)s. A. S. Talma
jevoelige plaat
en de sneden brood
Groene vingers
kweken energie
Wetenschap en techniek
se amateurfotografen leggen gedetailleerd beeld vast
-J1DAG 23 APRIL 1977
El
BINNENLAND
Trouw/Kwartet
'door Rob Foppema
De blauwgroene algen hebben drie miljard Jaar gele
den een oplossing gevonden voor de energiecrisis. Het
wordt tijd dat we eens leren hoe dat moet. De Britse
bioloog prof. David O. Hall wordt niet gekweld door
overmatige twijfels, en evenmin door gebrek aan en
thousiasme. „Biologie kan doen wat Je maar wilt Je
hoeft alleen maar uit te leggen welk produkt Je wilt en
er bestaat een organisme dat het voor je zal maken"
David Hall sprak deze week op
een bijeenkomst over energie
bronnen voor de Derde Wereld,
ter Informatie van een Interna
tionaal gezelschap Journalis
ten in Den Haag georganiseerd
door het Britse milieu-
persbureau Earthscan, in sa
menwerking met TNO.
(Earthscan wordt gefinancierd
door de milieu-organisatie van
de Verenigde Naties, UNEP.)
Een eerste verhaal uit die bij
eenkomst verscheen in Trouw
van dinsdag.
De oplossing van de energiecri
sis door de blauwgroene algen,
bestond uit de eerste bruikba
re manier om zonlicht als ener
giebron toe te passen bij het
opbouwen van nuttige stoffen.
Het systeem bleek biologisch
een zo doorslaand succes dat
de bescheiden algjes nog
steeds onder ons zijn, in te
genstelling tot bijvoorbeeld de
boomvaren en de dinosaurus.
Zonlicht is ontegenzeggelijk
de omvangrijkste energiebron
die we voorhanden hebben.
(Hall: het totaal van alle bewe
zen reserves aan fossiele ener
giebronnen kolen, olie, gas
komt overeen met 5.2 dagen
zonneschijn, verzameld over
het hele aardoppervlak.) De al
gen kunnen dat zonlicht ge
bruiken met een rendement
van vijf tot zes procent 0aarge
middelde), en dat kan zoden
aan de dijk zetten.
Zonlicht is bovendien een
uitzondering voor energiebron
nen erg gelijkmatig ver
deeld. Het gemiddeld per vler
kante meter Invallend vermo
gen ligt In de orde van 100 watt
in Noordwest Europa, 200 W in
Spanje, Amerika en Australië,
en als maximum 300 W in (toch
weer) Saoedi-Arabië. De Derde
Wereld vangt in het algemeen
tussen 150 en 250 W per vler
kante meter en zit dus zelfs in
de goede hoek, met als bijko
mend voordeel dat het verschil
tussen zomer en winter niet erg
groot is.
Lyrisch
Over het kweken van algen
kan David Hall lyrisch worden.
Wij houden miljoenen tonnen
organisch afval over, en de bes
te manier wordt in eerste in
stantie door bacteriën afgebro
ken (het stadium waarna onze
waterzuiveringsinstallaties op
houden; Jammer dat ze ooit
ontwikkeld zijn, zegt Hall). De
algen groeien op bacteriële af-
valprodukten plus zonlicht.
Het elndprodukt is schoon wa
ter plus algen. De algen kun je
verbranden om warmte op te
wekken, vergisten om me
thaan te krijgen (ongeveer het
zelfde als aardgas) of opeten.
„In Californlë zijn de afgelo
pen twintig Jaar algenvijvers
ontwikkeld als commercieel
project. En dat gebeurt op het
ogenblik in verscheidene we
relddelen. Een vijver in Haifa
levert een Jaarlijkse oogst van
140 ton per hectare. En dat is
een veelvoud van wat een tar-
weveldje presteert. Een brak-
watermeer in Mexico produ
ceert op twintig hectare vijf
ton algen (droog gewicht) per
dag. Een voortreffelijk voe
dingsmiddel: de Aztecen eten
het al eeuwen."
Later blijkt aan dit deel van
het verhaal iets loos te zijn,
want het oogsten van algen op
deze schaal vergt machines.
Het elndprodukt wordt daar
door zo duur dat de Mexicanen
het niet meer zelf eten. Het
wordt verscheept naar Japan,
waar algen ook een plaats heb
ben in het traditionele voe
dingspatroon, maar waar bo
vendien koopkrachtige vraag
bestaat. Het is een bijzonder
heid die tot enig relativeren
noopt.
