g&f,
v*»
Treemonisha,
hen neger-opera
Met Wilson, Glass en Einstein
vijf uur on the beach
Lutoslawski's muziek
oorspronkelijk en
bevattelijk tegelijk
Boeiend spel van Kamerorkest
Nieuw toneelspel
Lodewijk de Boer
;rflet late succes van Scott Joplins levenswerk
Plan voor sociaal-
cultureel centrum
Met leden van The Family
NDAG 25 OKTOBER 1976
KUNST
TROUW-KWARTET 7
ne uit Treemonlsha in de nieuwe enscenering die in 1975 in Houston in première ging. Links Betty
len als Monlsha, rechts Carmen Balthrop als Treemonisha.
»or Joop Schrier
geschiedenis van Scott Jo-
i's in 1975 herontdekte ope-
.Treemonisha" is weinig
nder dan een sprookje, zij
jet dan dat de hoofdpersoon
gelukkige ontknoping niet
leeft mogen meemaken.
componist, Scott Joplin, was tot
ir enkele Jaren het exclusieve be-
van Jazzfreaks, die met verheer-
:te gezichten zijn oude krassende
ten beluisterden, de minder ver-
ite geesten onder hen stelden
h desnoods ook tevreden met mo-
ie opnamen van de door Joplin
gespeelde" pianorollen. Kort en
;d: hij gold in de Jazzgeschiede-
iboeken dan wel als de grote cory-
van de ragtime-planostljl. als
ifiguur leidde hij toch een schim-
g bestaan. In de latere
jzgeschiedenls werd hij volkomen
'erschaduwd door figuren als Ja-
:s P. Johnson en Fats Waller, die
ragtime een meer swingend ka
ter gaven. Pas in de loop van de
n '60 ging men zich in Amerika
lseren dat het Scott Joplin was
voor een goed deel het gezicht
de nationale dansmuziek had
tpaald: inde Jaren 1890 tot pakweg
18 speelde ledereen op parties rag-
lemuzlek. Scott Joplln's Maple
iaf Rag" was een bestseller: in
04 bereikte de bladmuziek van dit
:uk een verkoopcijfer van een mil-
>en! In 1950 was bij Knopf van de
and van Harriet Janls en Rudy
lesh een boek verschenen „They
f//^ll played Ragtime", dat de her-
aarderlng van Scott Joplin als na
tionaal amusementscomponist in-
stte. In het begin van de Jaren '60
ette zich een Amerikaans musicolo
og e met name Vera Brodsky Lawren-
,e aan de heruitgave van Joplln's
werken". die in 1971 in twee dikke
ie elen bij de New York Public Libra-
,0y verschenen. Ongeveer tezelfder-
rfi jd maakte de pianist Joshua Rif-
ln een klassiekeling! een plaat
iet planorags van Joplin, die aan-
Q ankeiijk niets deed. maar na vijf
ie ïaanden Ineens een kraker van Je
welste werd.
jg)e grote klap kwam echter toen
I ven later Joplln's compositie „The
Intertainer" als muzikaal thema
oor de misdaadfilm „The Sting"
■Werd gebruikt. Dit stuk uit 1902
loeg In een door de componist
b| lunther Schuller georkestreerde
ersie als muzikale milieutekening
-e nno 1930, als een tang op een var-
rê en: de half-negroïde, half-blanke
ïhicago-stijl bepaalde immers de
- leer ln het misdaadwezen in het
lrooggelegde Amerika!
Aaar goed. op een schoonheidsfout
je kijken we tegenwoordig maar zel
den. Het spreekt welhaast vanzelf
dat men. na kennis te hebben geno
men van Joplln's ragtime-werk, ook
wel eens wilde weten hoe die vreem-
de opera „Treemonisha". die overal
n de schrifturen opdook, eigenlijk
donk. Wel, dat weten we nu. Van
v! 1972 af zijn verschillende recon-
Atructles uit het nog bestaande pla-
io-uittreksel gemaakt en er zijn wat
'Ci iltvoerlngen op amateuristische
tchaal geweest, maar het Is de al
eerder genoemde Gunther Schuller
jeweest die heeft gezorgd voor een
H vakkundige orkestratie en recon-
r itructle van de zangpartijen. De
Houston Grand Opera nam het stuk
w op het repertoire en ziedaar: het
succes van de première in 1975 was
'iÉ enorm. Deutsche Grammophon ver-
In zekerde zich fluks van de opname-
p| rechten. De opname is nu een paar
,0 weken op de markt en de enkele
u honderden exemplaren die hier wer-
den geïmporteerd waren binnen en-
c kele dagen uitverkocht. En een uit
>nde tweeplaats-set getrokken single
]l met de twee spectaculaire gedeelten
r(j0p de A-kant en een versie voor
groot orkest van The Entertainer
door de Boston Pops aan de B-zijde
«taat Intussen veilig en wel op de
lü hitparade. Is dat een sprookje of
niet?
