PLAN
WONEN IN EEN FABRIEK i
Shell tip
no.5
Gesloten Spanjaard-complex beheerst nog steeds het beeld van Borne
Edelstenen van Balanchine
fonkelen bij Nationaal Ballet
KUNST
Duits koor zong
Die Jahreszeiten
Shell helpt de
autokosten drukken.
Belegde boterham
Historie van
textielgigant
begon in 1864
Stoomfabriek
Wisselwerking
Presenteerblad
1
2
H
4
5
6
7
8
9
10
I Verkrijgbaar bij elke boekhandel
CDe zomerhitte)
L_. in de hand
Shell tópt
ZATERDAG 7 MEI 1977
BINNENLAND
Trouw/Kwartet
_b
ai
ds-
BORNE Wie in Bome moet
ys- zijn, krijgt geen kans het fa-
»i- briekscomplex van de N.V.
Spanjaard te ontlopen. De
i is textielgigant is sedert 1973 in
JU ruste, maar nog steeds be-
tr- heerst het silhouet van pijpen,
rechthoekige gebouwen en di-
agonaalsgewijs verlopende
daken het beeld van deze
Twentse plaats.
Uk
Er moet een tijd geweest zijn dat in
elk verkiezingsprogram stond dat
het Spanjaard-complex min of meer
t 1 als een rotte plek uit de ge
meenschap van Borne zou dienen te
worden weggesneden. Maar nu ligt
er een stoutmoedig plan: laten we
,1, althans van een gedeelte van de
it fabriek woningen maken!
»r-
Vele geslachten hebben bij Spanjaard een
in. boterham verdiend. Sommigen zijn, de
dingen in de verhoudingen van die tijd
O. beschouwend, geneigd te spreken van een
re redelijk belegde boterham. Anderen, zo'n
3e 25, 50 of 75 jaar terugdenkend, spreken in
termen van „bloed, zweet en tranen".
Maar, voegen ze eraan toe, niettemin zou-
den de kleinkinderen er fijn kunnen
jjj wonen.
De heer J. Grootenboer (ambtenaar maar
privé bij het Spanjaard-project betrokken)
zegt: „De vraag is opgekomen of het wel
aangenaam is te wonen in gebouwen, waar
niet met zoveel plezier is gewerkt. Het
i laatste is nog de vraag, in het algemeen
gesproken. Maar als het zo is, dan zou een
stuk negatief verleden overwonnen kun
nen worden."
Een werkgroep van drie mensen heeft met
financiële steun van CRM een onderzoek
gedaan naar de mogelijke bewoonbaar
heid van de in onbruik geraakte fa
brieksgebouwen en -terreinen. Het zijn de
architecten H. C. Methorst, de beeldend
kunstenaar B. Melnen en de bouwkundige
F. Vissia. De bevindingen zijn neergelegd
in een keurig geschrift, waarin de zaken
helder worden uiteengezet en dat op dul-
delijke wijze is geïllustreerd. Het trio is
van mening dat in het Spanjaard-complex
250 tot 300 woningen kunnen worden ge
bouwd en dat het er goed wonen zal zijn.
Methorst: „Een nieuwbouwwijk heeft da
delijk al honderd jaar achterstand, en dat
wordt bij Spanjaard overbrugd."
De geschiedenis van Spanjaard is interes
sant. Vooral ook als voorbeeld van de wijze
waarop „de textiel" zich in dé loop der
jaren heeft ontwikkeld. De verschillende
fasen zijn er duidelijk aan af te lezen: de
gebouwen vermelden vele jaartallen, 1902,
1915, 1930 enz. Er is al eens voor gepleit
enige markante gedeelten van de fabriek
te bestemmen als industrieel-
archeologlsch museum.
Omstreeks 1800 vestigde de handelaar Sa
lomon Jacobszoon, afkomstig uit het Duit
se Bodendorf, zich in Zwolle. Aanvankelijk
dreef hij handel in tweedehands kleding,
later schakelde hij over op geweven stof
fen. De man ondernam tochten door de
provincie Overijssel en leerde ook Borne
kennen. Dat was in die dagen een belang
rijk centrum van hulsweverij. Van de 210
gezinshoofden verdienden er 66 de kost
met weven en 25 met spinnen.