Maar David Hall blijft gefasci
neerd door de mogelijkheden,
ook van hogere organismen.
Van landbouwgewassen kan
alles nuttig gebruikt worden in
plaats van alleen de onderde
len die ons traditioneel interes
seren. Stro kan tot veevoer
worden verwerkt in plaats van
op het land verbrand te wor
den zoals nog in zeer veel ge
vallen gebeurt.
Een stap verder en Je bent bij
de doelbewust opgezette ener
gie-plantage in de Verenigde
Staten inmiddels al een gede
poneerd merk, terwijl onder
zocht wordt of het economisch
zinvol en haalbaar is. De Ame
rikanen mikken vooral op ge
wassen die Je kunt verbranden
om elektriciteit op te wekken,
maar dat is niet de enige moge
lijkheid.
De Australiërs, die met hun
experimenten op dit terrein
vooroplopen, bereiden uit cas-
save-zetmeel alkohol tegen
concurrerende prijzen. Het
voordeel van dit wortelgewas
is dat je het niet eerst hoeft te
vermalen voordat het verder
microbiologisch kan worden
omgezet.
In dat malen gaat namelijk
nogal wat energie zitten.
En dan even weer zo'n relative
rende opmerking. Ditmaal niet
van Hall zelf maar, op adem
komend in de koffiepauze, van
collega Pascal Shlja van de
Sunday News uit Tanzania:
„WIJ hebben alle cassaves no
dig om te eten." Een omstan
digheid die kennelijk door al
leen 250 W zonlicht per vler
kante meter niet is verholpen.
Chemie
Toch nog één klein stapje ver
der met David Hall. „Naast
energie-gewassen zou Je ook
chemische gewassen, planten
die zo gemanipuleerd zijn dat
ze maken wat JIJ hebben wilt.
Chollet, van DuPont heeft
daar boeiende dingen over ge
publiceerd. En het is niet toe
vallig dat de grootste con
centratie van plantkundigen
in de wereld bij dat chemische
concern is samengebracht."
En bij alle relativerende op
merkingen waartoe het betoog
van Hall uitnodigt het zijn
er meer dan ik kan proberen te
maken is dat een onmisken
baar signaal uit de econo
mische werkelijkheid. Het ein
de van toegepaste biologische
slimheid is kennelijk nog lang
niet in zicht. En het is op zijn
minst niet uitgesloten dat daar
waardevolle bijdragen uit kun
nen komen voor de problemen
van de Derde Wereld.
Intussen werkt David Hall ver
der op het hoogste niveau van
abstractie dat In deze tak van
wetenschap te bereiken valt.
Hij experimenteert zo onge
veer midden in Londen met
biologisch aandoende syste
men die zonlicht direct in han
teerbaarder energie omzetten
(waterstofgas), zonder dat daar
nog een complete plant aan te
pas komt. David is het zal
geen verwondering meer wek
ken ook daarover zeer en
thousiast.
Dr J. G. A. Thijs
5 bericht van deze week over een dreigende broodoorlog (wat
afschuwelijke vondst eigenlijk, dat woord) deed me denken
Ieen verhaal uit de tijd dat brood ook in ons land lang*niet
iedereen in haast onbeperkte mate voorhanden was. Het
aaltje is verteld door ds. A. S. Talma, de midden in de eerste
tldoorlog overleden anti-revolutionaire predikant-politicus.
a was, toeri hij een slotwoord
i op de tweede christelijke-
le conferentie van 1905, Tweede
erlid. Hii was nog geen minister
est (dat zou hij van 1908 tot
zijn in het kabinet-Heemskerk)
had al wel ervaring als predi-
Hii bekende nu niet alleen
ijk" dat hij wel eens moeite had
ekst te vinden maar hij vertelde
tiet volgende:
le&s een paar jaar dominee toen
ne ervaring had die mij diep
kte. Overal in mijne gemeente
't gewoonte dat de menschen
ronde broden bakten. Op een
op huisbezoek uit, kom ik bij
vrouw die bezig was brood te
;en en zag dat zij haar baksel
smaller toebereidde. Ik vroeg
hoe zij daar zoo toe kwam. En 't
roord was: Och dominee, ik geef
kinderen altijd 's morgens en 's
ds twee boterhammen, 's Zo-
bak ik ook het gewone, breede
d. Maar 's winters is er geen geld
en dan bereid ik het langzamer-
wat smaller om den kinderen
maar hunne twee sneden brood
wen. Voelt ge wat dat is. dat een
der haren kinderen niet genoeg
geven, dat ze hen bovendien
ilijk bedriegt. Dat heeft mij ont-
:nd aangegrepen. Mijn dag was
bedorven. En, van de Universiteit
gekomen met een heeleboel kennis,
kreeg ik hier een kijkje in toestan
den, die mij heel vreemd waren,
waarvan ik het bestaan wel wist in
theorie maar het verschrikkelijke
nog nooit zo gevoeld had. En dat heb
ik alleen gezien. Niet ondervonden,
als zoo menige vader, als zoo vele
moeders, die thuiskomende met
moede en afgepijnigde hersens, met
eene leege maag dikwijls, dat voelen
moeten".
