan
het Serbski-lnstituut waren
verbonden. Ik werd gezond
verklaard.
De Sowjet-propaganda maakt
gebruik van een nieuw argu
ment om de psychiatrische on
derdrukking te verdedlgea
Daarbij worden hele lijsten ge
presenteerd van mensen, van
wie ook wordt beweerd dat ze
gek zijn verklaard, maar dan
hier, ln het westen. De Sowjet-
pers is hierbij niet zuinig met
het verstrekken van leugens en
falsificaties en het verdraaien
van feiten. Als propaganda-
tactiek is zelfs een groep van
westerse psychiaters uitgeno
digd naar het Serbski-lnsti
tuut, waar ze kennis konden
nemen van bepaalde dossiers.
Daarna werden ze naar het zie
kenhuis gebracht waar gene
raal Grigorenko gevangen zat
Gezien de lange ervaring die
de Sowjet-autoriteiten hebben
op het gebied van misleiding
en afleiding mag het geen won
der heten dat deze operatie
een zeker succes had. Maar het
Is goed er aan te herinneren
dat je altijd een speciaal sa
mengesteld dossier voorgelegd
kunt krijgen, dat een plaats
vervanger aan Je kan worden
voorgeleid voor psychiatrisch
onderzoek of, ln uitzonderlijke
gevallen, de autoriteiten de
mogelijkheid hebben hun ei
gen tolk te gebruiken.
Bij informele contacten, die
onvermijdelijk zijn bij de tal
rijke internationale congres
sen, komen leden van de Sow-
Jet-delegaties nog wel eens met
de volgende gedachtengang:
openlijke protesten zijn alleen
maar schadelijk voor het werk
van de eerlijke psychiaters en
de zaak van de werkelijke „pa
tiënten". Bij zulke verklarin
gen moeten wc niet vergeten
dat ze niet de mening weerge
ven van eerlijke psychiaters,
want die worden niet opgeno
men ln zulke delegaties.
Het werk van eerlijke psychia
ters, zoals elk eerlijk werk, kan
openlijk kritisch onderzoek
best verdragen. Openheid kan
alleen maar schadelijk zijn
voor oneerlijkheid en mis
bruik. Wat de gevangenen be
treft, ze hebben er allemaal be
lang bij dat hun lot in discussie
is, want anders hebben ze geen
hoop vrij gelaten te worden.
De praktijk heeft het bewezen.
De psychiatrie in de Sowjet-
Unie is ln feite geen monoliet
Het conflict tussen eerlijke ge
leerden en de eisen van de au
toriteiten is nooit verdwenen.
Daarom gaat het niet om een
totale boycot tegen alle 8ow-
Jetpsychlaters. Maar er kan
geen samenwerking zijn, geen
professioneel contact met
mensen die verantwoordelijk
heid dragen voor de psychiatri
sche onderdrukking in de 8ow-
Jet-Unle. Daarentegen is het
mogelijk en nodig contacten te
leggen met eerlijke 8owjet-
psychlaters en hen te steunen.
Alleen op die manier zult u in
staat zijn te helpen bij de sane
ring van de psychiatrie ln de
Sowjet-Unie.
De Russische
balling Boekowski
schreef dit stuk
voor het
internationale
congres voor
psychiaters dat 28
augustus in
Honoloeloe begint
Geprobeerd zal
worden aan dat
congres een
uitspraak te
ontlokken over
misbruik van
psychiatrie voor
politieke doelen
king te dienen? Ik denk van
niet. Het was simpelweg zo'n
geval waarbij de leer uit zich
zelf enkele eigenschappen be
vatte die haar geschikter
maakten voor de omstandig
heden ln de Sowjet-Unie, ge
heel volgens de theorie van
Darwin.
Als we de situatie van het be
gin van de jaren zestig analyse
ren kunnen we de volgende
opsomming maken van oorza
ken die er aan bij droegen dat
misbruik van de psychiatrie,
begonnen in enkele los van el
kaar staande gevallen, uit
groeide tot een geheel systeem.
1. Het aan de kaak stellen van
stalinistische methoden, waar
door politieke onderdrukking
een schande voor het regime
werd. Een politiek die opriep
tot meer contacten met de bui
tenwereld dwong de autoritei
ten om zulke schande voort
aan te vermijden.