Salomon Jacobszoon, die in 1812 de naam.
„Spanjaard" had aangenomen, was zich
Inmiddels helemaal gaan toeleggen op de
handel in katoenen, linnen en halflinnen
stoffen, waarvoor hij zelf het garen leverde,
maar die hij overigens betrok van de
Bornse huiswevers. In 1828 betrok hij in
het plaatsje zijn eerste fabriek. Daar had
hij in 1850 een vijftigtal arbeiders aan het
werk terwijl bovendien honderden thuis
werkers voor hem produceerden.
De industrialisatie veranderde de situatie
grondig. In 1864 ging de eerste stoomfa
briek draaien. Het gebouwtje, waarin on
der meer de ketel was opgesteld, bestaat
nog steeds. De eerste weefstoelen, af
komstig uit Engeland, werden in gebruik
gesteld. Er was een weverij met 180 getou
wen en een spinnerij met 3500 spillen. Een
in Enschede gekochte spinnerij werd naar
Bome verplaatst. Uit deze vroeg-
industriële periode zijn nog heel wat ge
bouwen op het terrein van Spanjaard aan
wezig.
In 1901 werd het bedrijf omgezet in een
NV, waarop forse expansie volgde. Na 1918
kwamen er opnieuw krachtige impulsen.
Spanjaard kon het werk niet meer aan.
Zelfs uit Friesland werden arbeidskrach
ten aangetrokken. De fabriek werd steeds
groter. Wereldoorlog 2 betekende het be
gin van het einde voor een bloeiend be
drijf. De joodse directieleden werden door
de Duitsers weggevoerd of doken onder.
Na 1946 kwam er nog een korte opleving.
Maar ook Spanjaard ervoer de gevolgen
van het marktmechanisme en de afschel-
ding van Nederlands-Indië. Er werd nog
gefuseerd met Nijverdal ten Cate dat
thans nog eigenares van het complex is
maar de economische ontwikkelingen leid
den snel naar het einde. In 1973 werd de
fabriek gesloten. Enkele gedeelten ervan
worden nu gebruikt door derden. Er is een
evenementen-hal in gevestigd, een meu
beltoonzaal, wat kleine produktiebedrij-
ven. Ook zijn enige kantoorruimten in
gebruik. Het overgrote deel "ligt er leeg en
verlaten bij, ten prooi aan verval en soms
vandalisme.
In de studie, die gewijd is aan het even
tueel bewoonbaar maken van de fabriek,
zegt architect Methorst: „In het algemeen
ervaart men in nieuwe wijken iets leven
loos, een soort eeuwige zondagsrust. Er
ontbreekt iets en voor een deel is dat de
wisselwerking tussen heden en verleden,
tussen oud en nieuw. Bovendien is er in
nieuwe wijken nooit iets anders te vinden
dan woningen en wat daar direct bij hoort:
een winkelcentrum en een buurthuis. An
dere gebouwen vindt men er zelden; er
wordt gewoond, werken en recreëren doet
men elders."
Volgens de werkgroep is in vergelijking
met bouwen in een buitengebied een groot
voordeel van het bewoonbaar maken van
Spanjaard de ligging van de fabriek tussen
dorpskern en NS-station. Enerzijds is er
directe aansluiting op het openbaar ver
voer, anderzijds kunnen de bewoners da
delijk gebruik maken van nabijgelegen
voorzieningen als winkels, bibliotheek,
medisch centrum enz.
Honderd Jaar historie kan dienen als basis
voor een nieuw woonmilieu, zo stellen de
voorstanders. Ze zien kans tenminste 250
300 woningen te bouwen. En de fabriek,
waarin ze komen, bestaat niet alleen uit
gebouwen. Er behoren grote pleinen en
smalle stegen toe, parken en vijvers. Aller
lei functies, behalve het wonen, kunnen er
aan worden toegevoegd; het huidige be
perkte gebruik kan gecontinueerd. Men
zou ook de hoog oprijzende schoorsteen,
de fabriekspijp, die het roken heeft afge
leerd, willen handhaven.
