Aan goed klokluiden
zit nog heel wat vast
76
ai-
oo
oo
o
o
ERST-
UZZEL
O
O
O
O
O
O
O
O
O
O
O
O
O
O
O
O
O
O
O
O
O
O
O
O
O
O
O
O
O
O
O
O
O
O
O
O
O
O
O
OO
O
O
O
O
O
O
O
O
O
O
O
O
O
O
O
O
O
O
O
O
O
O
O
O
O
O
O
O
O
O
O
O
O
O
O
O
O
O
O
O
O
O
O
O
O
O
O
O
O
O
O
O
O
O
O
O
O
O
O
O
O
O
O
O
O
O
O
O
O
O
O
O
O
O
O
O
O
O
O
O
O
O
O
O
O
O
O
O
O
O
O
O
O
O
to
24 DECEMBER 1976
TROUW/KWARTET 13
•Symboliek herleeft in Doetinchem
door L. M. P. Scholten -
„De klokke luidt
met groot geluid de
mensen vroeg hun
bedden uit." Zo
antwoordde mij eens
een kosteres in een
praktisch geheel on
kerkelijk dorp op de
vraag, hoe men het
daar toch wel vond,
om elke zondagmor
gen wakkergemaakt
te worden door het
zware geluid van de
hervormde
kerkklok. Dat was
daar eenvoudig geen
punt. Dat hoorde bij
de zondag.
Klokgelui op zondag
morgen, voor sommigen
een bron van steeds te
rugkerende ergernis,
symbool voor kerkelijk
imperialisme dat defini
tief tot een voorbije tijd
behoort, voor anderen
iets dat behoort tot de
stilering van het leven.
Weinigen weten, dat er
aan goed klokluiden nog
heel wat vastzit.
Een van de kenners op dit
gebied is de lutherse dominee
van Doetinchem.l ds. G. W.
van Dunnewold. Vorig jaar
kreeg zijn kerkje (een middel
eeuwse gasthuiskapel) weer
een luidklok en toen kwam
de vraag: hoe gebruik je zo'n
ding. Het meest simpele is
dan natuurlijk een motortje
te installeren. Maar dan kun
je alleen maar luiden, meer
niet. Gelukkig vond ds. Van
Dunnewold een goede klok-
keluider, hoefde men niet te
zwichten voor de mechanisa
tie en worden nu in Doe
tinchem weer de regels in
praktijk gebracht, die ds.
Van Dunnewold heeft ont
leend aan oude Duitse
boeken.
Schoon hemd
Zaterdagavond klinkt de
klok. Dat is het inluiden van
de zondag. In Friesland
placht men dan te zeggen: de
dominee trekt een schoon
hemd aan. In Duitsland is dit
luiden van de klok op zater
dagavond in bepaalde stre
ken nu nog wel het sein om
de kinderen te verschonen.
Dat is dan wel wat aan de
buitenkant gedacht, vindt
ds. Van Dunnewold. want de
eigenlijke achtergrond van
dit inluiden van de zondag is
een oproepen tot het gebed
om een nieuw hart.
Zondagmorgen luidt de klok
een half uur voor de dienst
om de mensen tot de
kerkgang te nodigen en toe te
rusten. Dat gebeurt nog eens
vlak voor het begin van de
dienst als een laatste appèl
voor de nakomers.
Ook tijdens de kerkdienst
laat de klok zich bij verschil
lende gelegenheden horen,
zoals tijdens het bidden van
het Onze Vader De klok is
dan een uitnodiging voor de
genen die thuis gebleven zijn,
om dit gebed mee te bidden.
Er zit ook de bedoeling ach
ter, dat bij het „Uw Naam
worde geheiligd" de klok als
het ware Gods naam uitroept
over de stad.