2. De opkomst van marxisti
sche kritiek op het totalitaire
Sowjet-systeem. Aanklachten
tegen het stalinisme kweekten
binnen de partij en onder de
jongeren het geloof dat het
8owjet-socialisme een perver
siteit was. Er leek een nieuwe
zuivering noodzakelijk, maar
die kon op dat moment niet
meer worden uitgevoerd.
3. Het voortduren van de illu
sie bij psychiaters en psycholo
gen dat er nog steeds mensen
werden gered door ze gek te
verklaren. Daarom boden
slachtoffers van de psychiatri
sche onderdrukking vaak nau
welijks verzet als ze geestes
ziek werden verklaard. En psy
chiaters vonden het evenmin
nodig ln te gaan tegen (Je „aan
bevelingen" van de geheime
dienst (KGB), omdat ze geloof
den dat ze de betrokken gevan
genen een goede dienst
bewezen.
4. De opkomst van een bewe
ging voor de rechten van de
mens; een beweging van men
sen die zich beriepen op de wet
en wettige middelen hanteer
de, zoals publiciteit. Deze ge
dragslijn maakte het moeilijk
hen simpelweg te veroordelen.
5. En, zoals ik al noemde, de
„overwinning" van de Snez-
newski-school binnen de foren
sische psychiatrie.
Als resultaat van al deze ge
beurtenissen gingen de orga
nen van onderdrukking zich
wapenen met psychiatrische
methoden. Dit proces kan ge
makkelijk worden verduide
lijkt met enkele gevallen die
zich afspeelden in het eind van
de jaren vijftig en het begin,
van de jaren zestig:
Fedor Fedorowitsj Sjoelts.
Deze bolsjewiek was eveneens
veroordeeld tijdens het Stalin-
regime en werd ln ere hersteld
in 1957. NaChroesjtsjewsbewe-
ring dat er ln de Sowjet-Unie
geen politieke gevangenen wa
ren, stuurde Sjoelts een brief
naar het Centraal Comité
waarin hij uitlegde dat dit een
leugen was gezien het feit dat
hij zelf net vast had gezeten
met politieke gevangenen die,
voor zover hij wist, nog steeds
in werkkampen verbleven. Hij
werd gearresteerd, ontoereke
ningsvatbaar verklaard en
naar de psychiatrische gevan
genis van Leningrad gestuurd,
waar hij drie jaar bleef.
Nikolai Nikolaiewitsj Samso-
now. Deze geleerde, drager van
de Stalln-prijs, werd gearres
teerd in 1958 omdat hij een
brief had gestuurd naar de
Prawda waarin hij kritiek had
op Chroesjtsjew omdat deze
het stalinisme 'niet volledig
had afgezworen. Hij werd ont
oerekeningsvatbaar verklaard
en ging naar een psychiatri
sche inrichting in Leningrad,
waar hij acht Jaar bleef. De
eerste Jaren werd hij niet lastig
gevallen. In het begin van de
Jaren zestig echter werd hij
aan een ander systeem onder
worpen. Hem werd voortdu
rend gevraagd berouw te be
tuigen. Als hij dat weigerde,
kreeg hij een intensieve psy
chiatrische behandeling waar
na hij bij agressieve patiënten
werd opgesloten. Tenslotte,
nadat hij al ernstige geestelij
ke schade had opgelopen door
deze behandeling, gaf Samso-
now toe. Daarna werd hij on
middellijk vrijgelaten. Hij
stierf een paar Jaar na zijn vrij
lating.
Zelf werd ik gearresteerd in
1963 omdat ik twee foto
kopieën had gemaakt van DJi-
las' boek „De Nieuwe Klasse".
Ik werd in eenzame opsluiting
geplaatst in de Loebjanka-ge-
vangenis. Dikwijls werd ik bij
generaal Swetlitsnl geroepen
(toentertijd hoofd van de ge
heime dienst in Moskou) en
kreeg dan het aanbod spijt te
betuigen, te vertellen van wie
ik het boek had en wie me bij
het kopiëren had geholpen.
Dan zou ik worden vrijgelaten.
De opzet was duidelijk: ze wil
den me laten samenwerken
met de autoriteiten.
Maar toen daar niets van te
recht kwam kreeg ik een psy
chiatrisch onderzoek. Ik werd
geestesziek verklaard en naar
Leningrad gezonden. Mijn vrij
lating aldaar schrijf ik toe aan
de strijd tussen de Leningrad-
school en de Moskou-school
die op dat moment nog aan de
gang was: „Leningrad" ver
wierp de diagnose van .Mos
kou". In februari 1965 kwam ik
vrij.