Rechteloos
Talma's verhaal, dat ik hier citeer uit
het in 1940 verschenen boek „Onder
eigen banier", waarin H. Amelink
met zoveel oog voor aardige details
de jaren kort vóór en né de oprich
ting van het CNV (1909) beschreef,
deed op de conferentie van 1905 ze
ker terzake. De arbeiders waren in
die jaren nog verregaand rechteloos
en Talma had het nodig gevonden in
een in 1902 verschenen brochure de
stelling op te nemen „De getrouwe
arbeider is niet een die een heer
gehoorzaamt maar een die vrijwillig
op zich genomen verplichting nauw
gezet nakomt". Het gesprek op de
conferentie ging voor een groot deel
over de vorming van vakorganisa
ties, vooral over de wenselijkheid
Professor David O. Hall, King's College, Londen
por Jan Sloothaak
CENDAM De Ama-
jr Fotografen Vereni-
ig „Veendam" zet alle
uggen in de provincie
•oningen op de foto.
iarvoor krijgt ze nog
ld van de provincie óók:
induizend gulden. Het
at dan ook om méér
alleen maar fotogra
fen. Doel is vooral om in
coat kader van dit „Gro-
cianger bruggen registra-
iproject" alles wat brug
riclop de gevoelige plaat
st te leggen.
ït is een brug eigenlijk? „Dat
n een loopplank zijn, een
;1 oude deuren of een
(fhnisch hoog ontwikkelde
ug," zegt de amateurfoto-
aaf J. J. C. M. van Meeuwen,
i amateurs fotograferen zon-
r onderscheid te maken. El-
verbinding tussen twee oe-
rs is een brug. In een provin-
als Groningen kom je dan
een aantal van zo'n vijftien-
nderd tweeduizend. Daar-
n zijn er inmiddels ongeveer
aalfhonderd geregistreerd,
hl zijn echter veel méér foto's
maakt, zeker zo'n vijfenveer-
;honderd. De registratie
allepet namelijk tot in
chnische) details gebeuren,
it nageslacht moet zo'n brug
ti de hand van een serie fo-
s zo na kunnen bouwen.
amateur-fotografen hebben
medewerking moeten inroe-
n van onder meer de wa-
schappen, die veel van de
oninger bruggen beheren.
Aanvankelijk waren die daar
niet zo happig op. „Ze zagen in
ons een actiegroep die alles in
het landschap zo wil laten als
het is. Nu zien wij die bruggen
ook inderdaad als waardevolle
elementen in het landschap.
We hebben ons vanaf het begin
echter voorgenomen geen ac
tiegroep te vormen. We beper
ken ons strikt tot het registre
ren van de bruggen," zegt Van
Meeuwen.
Het project is overigens niet
een zaak van de amateurfoto
grafen alleen gebleven. Allerlei
instellingen op het gebied van
monumentenzorg en cultuur
historie zijn er bij betrokken
geraakt.
Het idee werd geboren in 1973
en in 1974 werd daadwerkelijk
begonnen. De man die het op
perde is de heer Anne Zondag,
behalve lid van de amateurfo-
tografenclub ook architect en
in die kwaliteit betrokken bij-
onder meer oude stadskernen.
De heer Zondag maakte bij
voorbeeld deel uit van een pro
jectgroep Stadskern Zwolle. In
1973 zocht de fotoclub naar
een nieuw project en de Veen-
dammer architect opperde
toen de mogelijkheid om brug
gen die karakteristiek zijn
voor de streek als onderwerp te
nemen. Een werkgroep van een
man of vier werkte dit idee
verder uit en allengs heeft een
dertigtal van de in totaal meer
dan vijftig leden van de ama
teurclub eraan meegewerkt.