Verder wordt de klok geluid
bij elke doopsbediening. op
het moment dat het kind
wordt binnengebracht, als te
ken dat God roept en zijn
naam over dit kind wordt
Ds. G. W. van Dunnewold (rechts) voor zijn kerk. samen met
de klokkeluider. André Dinnedal.
uitgeroepen, aldus de toelich
ting van de predikant. Dan
klinkt de klok bij de inzet
tingswoorden van het Heilig
Avondmaal, als teken dat de
gemeente voor haar Heer
staat (de lutherse opvatting
van het avondmaal), en
tenslotte nog aan het eind
van de dienst, bij de zegen,
als de gemeente weer de we
reld wordt ingezonden.
geleu
:esti
?ktz
dsor
van
ie or
kruiswoordpuzzel treft men in sommige „REIZEN"; de I van REIZEN staat dan in het hokje
echts onderaan een getal aan. De letter, die waarin rechts onderaan „37" staat. Die I wordt dan
In deze
hokjes rechtsP
u bij de oplossing daarin plaatst, wordt overge- overgebracht naar nummer 37 in de dikomraamde
bracht naar de dikomraamde ruit in het midden en ruit (die 60 getallen bevat). Als alle letters in die ruit
komt dan terecht op het nummer van dat hokje. Een zijn gevonden, leest u in die ruit een spreekwoord
voorbeeld: stel dat u in 39 horizontaal hebt ingevuld: met een behartigenswaardige moraal.
30
18
if
69
2/
70
rr n
99
126
130
J38
JSf
J79
/so
J86
19/
AT?
LH
121
m
ient 218
les
no
/erv
r tc
Jvro<
at
ims
3ie
m v
ne
ok
ver
ijze
(s r
Ivie
;tre(
:n t
155
l*>3
w
UI
297
<27
u
bl
so
if
90
Hf
/os
19
T
9/
IJ
81
1/6
li
6i
57
R
25
IJ
•70
31
7V
u
óf
89
SQL
7f
93
f/u
ff
/o/
13
66
Sé
9f
III
li
S3
/Of
17.
u
m
w
w
l/so
O
3S
202
223
238
15i
177
Ut
Ut
197
Ui
21
Iff
2ii
as
756
fU
M
O
IS)
US
/7S
M
iv
!S$
SS
7i7
7'
7SS
ito
119
li7
iji
57
29$
VS
1/5
230
229
265
ISO
23/
Hf
290
w
til
22
208
18
158
300
Ï1ÖT
232
193
29/
Hl
\b
797 29S 1299
n
217
US
25
21
is
¥9
1)
77
7S
51
57
<>0
IS
it
SS
us
u
15
i!
77
1/23
/6
2S
59
37
US
/s
36
yt
m
10
n
106
U9
29
>1
Hf
Hf
/ff
20
19
3S
39
f7
ff
760
30
w
Jif
768
/éi
nr
IS)
J69
/Sl
SS
m
Ml
w
V
78
/y
w
f90
/ff
0
J63
/if
Ui
UT
Hf
159
301
97
§267
268
2/2
275
291
2/1
R
T
E
T
250
2/
157
260
1276
219
291
101
1/5
23f
135
29/
ioy
191
iU
ito
277
I I/O
lit
2.9
26/
105
253
295
tol
267
177
27/
111/
177
/90
270
6c
i15
9/
262
57
734
93
98
ns
/98
w
Iff
27
29t
Oplossingen per briefkaart, WAAROP UITSLUITEND HET IN
DE RUIT STAANDE SPREEKWOORD dient te worden ver
meld (dus niet de gehele invulling van de kruiswoordpuzzel!),
vóór 14 januari 1977. Inzenden aan dagblad TROUW/KWAR
TET, Postbus 859, Amsterdam. Op de adreszijde, links boven
„kerstpuzzel" vermelden. Over deze prijsvraag wordt niet gecor
respondeerd.
N.B. De „ij" is in de figuur één letter en dus hetzelfde als de
Horizontaal: 2. Veld; 6. Griekse letter; 8. Vaarwel (ln het
Wilhelmus); 13. In orde (afk.); 15. Nummer; 20. Hoewel; 22.
Morgenrood; 23. Naad; 25. Familielid; 26. Automerk; 28.
Indompeling; 29. Voornaamwoord, 30. Stad op Walcheren; 32.
Spieden; 33. Lidwoord; 34. Bestrijken; 36. Soort belasting; 38.
In gevoelen overeenstemmen; 39. Tochten maken; 40. Indivi
du; 42. Dorp in Utrecht; 43. Geldstuk; 44. Strop; 46. Modern
vuurwapen; 47. Vlaktemaat (afk.); 48. Oudejaars corpslid dat
een groen raad geeft; 50. Niesgeluid; 52. Waardeloos iets; 53.