e
Wrang
)d Het wrange van de situatie Is echter
n dat Scott Joplin zelf van zijn „Tree-
0 monlsha" niets dan ellende heeft
ondervonden. Het idee voor „Tree-
r monisha" moet al rond 1906 hij
e was toen een beroemd musicus die
n overal in de Verenigde Staten werd
1 gevraagd bij hem zijn gerijpt In
n leder geval meldde het dagblad New
n York Age op 5 maart 1908 dat de
Scott Joplin 1868-1917
ragtime-componlst Scott Joplin aan
een opera werkte.
„Van ragtime naar opera is beslist
een grote sprong" gaf het blad als
commentaar. Hoe groot die sprong
wel was ondervond Joplin alras.
Toen de opera gereed was kon hij
het werk nergens geplaatst krijgen.
Ten einde raad heeft hij toen op
eigen kosten een provisorische uit
voering in concertvorm op touw ge
zet en zo ging dan in 1915 in een
klein zaaltje in een New Yorkse
buurtbioscoop „Treemonisha" in
première. Het was een rommelige
aangelegenheid, solisten en koortje
waren slecht ingestudeerd, een or
kest was er niet, want Joplin moest
zich noodgedwongen tot de piano
beperken. Het mag alleen al vanwe
ge de belabberde uitvoering geen
verwondering wekken dat muzie
kuitgevers en theaterproducenten
geen brood zagen ln „Treemonisha".
Maar daarnaast hebben toch ook
factoren van raciale aard de val van
het werk veroorzaakt.
Verhaal
Het verhaal van deze opera behan
delt de strijd van een te vondeling
gelegd negermelsjé Treemonisha
dat, eenmaal ouder geworden, wil
afrekenen met het bijgeloof ln haar
kring, haar pleegouders inbegrepen.
Een ontvoering door een groep ne
gers, die de „black magic" ten koste
van alles wil handhaven en een be
vrijding door medestanders, leiden
tot een gelukkig einde, dat Treemo
nisha begroet als leidster van haar
clan. De toenmalige producenten
wilden een in een negerge
meenschap spelende opera eenvou
dig niet accepteren. En bovendien,
een opera van een gekleurde compo
nist: een onmogelijkheid bij een
overwegend blank publiek. Zelfs als
die componist de beroemde Scott
Joplin was. Twintig Jaar later zou-
dep de rollen omgedraaid worden:
Gershwin heeft met zijn „Porgy and
Bess" meer moeit? gehad met de
zwarte groeperingen dan met zijn
blanke publiek.
Draak
Muzikaal biedt „Treemonisha" geen
enkel probleem, want Joplln's Idi
oom ls uiterst conventioneel en
wordt wat dramatische vormgeving
betreft met gemak geslagen door de
eerste de beste Italiaanse roman
tische draak. De meest overtuigen
de delen zijn die welke op DGG's
single zijn opgenomen. Eén daarvan
ls een gezongen en gespeelde rag,
maar daarmee houdt het ragtlme-
karakter (en zelfs het enige negroïde
element) van de opera op.