Groot karwei
Al bij de eerste studies over
het onderwerp bleek dat het
karwei nogal omvangrijk was.
Een grondige aanpak vereiste
specialistische begeleiding. Zo
kwam het dat uiteindelijk het
Rijksarchief, het archief van
de stad Groningen, de Bond
Heemschut, de Stichting Gro
ninger Landschap, de Vereni
ging Stad en Lande, diverse
waterschappen en het
Kunsthistorisch Instituut van
de Universiteit in Groningen
erbij werden betrokken. De
tienduizend gulden subsidie
van de provincie wordt ge
bruikt om de extra kosten te
betalen, omdat het project
door zijn opzet aanzienlijk
meer kost dan het werk dat
een fotoamateurclub door
gaans doet.
Het project omvat eigenlijk
veel meer dan fotografie. We
liswaar staat het vastleggen op
de gevoelige plaat centraal,
maar de amateurfotografen
moeten veel meer doen. Naast
een serie foto's per brug, moe
ten ze ook voor schriftelijke
documentatie zorgen. Bij elke
brug wordt een kaart aange
legd met gegevens over de ou
derdom (veel bruggen stam
men uit de vorige eeuw), de
lokatle, het type, de kleur,
staat van onderhoud, lengte en
breedte, ontwerper en bouwer,
eigenaar, werktekeningen, lite
ratuur, lengte en breedte en
dergelijke. Op die manier
krijgt men tot in finesses een
beeld van alle Groninger brug
gen. De provinciale subsidie is
verstrekt onder voorwaarde
dat de negatieven en de gege
vens aan het Rijksarchief wor
den afgestaan. De provincie
zelf krijgt de foto's.
Historische waarde
„Hoewel de fotoclub zich ver
der niet als actiegroep opstelt,
zijn we toch wel gemotiveerd
wat de historische waarde van
Een oeververbinding van oude planken en houten deuren is ook een brug. Het bordje
„Gevaarlijke brug. Gebruik eigen risico", lijkt niet overbodig.
de bruggen als monument in
het landschap betreft. Onder
deel van het project ls ook dat
de foto's onder meer de plaats
van de brug in dat landschap
vastleggen." zegt Van Meeu
wen. Vooral dichtbij huis
dat wil dus zeggen in de buurt
van Veendam treft de foto
club dankbaar materiaal aan.
Veel veenkoloniale bruggen in
Oost-Groningen en het aan
grenzende Drente (deze pro
vincie blijft er overigens bul
ten) zijn nogal karakteristiek
voor die streek. Daar treft men
een bepaald type draaibrug
aan.
Voor Oost-Groningen is een
speciale wet voor herinrichting
in de maak. „Het zit er in dat
het landschap daardoor totaal
verandert", aldus Van Meeu
wen. Het huidige
landschapsbeeld is in de afge
lopen eeuwen gevormd door
turfafgravingen en het graven
van kanalen om de turf af te
voeren. De afgraving ls voorbij
en veel kanalen hebben hun
betekenis verloren. Ze worden
gedempt. De bruggen ver
dwijnen.
Door deze historisch gegroeide
structuur van het landschap ls
het karakteristieke beeld ont
staan van de „lintbebouwing"
langs de kanalen met heel
vaak voor elk huis en elke
boerderij een eigen brug
getje).
Er zijn trouwens nog andere
karakteristieke delen in de
provincie. Zo is van de bruggen
in de stad Groningen apart
project gemaakt. Maar ook in
de rest van de provincie treft
men diverse bruggen aan, van
gammele houten oeververbin
dingen tot zeer moderne zee
sluizen in Delfzijl.
Tentoonstelling
Wordt al dat foto- en documen
tatiemateriaal nu straks in het
«rijksarchief opgeborgen zon
der dat er verder nog iets mee
gebeurt? „Nee, het is de bedoe
ling dat we een selectie maken
voor een reizende tentoonstel
ling. We denken nu dat die
tentoonstelling in september
gereed komt, een Jaar later dan
de bedoeling was", aldus van
Meeuwen.
Bovendien komt er een boek.
Daarover zijn al vergevorderde
contacten met de uitgeverij
Schuur te Veendam. Dit boek
kan wellicht half 1978 worden
uitgegeven.