Oorlogswinst (afk.); 54. Oude lengtemaat; 56. Plus; 57. Ooster
se zelfmoord; 58. De oudere (afk.); 59. Groot gebouw; 61. Ter
plaatse; 62. Schrepelen; 64. Groot gebouw; 65. Vreemde munt;
67. Hele kleine beetjes; 69. Noot; 71. Hete ruimte; 72. Dans; 73.
Noot; 75. Adjudant; 77. Vacant; 78. Werktuig, 79. Soort vermi
celli; 81. Oude maat; 82. Orkest; 83. Wijn; 85. Muziekteken; 87.
Voegwoord; 88. Maatstok; 89. Deel van een zuigfles; 91. Fier;
92. Nalopen; 94. Slimmigheid; 96. Deel van een sportschoen;
99. Lichaamsdeel; 100. Sterk; 101. Onderwijs; 102. Stuk tex
tiel; 104. Lucht; 106. Soort palm; 107. Kunst (Lat.); 108.
Muzikaal geluid; 109. Grondsoort; 110. Vogel; 112. Leuk; 114.
Eikeschors; 115. Oude inhoudsmaat; 116. Duivel; 117. Li
chaamsdelen; 118. Ruzie; 121. Verzekeringsbewijs; 123. Dunne
balk; 126. Fijnmaken; 128. Parcours; 130. Water; 131. Haantje
de voorste; 136. Voorzetsel; 137. Kwetsuur; 138. Persoonlijk
voornaamwoord; 139. Barsten; 143. Zoogdier; 147. 69 cm; 149.
Voertuig; 150. Voedsel; 151. Nauw verbonden; 152. Ontken
ning; 153. Noot; 154. Reeks; 155. Knarsen; 159. Bedrog; 160.
Ingewand van een haring; 162. Trekkers; 166. Lof; 167. Bout;
168. Zo Juist; 170. Opgavè; 172. Voornaamwoord; 173. Pape
gaai; 174. Naar; 176. Koeiemaag; 179. Steekwapen; 181. Ondui
delijk; 182. Pennetje; 184. Indisch voedsel; 186. Goedzak; 187.
Hoeveelheid; 189. Ongelijk (erkennen); 190. Europeaan; 191.
Voegwoord; 193. Meer ln Amerika; 195. Koeienvoedsel; 196.
Verlegenheid; 197. Kippeprodukt; 198. Voorstellen; 200. Blad;
201. Niet door 2 deelbaar; 203. Vocht; 205 Familielid; 207.
Cijfer; 208. Krabbels, 211. Het een of ander; 213. Scheepshout;
214. Bovendien; 217. Van de aarde (Lat., ln samenstellingen);
218. Familielid; 221. Oude maat; 222. Ik; 224. Per exemplaar
(afk.); 225. Indien; 226. Stuk grond; 227.8chortje; 228. Zeewier;
230. Van geringe breedte; 234. Plaats in Gelderland; 237.
Oogopslag; 238. Mestvork; 240. Krantenjongen; 241. Met
zichzelf ingenomen; 242. Werktuig; 244. Cijfers; 246. Categorie;
250. Roken; 253. Hardgebakken spek; 255. Persoonlijk voor
naamwoord; 257. Soort brood; 259. Binnenplaats (Vlaams);
260. Wijzen; 26l. Sterke drank; 262. Chinese maat; 263. Plus
wat nog meer volgt (afk.); 265. Vloeibaar voedsel; 267. Slechts;
269 Deel; 270. Pijn; 271. Bijensilo; 273. Buts; 275. Een zekere;
276. Huid; 277. Drinkvat; 278. Inwendig orgaan; 279. Open
plaats; 281. Zwarte feestman; 283. Oodshuls; 286. Grondsoort;
287. Koe; 289. Vochtig; 291. Gebogen; 293. Fat; 294. Rivier in
Noord-Holland; 295. Karakter; 297. Windrichting (afk.); 299.
Germaanse god; 301. Onbepaald telwoord; 303. Water, 304.
Europese hoofdstad; 305. Azijn; 306. Inhoudsmaat (afk.); 307.
Modder; 308. Vis; 309. Waarheidslievend; 310. Wig; 311. Einde!
Verticaal: 1. Dronken; 3. Vrucht; 4. Rund; 5. Boom; 6. Roeren;
7. Europeanen; 9. Ontkennend voorvoegsel; 10. Denkvermo
gen; 11. Werd door een heer aan een vazal ten gebruike
afgestaan; 12. Voegwoord; 13. Tegen elkaar; 14. Volksfeest; 16.