Sommige gebouwen moeten, vindt men,
op de monumentenlijst. Voor slopen is
alleen gekozen wanneer tenminste enige
negatieve aspecten zijn verenigd, bijvoor
beeld architectonisch èn bouwtechnisch
matig of slecht. Een stukje Spanjaard-
museum zou te overwegen zijn. Oedacht
wordt aan een ruimte voor muziek, toneel
en andere uitvoeringen. Aan een sporthal.
Aan ruimtes voor film, tentoonstellingen,
een café, werkplaatsen en dergelijke.
Wat betreft het wonen: in het centrale
fabrieksgebouw zouden 150 woningen kun
nen komen. Overwegend kleinere huizen,
één- en tweepersoons. Op de eerste verdie
ping is aansluitend op een wandelroute,
plaats gereserveerd voor openbare
functies. Het gebouw zou voor minder vali
den toegankelijk moeten worden door ge
bruik te maken van liften en hellingbanen.
De wandelroute komt van buiten, gaat
door de fabriek heen en verlaat het ge
bouw aan de andere zijde.
De werkgroep heeft laten weten dat Bome
de zaak „eigenlijk op een presenteerblad
krijgt aangeboden", ook al zijn er miljoe
nen mee gemoeid. Wat de exploitatie aan
gaat, staan tegenover de lasten zo onge
veer de huuropbrengsten. De gemeente
kijkt iets anders tegen dat presenteerblad
aan, vindt het blijkbaar wat zwaarder we
gen. Bome is een zogenaamde artikel
12-gemeente, en kan dus geen gekke
sprongen maken. De Bornse raad heeft
daarom duidelijk gezegd dat het plan op
generlei wijze dé begroting van de gemeen
te mag belasten. Voor de aankoop is een
beroep gedaan pp staatssecretaris Schae-
fer, resp. minister Lubbers. Komen die niet
over de brug, dan gaat het idee de mist in.
Hoewel het ene raadslid er meer aardig
heid in heeft dan het andere kan gezegd
worden dat de raad er in zijn totaliteit
geïnteresseerd tegenover staat. Evenals
het college van B en W. Dat heeft dejaad
een viertal punten voorgelegd, die alle zijn
aangenomen. Vastgesteld is onder meer
dat de raad in beginsel bewoning van het
Spanjaard-cpmplex wil nastreven en dat
de gemeente geen enkel financieel risico
mag lopen.
Op verzoek van de raad is er nog een vijfde
punt aan toegevoegd. Het team, dat de
bewoonbaarheid van de voormalige fa
briek gaat onderzoeken en de behoeften
aan huisvesting op een dergelijke wijze.
Het Spanjaard-complex in Bor
ne naar de toestand in 1965.
moet worden uitgebreid. Met iemand van
uit de mens-wetenschappen onder meer
(een socioloog).
Methorst: „Het is in feite weinig nieuws
wat we aan het doen zijn. Vroeger was het
heel gewoon de dingen wéér te gebruiken.
Pas na de oorlog zijn we begonnen met de
oude boel weg te werpen." Intussen zijn
ook in Enschede initiatieven genomen.
Men wil daar de vroegere textielfabriek
van Jannlnk, die in toenemende mate aan
vernieling en vernietiging ten prooi is, een
nieuwe bestemming verlenen. Er zijn plan
nen om het textielmuseum er in onder te
brengen. Behalve aan het textielmuseum,
dat op het ogenblik veel te krap gehuisvest
is, zou het ook ruimte moeten bieden aan
een aantal wooneenheden speciaal voor
onvolledige gezinnen.
door Hans W. Ledeboer
AMSTERDAM Nog geen maand voor het Holland Festival begint, presenteert het Nationale
Ballet twee premières. De ene „Vier letzte Lieder" van Rudi van Dantzig met als muziek de „Vier
letzte Lieder" van Richard Strauss, wordt maandagavond 16 mei uitgebracht. De tweede,
„Capriccio" van George Balanchine op het „Capriccio voor piano en orkest" van Igor Strawinsky,
hebben wij donderdagavond In de Amsterdamse Stadsschouwburg gezien.