Het gaat dan ook wat ver „Treemo
nisha" uit te roepen tot de nationale
opera van de negers in Amerika. Of
tot een voorloper van „Porgy and
Bess", want Gershwin heeft nooit
een noot van „Treemonisha" ge
hoord of gezien. De sprong van rag
time naar opera ls voor Scott Joplin
te groot geweest. Hij heeft zich het
lot van zijn opera, die hij zelf als zijn
levenswerk beschouwde, sterk aan
getrokken. Na „Treemonisha" heeft
hij eigenlijk niets meer geschreven
en zijn vrienden beweren dat het
debacle van zijn opera zijn einde
heeft verhaast. In 1917 stierf hij, nog
maar 49 Jaar oud.
erp
Tussen stoomlocomotief en ruimteschip
door R. N. Degens
ROTTERDAM - Na de premiè
re in Avignon drie maande ge
leden, en na succesvolle voor
stellingen in Venetië, Belgrado,
Brussel en Parijs heeft de ope
ra in vier akten „Einstein on
the Beach" van Robert Wilson
en Philip Glass met in totaal
ruim veertig medewerkenden,
Nederland bereikt. De geplan
de vier voorstellingen ln Rot
terdam en Amsterdam moes
ten worden teruggebracht tot
drie omdat voor de opbouw
van de apparatuur meer tijd
nodig was dan was vooralen.
Na de helemaal uitverkochte
voorstellingen van vrijdag en
zaterdag in de Rotterdamse
Schouwburg komt er nu nog
maar één in het Amsterdamse
Carré, aanstaande dinsdaga
vond. Te beginnen om zeven
uur. En dan bent u er niet veel
voor twaalven uit. Tenzij u het
eerder hebt opgegeven.
Want het gaat zonder pauze en zon
der andere onderbreking aann en
Glass die het samen in hoofdzaak en
in negen maanden bedachten zelfs
Wagner, die tenminste nog om de
paar uur tijdens zijn middag- en
avondvullende opera's het publiek
gelegenheid tot eten en drinken gaf,
wat bij Wilson en Glass overigens
ook mag, en nog wel wanneer en zo
vaak het publiek dat zelf wil, zodat
er tijdens de voorstelling steeds
mensen de zaal uitlopen naar de
buffetten en de toiletten, en die ko
men nooit meer terug denk Je eerst,
maar dat pakt anders uit, want ze
hebben er een avondje en geld voor
uitgetrokken, dus gaat de zaal lijken
op een nieuwsclneac met doorlopend
bezoek voor een voorstelling van een
stuk met tot het uiterste vertraagde
bewegingen en met begeleiding van
orgelmuziek waarbij de organist zijn
handen steeds op dezelfde plaats
van het klavier houdt en ter plekke
ritmische vingeroefeningen doet.
want zo klinkt bij de eerste indruk
de muziek van Philip Glass, en ook
wanneer er wat blaas- en strijkin
strumenten en menselijke stemmen
aan te pas komen zijn de verschui
vingen ln melodisch, ritmisch en har
monisch opzicht zo gering dat Je ze
nauwelijks opmerkt, en dat stemt
dan prachtig overeen met het toneel-
gebeuren waar met de snelheid van
de mlnutenwljzer van een mid
delgrote wekker dingen aan het be
wegen zijn in het decor, waar ook de
acteurs en zangers zich meestal nau
welijks zichtbaar bewegen maar
toch verplaatsen en waartussen door
plotseling heftig spastisch gebaren
de lieden zichzelf alsmaar herhalen,
onmenselijk lang ln grote vaart om
hun as draaien, of schijnbaar zinloze
schrijfbewegingen ln de lucht ma
ken, maar ook ln deze waanzin zit
systeem want het libretto dat moei
lijker na te vertellen is dan dat van
de meest dolle romantische opera,
loopt chronologisch van stoomloco
motief tot ruimteschip, die allebei
ten tonele worden gevoerd, en het
wordt bij elkaar gehouden door een
op Einstein gelijkende figuur die tus
sen orkestbak en toneel viool zit te
spelen op een verhoging en dat is
allemaal opgebouwd volgens een
zeer ingenieus constructieschema
waarover Je ln het programma alles
kunt lezen, wat Je tijdens de voor
stelling niet lukt, zodat Je daar maar
zit onder het martelende geweld van
de elektrisch versterkte, eindeloos
herhaalde do-re-mi-fa-sol-formules
van Glass' muziek die Instrumentaal
en vocaal met een ongelofelijke pre
cisie en uithoudingsvermogen wordt
uitgevoerd, hoewel de musici ook
door een soort estafetteschema kans