Tij; 17. Hoeveelheid; 18. Opgenomen en uitgedreven lucht; 19.
Onverbiddelijk; 21. Roofdier; 23. Bekleden; 24. Erfelijk
heidsdrager; 26. Familielid; 27. Tijdelijk ingebruiknemers; 29.
Vreugde; 31. Plaats in de N.O.-polder; 32. Tennlssïag; 35.
Landtong; 37. Vrijgevig; 40. Grensgewest; 41. As; 45. Tegen de
wind op zeilen; 47. Naaldhoomvocht; 49. Lied; 51. Sieraad van
de bok; 54. Rivier (Spaans); 55. Nobel; 57. Moedig man; 57a.
Bloem; 59. Prestatievermogen verhogende stof; 60. Onbe
paald voornaamwoord; 63. Voegwoord; 64. Zijde; 66 Adellijk;
68. Nachtspiegel; 70. Invoer; 72. Nevelsluier; 73. Cilindervor
mig opgerold papier; 74. Vreselijk; 76. Bijbelse figuur; 78.
Ieder; 80. Afkomstig uit een Europees land; 82. Verterend
vuur; 83. Visje; 84. Ogenblik; 86 Provinciehoofdstad; 88.
Europees land; 89. Bevel; 90. Noot; 91. Voor; 92. Onbruikbaar
maken van een kanon; 93. Na afloop praten; 95. Te den; 97. Per
adres (afk); 98. Akker; 100. Afschrift; 101. Naam van vele
pausen; 103. Voorzetsel; 105. Welriekende gomhars; 108. Verta
ler; 109. Voorzetsel; 111. Rond; 113. Bepaald hoofdtelwoord;
115. Beroep; 119. Stremsel; 120. Familielid; 121. Familielid;
122. Begeren; 123. Rouwen; 124. Noot; 125. Meisjesnaam; 127.
Woede; 129. Niet wijzelf; 132. Telwoord; 133. Rechtsterm (afk.);
134. Stoomschip (afk.); 135. Voorzetsel; 138. Kledingstuk; 140.
Chemisch symbool voor lithium; 141. Wortel; 142. Pit; 144.
Zelfkant; 145. Europeaan; 146. Daar; 148. Streep; 156. Tocht;
157. Voorkeur; 158. Fries water; 159. Waterval; 161. Vazal; 163.
Rund; 164. Muziekteken; 165. Hetzij zo; 167. Weens park; 169.
Somber; 171. Lichaamsdeel; 172. Onbeschaafde; 173. Voorzet
sel; 175. Deeltje in de celkern; 177. Walgen; 178. Kwalificatie;
180. Punt bij het cricketspel; 181. Familielid; 183. Tijdelijk
(afk.); 185. Vreemde munt; 188. Oewricht; 189. Uitheemse
vogel; 192. Vertrouwelijk; 194. Zwemvogel; 195. Soort aarde
werk; 196. Bovenaards wezen; 199. Dwaas, 200. Boord; 202.
Familielid; 204. Ambtskleed; 205. Persoonlijk voornaam
woord; 206. Sterk; 207. Zin; 209. Edel; 210. Kleding; 212.
Weekdier; 215. Voorzetsel; 216. Noot; 218. Bedekking; 219.
Zwaardwalvis; 220. Voegwoord; 223. Dikke vloeistof; 227.
Vuur; 229. Buik; 231. Stroomsterkte-eenheid (afk 232. Bijl;
233. Plantengeslacht; 234. Doden; 235. Lofdichten; 236.
Schrijfwerktuig; 237. Chef; 239. Kattig meisje; 242. Smeersel;
243. Wandelhoofd; 245. Gevaar; 247. Gehoororgaan; 248. Noot;
249. Wijze; 250. Voorkant van een schip; 251. Metaal voor
Instrumenten; 252. Oneven; 253. Wieling; 254. Zeegras; 256.
Hard geluid; 258. Slim; 261. Indonesisch eiland; 262. Wee; 264.
Kiem; 266. Prima; 268. Geslepen; 269. Weg; 270. Luchtstro
ming; 272. Oud kaartspel; 274. Man; 277. Geluid; 278. Onaan
genaam; 280. Wiel; 282. Scheepsmaat; 284. Droesem; 285.