Niet voor de eerste maal, want de
choreograaf George Balanchine be
schikt over zijn eigen New Vork City
Ballet en daar heeft hij het precies
tien Jaar geleden voor het eerst ge
toond. Zoals alle werken van Ba
lanchine is „Capriccio" voor het Na
tionale Ballet een soort examenstuk.
Door de toepassing van de klassiek-
academlsche daiistechnlek als basis
met een uitbouw van moderne
technieken tot een prachtig, rijk ge
schakeerd uitdrukkingsgamma in
een harmonisch samengaan van ge
heel verschillende, soms volstrekt te
gengestelde. bewegingen, stelt Ba
lanchine heel hoge technische en vir
tuoze eisen aan de dansers. Aan die
(ADVERTENTIE)
Hannes Melnkema
De groene weduwe en
andere grijze verhalen f 12.50
Kijk op Nederland (Drenthe,
Gelderland, Limburg, Noord-
Holland, Overljaael, Utrecht,
Zuid-Holland an Zeeland),
per deel f 29,50
Kkee uw zeilboot 1977 f 9.90
Irwin Shaw -
Da Jordachea (Witte zwanen,
zwarte zwanen) f 24.50
Herman Pieler de Boer
De kelinerin an
andera verhalen 113.90
Eleeviera
bloem artgida24.50
Willem Iven -
ri.nul...
tiMfwn nieuwe
tulnplantengida f 29,50
Peteraons
Vogelglda 39,50
Da wereld van
Godfried Bomana f 24,50
GroteWJnboek f 49,50
eisen dient tot in uiterste consequen
tie te worden voldaan, wil een werk
van Balanchine niet vervlakken en
nietszeggend over het voetlicht ko
men. Jaren geleden hebben wij
„Four Temperaments" van hem ge
zien, dat wel eens is beschreven als
Balanchines meesterwerk. Wij heb
ben het ontvangen met een teleurge
steld: „Is dat nu alles?" Eerst later
bleek ons, dat de enige ooizaak van
die teleurstelling was, dat het pre
senterende ensemble niet Ba-
lanchine's eigen New York City Bal
let er niet tegen was opgewassen.
Balanchine bewijst zijn choreogra
fische superioriteit met moeilijke
maar volstrekt onmisbare kleinighe
den. Zelf noemde Balanchine dit Ca
priccio „Rubies" (robijnen) en dat
stuk is een deel van een drieluik, dat
„Jewels" (edelstenen) heet. Het
eerste Juweel" heet „Emeralds" en
het slot heet „diamonds". Ba
lanchine is tot dit uitermate preten
tieuze drieluik geïnspireerd door een
bezoek aan een beroemd juwe
liershuis. Misschien is Balanchine de
enige, die in een ballet zoveel preten
ties kan stellen en die pretenties nog
waar maakt ook. „Capriccio" is fon
kelend. Het is speels, het is vol fees
telijke humor. Het maakt de indruk
van een heerlijk dansfestijn, waarin
de dansers zich zo nu en dan eens
lekker kunnen laten gaan. Voor het
publiek echt iets om in een prettige
stemming van te genieten. Er zit een
flitsende vaart in, boeiende indruk
ken volgen elkaar op in een bonte rij
die uitloopt in een prachtig slot.
Maar voor de dansers blijft er van dit
dansplezier niet zo veel over. Die
moeten uiterst geconcentreerd blij
ven werken, met alle aandacht voor
elke volgende moeilijke beweging.
Het Nationale Ballet bewees in ieder
geval, dat het deze „Capriccio" aan
kan. Er is een prachtig duet in van
Alexandra Radlus en Han Ebbelaar,
met vloeiende, soepele virtuositeit.
Daartegenover een puntige solo met
uitdagende veaudeville-achtige be
weging, scherp en zelfs hard van
expressie. Jeanette Vondersaar
danst die solo boeiend en heel sterk.
Dit alles tegen een goed gediscipli
neerde en hun bewegingen mooi af
werkende achtergrond van twaalf
dansers, die een homogene en vooral
harmonische groep vormen.
„Capriccio" wekt in ons één verlan
gen: een balletavond, geheel gewijd
aan Balanchine's drieluik. Want het
is uiteindelijk Balanchine's opzet
dat dit drieluik precies een ballet
avond vult.