krijgen zich te verwijderen en van
nieuwe energie te voorzien, zodat het
voor ledereen best uit te houden is
behalve als het nog boven top-pop-
geluidsniveau uitgaat, waar Je dan
met vingers ln de oren ook wel weer
doorheen komt. terwijl Blass boven
dien nog hier en daar een soort Bach-
Gounod-Ave-Maria muziek voor
stem en orgel Inlaste om bij te ko
men, en Wilson af en toe een grapje
ertussendoor gooit, zoals het tanden-
borstelende en tong-uitstekende
koortje, één van de meest duistere
van de symbolische handelingen en
toestanden waarmee het hele stuk
volgestopt is, en een knappe Jongen
die het allemaal direct door heeft,
wat ook voor de muziek geldt want
daar zit natuurlijk veel meer achter
dan zo oppervlakkig lijkt, en ten
slotte kun Je ook met minder best
een hallucinerend muziektheater
maken zoals dit wel genoemd wordt,
zoek maar in het woordenboek op
wat dat betekent, en dat ls het wel,
verbijsterend, want we blijven toch
allemaal maar zitten kliken en luis
teren, en echt niet doordat Je vanwe
ge de relatieve tijd van Einstein het
besef van de gewone kloktijd kwijt
zou raken, hoewel er ook in de zaal
veelvuldig op horloges wordt geke
ken, maar misschien wel omdat de
dreunende elementaire stampmu-
zlek en het met geraffineerde hijs- en
rolconstructies werkende decor iets
'zou doen beseffen van onze bijna
onmerkbare maar grlezellg-
onstultbare vooruitgang naar het
einde, totdat dat einde hier in een
onbegrijpelijk kitscherige show
filmstijl anno 1930 als rijk gemon
teerde finale met veel licht en lawaai
wordt gepresenteerd in de vorm van
een atoomexplosie, die Je dan ook
wel weer in verband kan brengen
met Einstein, al was het maar van
wege de relativerende werking die
zo'n anticlimax op het voorafgaande
uitoefent, waardoor dat ineens ook
allemaal gemakkelijk doorprikbaar
lijkt, zodat Je Je ten slotte toch gaat
afvragen of Je niet bijna vijf uur lang
genomen bent door Wilson, Glass en
Einstein, on the Beach, of waar dan
ook.
ALPHEN AAN DEN RIJN - B en
W. VAN Alphen aan den Rijn stellen
de raad voor een krediet van
110.000 beschikbaar te stellen om
een definitief ontwerp voor het soci
aal-cultureel centrum „De Kom" te
laten vervaardigen. De besturen van
de Stichting Cultureel Centrum en
van de Streekmuzlekschool hadden
B en W hiertoe verzocht, nadat het
ontwerp van een schetsplan in
maart van dit Jaar was klaargeko
men. Met het bedrag, moet niet al
leen een definitief ontwerp bekos
tigd worden, maar tevens de kosten-
beraming met voorlopige ontwerpen
van technisch akoestische en tonee
ladviseurs.
door R. N. Degens
ROTTERDAM Oorspronkelijkheid en bevattelijkheid zijn
eigenschappen die maar zelden ln hedendaagse muziek verenigd
zijn. Uitzondering om deze regel te bevestigen lijkt de muziek
van de Poolse componist Witold Lutoslawskl die vrijdagavond
voor een helaas slecht bezette zaal ln de Rotterdamse Doelen en
zondagmiddag ln het Amsterdamse Concertgebouw een pro
gramma met eigen werken dirigeerde waarvoor hij het Con-
certgebouworkest ter beschikking had.
door Jac. Kort
AMSTERDAM Inplaats van de dirigent Szymon Goldberg, kwam zaterdagavond aan het begin
van het concert dat het Nederlands Kamerorkest in de Grote Zaal gaf, Sieto Hovingh de trappen
van het podium afdalen. Zulks niet om Goldbergs taak over te nemen, maar om op (de van hem
bekende) ironische manier het voornemen van minister Van Doorn om het orkest op te heffen te
hekelen, eindigend met de slogan: „Het Nederlands Kamerorkest moet blijven."
Een pleidooi, dat het orkest vervol
gens ruimschoots onderstreepte
door de geïnspireerde en boelende
wijze, waarop het Haydn's symfonie
no. 73 vertolkte. Het is een van de
werken, die de meester in de jaren
1780-'90 op een bestelling uit Parijs
schreef en die de bijnaam „De Jacht"
kreeg, hetgeen duidelijk te maken
heeft met het feit, dat in het laatste
deel hoorns en trompetten een
Jachttafereel uitbeelden.