Streek tussen Brabant en Limburg; 286 Voertuig; 287. Groot
gebouw ln Amsterdam (afk.); 288. Bezittelijk voornaamwoord;
290. Noot; 292. Noot; 294. Persoonlijk voornaamwoord; 295.
Tegen (Lat 296. Ivoor; 298. Aardrijkskundige term (afk 300.
Voorzetsel; 302. Persoonlijk voornaamwoord; 304. Chemisch
symbool voor berkellum; 305. Landbouwwerktuig; 306. Com
pagnon (afk).
Bij trouwdiensten luidt de
klok. als oproep om het
bruidspaar in het gebed te
gedenken. Bij begrafenissen
luidt de klok niet. dan klept
zé
Kleppen
Dat brengt ons op de ver
schillende manieren, waarop
een klok getrokken kan wor
den. Bij het luiden gaat de
klepel naar twee kanten, of
beter gezegd; slaat de klok
afwisselend van twee kanten
tegen de klepel Bij het klep
pen slaat de klok telkens van
dezelfde kant. Dat vereist
een bepaalde vaardigheid: je
trekt steeds aan één kant en
moet de klok dan tegen
houden.
Het kleppen is vooral een te
ken van rouw. De klok klept
op het moment, als de begra
fenisstoet de kerk verlaat.
In de lljdenstijd wordt het
gewone zondagse klokluiden
telkens ingeleid en afgeslo
ten met drie maal drie klep
pen als teken van rouw en
inkeer. Op Goede Vrijdag
klept de klok alleen maar. bij
het begin van de dienst. Dan
zwijgt de klok tot de paas
nacht. Vroeger zei men: de
klokken zijn naar Rome In
de Paasnaohtdienst. tijdens
het „Gloria in excelsis". be
gint de klok dan weer te lui
den. Ook in de adventstijd
kent men het gebruik van
drie maal drie keer kleppen
als teken van inkeer.
Daarmee heeft ds Van Dun
newold de mogelijkheden
van zijn ene klok wel uitge
buit. Bij m eer klokken zijn er
uiteraard meer variaties mo
gelijk. Zo kent men in Duits
land aparte gebedsklokken.
Beieren
Ds Van Dunnewold consta
teert met enige spijt, dat hij
met zijn klok niet kan beie
ren. Dat is de derde manier,
naast het luiden en het klep
pen. De klok gaat beieren, als
er van buiten met een hamei
op geslagen wordt. Op de gro
te feesten in Duitsland kent
men nog het gebruik, dat alle
beschikbare klokken tegelijk
beieren en luiden.
Er zijn allerlei plaatselijke
gebruiken Zo weet ds Van
Dunnewold, dat het in Foch-
teloo (Friesland) gewoonte is,
voor het begrafenisluiden
twee klokken te gebruiken,
een grote en een kleine. Af
wisselend kleppen dan drie
maal de grote en drie maal de
kleine klok, waarbij men
voor een man met de grote en
voor een vrouw met de kleine
klok begint. Ook leeft in som
mige dorpen nog de gewoon
te. om evenveel slagen te
kleppen, als de overledene
oud was.
In Zelhem blijft de klok klep
pen tot de stoet op de be
graafplaats is gearriveerd.
Dat is vermoedelijk nog van
heidense oorsprong: om de
boze geesten te verjagen. Dat
verjagen van de geesten is
heel duidelijk het motief bij
het tiendaagse Sint-
Thomasluiden in de Friese
wouden, na 21 december, de
kortste dag
Veel van deze gebruiken zijn
verloren gegaan bij de me
chanisering van het luiden.
In Friesland leven ze volgens
ds Van Dunnewold nog het
meest
Bierklok
De Doettnchemse predikant
heeft zijn lui-orde gebaseerd
op oude voorschriften, voor
namelijk uit Duitsland. Zo Is
er een lui-orde bewaard ge
bleven van Danzig uit 1612 en
er zijn nog wel oudere. Uit die
voorschriften blijkt overi
gens. dat het luiden ook heel
wereldlijke functies had. zo
als de .bierklok". waarna er
geen bier meer geschonken
mocht worden, of de
„papklok", die in de Achter
hoek nog wel bekend is. Ra
zend snel kleppen betekent
onheil, hoe sneller hoe alar
merender. zoals bij brand of
overstroming. De lutherse ge
meente van Heerlen heeft
drie klokken, waarvan er
twee de namen dragen van
Maarten Luther en zijn
vrouw Katharine von Bora
Bij een trouwerij luiden deze
twee klokken.