De fotoclub en de betrokken
Instanties hopen dat ook in de
toekomst nog materiaal be
schikbaar komt, met name uit
overleveringen. Als het een
beetje meezit zal de reizende
tentoonstelling ook nog aange
vuld kunnen worden met ver
halen, anecdotes, maquettes
en foto's uit „grootmoeders
boek". „Gedurende ons werk
hebben we gemerkt dat er al
heel wat verdwenen is. We pro
beren nu uit privé verzamelin
gen en archieven nog een aan
vulling te krijgen op het beeld
van hoe het vroeger was", zegt
van Meeuwen.
Ds. W. H. Gispen
die de in 1905 nog levende predikant
ds. W. H. Gispen, na het eerste chris
telijk sociaal congres in 1891 geuit
had. Ds. Gispen die op die eerste
conferentie (vooral bekend gewor
den door Kuypers rede) een wij
dingswoord sprak verzuchtte kort
na 1891: „Want waarlijk, de perzik
smaakt naar meer". Hij vond het
congres getuigen van de „meester
hand die dat alles in elkaar zette".
En wat hij verder nog signaleert (ik
citeer dit uit het in 1933 verschenen
boek van dr. J. C. Rullman over
hem) wil ik u niet onthouden: „Voor
het eerst in mijn leven heb ik nu ook
vrouwen in het openbaar zien spre
ken. Het maakt een zonderlingen in
druk, een vrouw, in het midden der
mannen gezeten, te zien opstaan
met een „mijnheer de voorzitter" op
de lippen. Maar dat zal zeker ook
komen van het voor ons ongewone.
De vrouwen kunnen voortreffelijk in
het openbaar spreken, althans die ik
hoorde, zeer gekuist, sober, parle
mentair, veel meer bij de zaak be
trokken blijvend dan in de huiselij
ke Improvisaties waaraan wij meer
gewoon zijn". En dan te bedenken
dat dit geschreven werd ruim 25
jaar, voordat het vrouwenkiesrecht
in onze grondwet kwam.
Monument
Om nog even naar Talma terug te
keren: in 1918 werd op zijn graf
naast het hervormde kerkje te Ben-
nebroek een monument onthuld. In
het christelijk weekblad Timotheus
van september van dat jaar noemde
P. Br.(ouwer) dat monument niet
alleen zinrijk maar ook „eenvou
dig". Dat laatste lijkt, althans bijna
zestig Jaar later, nogal overdreven:
het graf ziet er echt monumentaal
uit; met zijn twee knielende arbei
ders, van wie de oudste de blik ter
aarde geslagen heeft, de Jongste
kijkt (volgens de Timotheus-
scrlbent uit 1918: „hoopvol") in de
hoogte.
En wat het brood uit het begin van
dit stukje betreft: we maken nu een
verkiezingsstrijd mee waarin het
brood in zuiver letterlijke zin
(althans in ons land) haast geen rol
•meer speelt, hoogstens het „beleg".
En voor het peil van die verkiezings
strijd kunnen we alleen maar hopen
dat het complimentje dat vorenge
noemde ds. Gispen na de conferen
tie van 1891 de politici gaf, ook voor
hun opvolgers van 1977 kan gelden.
Het trof hem namelijk dat „de theo
logische sprekers in het algemeen
veel woordenrijker zijn dan de parle
mentaire sprekers, maar deze
laatsten winnen het weer in het alge
meen in soberheid en preciesheid, in
Juistheid van uitdrukking der ge
dachte en omschrijving, of bepaling
der begrppen".
Ds. A. 8. Talma
van speciaal christelijke organisa
ties. De Amsterdamse gereformeer
de predikant ds. J. C. Sikkel had
daarover nogal afwijkende gedach
ten: in zijn stellingen zei hij onder
meer dat de nu ontstane organisa
ties van werklieden, het „organisme
van het bedrijf" miskennen en 'te
snooder en gevaarlijker worden wan
neer ze onder den naam van christe
lijke vakbeweging zouden kunnen
optreden". Op de conferentie zelf
kwam Sikkel tot wat andere uitspra
ken: Roodstanden" (zoals het .ont
breken van een behoorlijke
rechtsconstltutie van de arbeidsge
meenschap' en de invloed van een
.onchristelijke geest' in de werklie
denbeweging) konden christelijke
vakverenigingen toch gewenst ma
ken. En Sikkel schaarde zich achter
de uitspraak van het congres dat de
.christelijke vakorganisatie moet
dienen om de arbeider hulp en be
scherming te geven."
Met het houden van de conferentie
was een wens in vervulling gegaan