Honeggers Tweede symfonie voor
strijkorkest ls tijdens de donkere
Jaren '40-'45 ontstaan en heeft uiter
aard een somberder karakter. Maar
ook ln dit werk greep Goldberg alle
kansen aan tot effectvol orkestspel.
Bijzonder voldeed de Ingehouden
trompet-solo ln de finale, die zich
zeer evenwichtig bij het strijkorkest
aanpaste.
Marlus Flothuis had met zijn uit
1949 daterende Capriccio opus 32 nr.
2 een groot succes. Het is een kort
driedelig werkjé. dat voortreffelijk
voor het medium ls geschreven en
dat zoals thans opnieuw bleek, het
publiek door zijn puntigheid goed
aanspreekt. De componist kwam op
het podium danken.
Aan het slot toch nog een solo
concert Misha Dichter speelde Mo-
zarts Pianoconcert in C groot (K.V.
503) dat. hoewel het door kenners
zeer geroemd wordt, toch betrekke
lijk weinig wordt gespeeld. Ik was
met deze uitvoering om meer dan
een reden zeer gelukkig. Dichter gaf
van het werk een zeer virtuoze ver
tolking, vol goed gekozen nuancerin
gen en met veel aandacht voor de
opbouw van het geheel. En het or
kest gaf zowel ln de begeleiding als
in de voor- en tussenspelen steeds
het Juiste antwoord op het spel van
de solist, zodat een zeer fraai resul
taat werd bereikt.
Lutoslawskl die ln 1913 werd gebo
ren en die zonder aarzelen de be
langrijkste levende Poolse compo
nist genoemd kan worden, dirigeert
veel en graag zijn eigen werken ln
het buitenland, waar hij ook zeer
actief ls als docent. Met Penderecki.
zijn twintig Jaar Jongere landgenoot,
is hij internationaal de meest beken
de en ook de best erkende vertegen
woordiger van het hedendaagse
Poolse componeren.
In tegenstelling tot Penderecki, die
in korte tijd een groot aantal werken
van vrijwel gelijkblijvende stijl en
techniek produceerde, is Luto
slawskl een minder „vruchtbaar"
maar veelzijdlger en kritischer inge
steld muzlekschepper. Een man
wiens compositorische mogelijkhe
den zich in een nog steeds voort
gaande ontwikkeling ontplooien.
Daarvan was het programma dat hij
dit weekeinde dirigeerde een goed
voorbeeld, en dat houdt tevens ln
dat het een afwisselend programma
was dat door sommige toehoorders
gewaardeerd kon worden om de inte
ressante Informatie die het bevatte,
terwijl het voor anderen zonder meer
boelende muziek bood.
Te beginnen met de Eerste Symfonie
uit 1947, een duidelijke voorloper
van zijn Concerto voor Orkest waar
mee hij aan het eind van de Jaren
vijftig Internationale bekendheid
zou verwerven. Een neo-klasslek
werk, briljant geïnstrumenteerd,
deels nog thematisch verwant aan
de volksmuziek en ln zijn geheel
merkbaar geschreven met het
controlerend oor van de estheticus
die Lutoslawskl ln al zijn werken
steeds weer blijkt te zijn.
Zoals ln het hier al vaker uitgevoer
de werk voor tenor, strijkers, harp,
plano en slagwerk „Paroles tlssées"
dat hij ln 1965 voor de Engelse tenor
Peter Pears schreef op een magnifie
ke tekst van Jean-Frangols Cha-
brun, waarin de strofen met
woordherhalingen in elkaar verwe
ven lijken („Geweven woorden").
Het werd nu gezongen door Paul
Sperry, Intelligent en met een uiter
mate verzorgde toonvorming en dic
tie, maar zonder de diepe doorleefd-
held die Pears zelfs met minder
stemcapaclteiten (vanwege de leef
tijd) er nog aan kan geven.