Aan het eind van dat Jaar werd
ik opnieuw gearresteerd we
gens het organiseren van een
betoging voor de rechten van
de mens (ter verdediging van
de gevangen dissidenten Sin-
jawski en Daniel) waarbij ik de
leuze droeg „Eerbiedig uw
grondwet". Op dat moment
stond er in het wetboek van
strafrecht nog geen artikel 190
lid 3, dat spoedig daarna speci
aal werd ingevoerd tegen der
gelijke demonstraties. En wa
ren sinds 1927 geen demonstra
ties meer geweest en de wetge
ver was daardoor vergeten te'
zorgen voor een passende
strafmaatregel tegen mensen
die aan demonstraties deelna
men. Het gevolg was dat er
geen wettige grond voor be
straffing was.
Daarom werd ik simpelweg
toegewezen aan één van de
psychiatrische inrichtingen in
Moskou met de bedoeling dat
mijn oude diagnose zou wor
den bevestigd zodat ik weer
naar Leningrad kon worden
gestuurd als iemand die tij
dens zijn eerste verblijf aldaar
toch niet helemaal was gene
zen. Het plan van de geheime
dienst werd ondermijnd door
eerlijke Jonge dokters in stads
ziekenhuis nummer 13 die een
uitvoerig rapport opstelden
met als conclusie dat ik niet
geestesziek was. Ondanks de
bevindingen van deze dokters
werd ik naar een ander zieken
huis gebracht, volgens instruc
ties van de geheime dienst. In
dit ziekenhuis vonden de dok
ters me eveneens niet ziek en
bleven er bij dat ik vrij gelaten
moest worden. Opnieuw werd
lk overgebracht, deze keer
naar het Serbski-lnstituut, een
instelling van justitie. Maar te
genover de goed onderbouwde
conclusies van twee ziekenhui
zen durfde zelfs het Serbski-
lnstituut het niet aan mij gek
te verklaren. in die tijd
bezocht mijn moeder generaal
Swetlitsnl. Bij die gelegenheid
stampte hij met zijn voet en
riep: „Hij zal nooit vrij worden
gelaten. Wij zullen hem laten
rotten ln het asiel voor geestes
zieken."
Ondertussen had mijn geval
grote aandacht gekregen in
het westen dankzij de verkla
ringen van Valeri Tarsis en de
activiteiten van Amnesty In
ternational Tenslotte werden
de autoriteiten gedwongen een
onafhankelijke commissie te
benoemen. Maar vier speciaal
opgeroepen professoren kon
den niet tot een eensluidende
conclusie komen. Twee van
hen, vertegenwoordigers van
de 8neznewskl-school, ver
klaarden mij gek. De andere
twee, tegenstanders van deze
school, verwierpen die diagno
se. Door dit alles bleef ik acht
maanden gevangen, waarvan
zes maanden ln het Serbski-
instltuut. Denk niet dat het
dispuut zuiver wetenschppe-
lijk was. Het was ook een kwes
tie van mentaliteit onder de
artsen. De autoriteiten konden
vóór dit geval, dat zoveel pu
bliciteit had gekregen, niet ge
noeg artsen vinden die zich
schikten naar het heersende
systeem.
Ik werd vrijgelaten nadat een
vertegenwoordiger van Am
nesty International naar Mos
kou kwam, rechtstreeks naar
de directeur van het Serbski-
lnstituut ging en hem vertelde
dat mijn zaak voor het Russel-
tribunaal zou worden gebracht
als lk niet direct op vrije voe
ten werd gesteld.
Tegen het eind van de Jaren
zestig was er een hecht stelsel
van psychiatrische onderdruk
king ontstaan. Het was ge
groeid door een goede samen
werking tussen de KGB en de
psychiaters, waarbij de KGB
de ideologische richting aan
gaf door te zeggen dat tegen
standers van het regiem gek
moesten worden verklaard, en
de psychiaters een systeem op
bouwden met een wetenschap
pelijke basis.
De volgende groepen mensen
kwamen het meest ln aanmer
king om gek verklaard te
worden:
1. Bekende figuren, wiens pro
cessen uit oogpunt van propa
ganda wel eens ongunstig kon
den zijn. (Voorbeelden: gene
raal PJotr Grigorenko en ZJo-
res Medwedew.)