Simpkins
„Wat voor apul
gebruik je voor
die ramen,
Simpkin»?"
door Jac. Kórt
een serie, waarvoor de publieke be
langstelling zeer gering is gebleken.
Voor de uitvoering van de koren was
de Düsseldorfer Muslkverein overge
komen en ook dit roept vragen op.
Mijn Haagse collega heeft zich voor
enige dagen in deze zelfde rubriek
(het werk gaat dit weekeinde ook in
de Residentie) afgevraagd, of wij in
Nederland geen koren rijk zijn, die
tot de uitvoering van „Die Jahreszei
ten" in staat zijn. Hij weet natuurlijk
wel beter als man van de praktijk.
Hoe het zij, zingen kunnen ze, deze
plm. 200 zangers en zangeressen uit
Düsseldorf, voor het grootste deel
zeer Jonge mensen, die de prachtige
koren met groot enthousiasme en
stralende klank ten gehore brachten
Een beetje robuust klonk het alle
maal wel, maar dat was geloof ik te
wijten aan de eveneens Jonge Israë
lische dirigent Uri Segal, die als gast
bij dit koor de leiding van de uitvoe
ring in handen had. Zijn voor
naamste belangstelling scheen uit te
gaan naar vlotte tempi en een ge
spierde koorklank.
Drie Nederlandse solisten werkten
aan de uitvoering mee: de sopraan
Karin Ostar, de tenor Hein Meens en
de bas Robert Holl. Ieder voor zich,
maar soms ook in duet of terzet
lieten zij prachtige zang horen. Zij
waren het voor mijn gevoel vooral,
die het poëtische karakter van deze
muziek tot zijn recht deed komen.
Het Residentie Orkest zorgde voor
een uitstekende begeleiding
(ADVERTENTIE)
SAMMMMi
GENERAL i^> ELECTRIC
AIRCONDITIONING
LANDRÉMIJNSSEN BV
Vissering* eg 40. Die men, Postbus 187
Tel 020-904911 (Mat/mVi)
coupon, voor meer informatie vtm»
zenden aan Landré-Mi|nssen B V
Antwoordnummer 20.
Oiemen
(een postzegel is met nodig)
naam
adres
woonplaats
MM
AMSTERDAM Het oratorium
„Die Jahreszeiten" van Joseph
Haydn is zonder twijfel een prachtig
werk. Een werk, dat ook na een drie
kwart eeuw nog niets aan frisheid en
schoonheid heeft Ingeboet. Maar of
het nu goed gezien was, dit oratori
um binnen negen dagen tweemaal in
dezelfde Grote Zaal van het Con
certgebouw uit te voeren, is aan twij
fel onderhevig.
Scène uit „Capriccio" met op de voorgrond Jeanette Vondersaar
Donderdagavond klonk „Die Jahres
zeiten" dus opnieuw, ditmaal tot be
sluit van de serie AVRO-concerten,
gegeven door het Residentie Orkest,
/\utoreparaties zijn meestal
niet goedkoop. Maar gelukkig
hoeft u het niet altijd zo ver te
laten komen. Bij Shell kunt u
nu gratis een boekje krijgen,
waarin staat hoe u autoproble
men kunt ontdekken voor ze
veel geld gaan kosten. Dat boek
je heet „Shell helpt'1 deel 1 en
de tips daarin zijn heel simpel.
Kijk maar eens naar zo'n tip
over de kontrole van het koel
water. Dat is zo gebeurd en het
kan u een hoop geld besparen.
Nog geen boekje ontvangen? Vraag er
dan even naar hij ceitShell verkooppunt.
Hei koelwuterkiuit u het hesic kontrolereii m liei txpaniictankje. Alt ine
onto dat met Iteejt zuh in de radialeur nutten kijken, muur pui dan goed
op: draai nooit de dop van de radiateur als de motor nog warm is. II'bekt tor
deze is a/gekorfd. Het water huk! zo 'n2a 4 cm onder de bovenrand staan.
Als het water in een paar dagen sterk zakt is liet verstandig eols naar een
garage te gaan.