Nieuw stuk
Het nieuwe stuk van Lutoslawskl
„Mi-parti" voor orkest, geschreven ln
opdracht van het Concertgebouwor
kest beleefde nu zijn allereerste uit
voering. Ml-partl beduidt zoiets als
twee gelijke, maar naar muzikale
gedachte verschillende, delen. In on
geveer vijftien minuten ontwikkelt
Lutoslawskl hier met toepassing van
o.a. vrije improvisatie voor de spe
lenden, een uitermate kleurrijk en
door emotionele spanningshoogte
punten boelend orkestwerk dat ln
zijn afsluitende maten (misschien
door tijdgebrek, het moest voor deze
concerten klaar zijn) niet helemaal
bevredigend lijkt uitgewerkt.
Het onbetwiste hoogtepunt werd
naar mijn mening de uitvoering door
de pas 24-jarlge cellist Heinrlch
Schlff van het Concert voor cello en
Witold Lutoslawski
orkest uit 1970, tevens een van de
hoogtepunten in het oeuvre van Lu
toslawskl.
Hoogst origineel van vorm, met een
uitermate moeilijke maar nooit ge
forceerde solopartij, en met een zo
magnifiek georkestreerde orkestpar
tij dat de solo-cello overal het nodige
relief krijgt, is het terecht door vele
cellisten als een belangrijke aan
winst voor het repertoire begroet
Het is opgedragen aan Rostropo-
wltsj, die er al vele terecht bewon
derde vertolkingen van op zijn naam
heeft staan. De prestatie die ik vrij
dagavond van Schlff hoorde, doet
wat technische virtuositeit en
uitdrukkingskracht betreft daarvoor
niets onder. Integendeel zou ik bijna
zeggen, ware het niet dat Je in deze
met onvergelijkbare „grootheden" te
maken hebt.
door André Rutten
AMSTERDAM Lodewijk de Boer heeft opnieuw een to
neelstuk geschreven, nu voor Henny Orrl en vier leden van The
Family: Martlne Crefcoeur, Hulb Broos, Qees Llnnebank en Wlm
Kouwenhoven. De officiële première ervan was vrijdag ln het
theater Frascatl aan de Nes. Velen uit Amsterdam en Hilversum
waren er.
De titel „Als JIJ de bloemen vertrapt,
zal ik Jou vertrappen", zegt Lodewijk
de Boer gevonden te hebben in een
half vergaan en warrig dagboek van
een familielid, dat lang geleden de
hand aan zichzelf heeft geslagen. De i—,
voorstelling doet vermoeden, dat hli denk dat Lodewijk de Boer daar-
Die verschijnen ook prompt in de
gedaantes van Huib Broos en Gees
Llnnebank. opzichtig goed gekleed,
maar louche.
voorstelling doet vermoeden, dat hij
het eerst de plaats van handeling en
de vijf figuren voor ogen gehad heeft.
In een ouderwets en nogal groot huls
•- Je ziet er alleen de kamerachtige
hall met een klikje op de tuin - is
Henny Orrl een bizar-vlinderachtige
niet meer zo Jonge vrouw met Martl
ne Crefcoeur als een ook wat ver-
knipt-vrljmoedige dochter en met
Wim Kouwenhoven als een inwonen
de man, die blijkbaar zowel bedge
noot als butler ls. maar zich ook
graag als vrouw verkleedt. Haar
vroegere man of minnaar, over wie
wel gepraat wordt, maar die on
zichtbaar blijft, heeft een adverten
tie geplaatst, waarin de benedenver
dieping van het huls aan een of twee
keurige heren wordt aangeboden.
na gewoon gekeken heeft, wat er In
zijn verbeelding zou gaan gebeuren
als hij die vijf personen bij elkaar
bracht. Zij hebben angst voor elkaar,
trekken elkaar aan, stoten elkaar af.
proberen te overheersen, schrikken
niet voor geweld terug, wat allemaal
ook Inhoudt, dat de een nooit precies
van de ander weet wat hij van plan
is, en dat niemand dat ook ooit zegt.
Er zijn dus doorlopend spanningen,
die zich op het eind fors ontladen
Dat wil zeggen: het speelt wel ln een
ander milieu en in een andere perio
de (de dertiger Jaren. UJkt mij) dan
The Family, het is ook minder rech
tuit. maar het heeft er niettemin veel
van weg - loucher, decadenter, maar
tegelijkertijd ook een absurder spel.