2. Zogenaamde revisionisten,
dat wil zeggen mensen die het
systeem aanvielen vanuit
marxistische standpunten.
(Leonid PljoetsJ, Iwan Jakhl-
mowitsj en PJotr Egides).
3. Mensen die zich tegen hun
veroordeling verzetten tijdens
het onderzoek en daarbij wet
tige middelen gebruikten en
vasthielden aan hun recht dat
ze zelf niets hoeven te bewij
zen. (Wladimir Gersjoenl, Ni
kolai Danllow en Natallja Gor-
banewkaja).
4. Gelovigen, met Inbegrip van
degenen die puur politieke
aanklachten zonder enige „ge
loofsartikel" tegen zich Inge
bracht kregen. (Joeri Below).
Gelijk met deze forensisch-
psychiatrische vervolging ls er
nog een andere methode van
onderdrukking met behulp
van de psychiatrie ontwikkeld.
Tegen het eind van de Jaren
zestig was het gebruikelijk ge
worden mensen bij wijze van
voorzorgsmaatregel ln een zie
kenhuis op te nemen. Dat ge
beurde op instructie van de
KGB bij gebeurtenissen als
partijcongressen, nationale
feestdagen en bezoeken van
Westerse staatshoofden. Als
regel bestonden er geen medi
sche gronden voor deze prak
tijk. Het verschijnsel is al eens
treffend aangeduid als „con-
gressofrenie".
De laatste tijd is deze vorm
van psychiatrische onderdruk
king toegenomen. Zeer vaak
wordt deze methode toegepast
bij oud-gedetineerden uit psy
chiatrische inrichtingen. In de
Jaren zeventig is het ook steeds
vaker voorgekomen dat poli
tieke gevangenen naar een
psychiatrische inrichting wor
den gestuurd vlak voordat hun
straftijd in het kamp afloopt.
Dit biedt de autoriteiten de
gelegenheid de straftijd in fei
te onbeperkt te verlengen.
Onder deze omstandigheden
heeft Iedere gearresteerde een
panische angst dat hij gek zal
worden verklaard en wordt het
dreigen met plaatsing in een
psychiatrische gevangenis als
pressiemiddel gebruikt bij het
onderzoek.
Een andere uitleg die psychia
ters vaak gebruiken om hun
gedrag te rechtvaardigen is de
bewering dat zij niet iedereen
opsluiten, dat zij uit een groep
mensen die hetzelfde hebben
gedaan, alleen die mensen gek
verklaren die werkelijk ziek
zijn. die hun daden begingen
toen ze niet toerekeningsvat
baar waren en dus een dwang-
behandeling nodig hebben.
Om dit te bewijzen citeren ze
dan uit bekentenissen van
mensen die om vrij te komen
niets anders konden doen dan
toegeven dat ze ziek waren.
Op dit moment worden in veel
gevallen mensen gezond ver
klaard omdat zowel de KOB
als de psychiaters moeten wer
ken onder de schijnwerpers
van de publiciteit Zij moeten
Deze methode heeft tegen
woordig ook nog een andere
toepassing: vlak voordat ze uit
het kamp worden ontslagen
worden politieke gevangenen
psychiatrisch onderzocht. De
„diagnose" blijft daarna als
het zwaard van Damocles bo
ven hun hoofd hangen. Ze kun
nen zo weer worden opgeno
men voor een dwangbehande-
ling.
Hoe proberen de psychiaters ln
de Sowjet-Unie hun betrok
kenheid in zo'n wijd verbreid
systeem van onderdrukking te
rechtvaardigen? Iedere poging
om te suggereren dat ze, net
als ten tijde van 8talln, nog
steeds mensen „helpen" door
ze naar psychiatrische Inrich
tingen te sturen is niets anders
dan huichelarij. Het huidige
regiem ln psychiatrische ge
vangenissen, waarvan geen
psychiater kan zeggen dat hij
het niet kent, omvat intensieve
behandeling (zonder te letten
op schadelijke gevolgen), on
beperkte perloden van opslui
ting, de els berouw te tonen om
vrijgelaten te kunnen worden,
het ln diskrediet brengen van
de betrokkene en zijn ideeën,
de voortdurende chantage en
rechteloosheid na de vrijla
ting.
