De mevrouw van dood en
sterven
Op Utrechtse Vredenburg
nu ook resten uit de
twaalfde eeuw gevonden
„Verkeer op nieuwe
dijk Enkhuizen-
Lelystad beperken"
Beter milieu in
Bredase wijk
Luchtvaartschool in
Eelde gaat weer
leerlingen
aannemen
VVD voor bepaling
dat abortus voor
arts geen plicht is
MAANDAG <r SEPTEMBER 1976
door dr. C. Rijnsdorp
Elisabeth Kiibler-Ross is een arts van middelbare leeftijd. Ze is van Zwitserse afkomst en leeft in
de Verenigde Staten. Men noemt haar „de mevrouw van dood en sterven". Sommigen spreken
minder vriendelijk van haar als „de gier". Een groot deel van haar leven brengt ze door met
ongeneeslijk zieken, stervende kinderen, volwassenen en hun familie.
Bij haar geboorte ln Zwitserland
woog ze. als eerste van een drieling,
nauwelijks twee pond. Het tweede
meisje woog ook maar twee pond en
het derde zes Dank zij de heldhafti
ge" zorg van de moeder bleef het
drietal in leven. Elisabeth maakte in
haar afgelegen dorp al jong het ster-
vens- en rouwproces mee In die klei
ne gemeenschap waren dat zaken
die ieder aangingen. Ouden en jon
gen stierven in een atmosfeer van
solidariteit Op vijfjarige leeftijd
werd ze ernstig ziek. Wekenlang leef
de ze in Isolatie in een kinderzieken
huis. Er was geen vertrouwde stem.
aanraking of geur, zelfs geen ver
trouwd stuk speelgoed Maar ze
genas.
Oorlog
Toen ze een tiener was brak de oor
log uit. Ontelbare vluchtelingen uit
de Duitse landen werden door de
nazi's neergeschoten. De jonge Elisa
beth zette zich tijdens het weekeinde
geheel in voor de duizenden vluchte
lingen die ontkomen waren. Na de
beëindiging van de oorlog trok ze
liftend negen Europese landen door.
Ze richtte eerste hulp-posten op en
posten voor tyfuspatiënten, stak de
Pools-Russische grens over en be
zocht Majdanek, een van de ergste
concentratiekampen Met al dat lij
den om zich heen besloot Elisabeth
medicijnen te gaan studeren.
Samen met twee andere vrouwen gaf
ze de nodigste hulp aan honderden
patiënten die van ver kwamen in de
hoop op behandeling en misschien
een geneesmiddel. Een moeder met
haar doodziek kind ze hadden het
concentratiekamp overleefd had
drie dagen en twee nachten gelopen
om de hulppost te bereiken. Het jon
getje had tyfus Hij was de laatste
van haar omgekomen kinderen. Lo
pende brachten ze hem ver weg naar
een reeds overvol ziekenhuis en
slaagden erin het jongetje te plaat
sen De moeder werd Elisabeths
nieuwe assistente. Op een nacht was
de vrouw evenwel verdwenen. Enke
le morgens later vond Elisabeth een
zakje met aarde naast haar deken
liggen. Onderin lag een stukje papier
met de woorden ,,Van mevrouw W
omdat u het laatste van haar dertien
kinderen hebt gered; gewijde Poolse
aarde." Elisabeth droeg sindsdien
het zakje met aarde altijd bij zich.
Ziek
In Duitsland werd ze ziek en on
vriendelijk behandeld, omdat men
haar voor een Poolse hield. Tenslot
te bereikte ze Zwitserland, om haar
roeping, arts te worden, te gaan
volgen.
Ze werd arts en psychiater in Ameri
ka. Ónder de indruk van de onper
soonlijke manier waarop daar de
mensen in de ziekenhuizen stierven,
ging ze een studieproject opzetten
om met opgegeven, terminale pa
tiënten te praten, hun reacties te
bestuderen en zo te komen tot een
menswaardige manier van sterven
sbegeleiding. Ze leerde vijf stervens
fasen onderscheiden 1. De ontken
ning ..Nee, niet ik." 2. Ergernis en
woede: „Waarom ik?". 3. Marchan
deren: „Goed. ik. Maar 4. De
pressie: „Ja. jk." 5. Aanvaarding: „Ik
heb nog maar weinig tijd en het is
goed zo Haar boek On death and
dying (Lessen voor levenden) maak
te Elisabeth en haar denkbeelden in
brede kring bekend. „Deze stadia
zijn niet absoluut, niet iedereen
maakt elk stadium door, juist in
deze volgorde en binnen een voor
spelbare tijd. Maar dit voorbeeld
kan. als het soepel en verstandig
wordt gehanteerd, een waardevol
middel zijn om te leren begrijpen,
waarom een patiënt zich op een be
paalde manier gedraagt."
Boek
Doel van dit artikel is de aankondi
ging van een nieuw boek van Elisa
beth Kübler-Ross, en wel Dood, het
laatste stadium van innerlijke groei
(uitg. Amboboeken'Baarn. 235 blz.,
19.50). Hier is de schrijfster niet
alléén aan het woord, maar ze neemt
ook bijdragen op van anderen, al of
niet geestverwanten. Zo wordt bij
voorbeeld geschreven over het ster
ven bij de indianen in Alaska. o,ver
de joodse visie op de dood. over
hindoeïsme en boeddhisme, over de
begrafenis als tijd van rouw en
groei. Overal komen persoonlijke er
varingen aan het woord, waarbij de
religie alle aandacht krijgt, zonder
voorkeur voor een bepaald geloof.
De grote mensenliefde van de
schrijfster plaatst haar in de buurt
van Albert Schweitzer En de' lezer
wordt hier geconfronteerd met de
vraag, of hij ten aanzien van het
sterven wel uitkomt met het zwart
wit schema gelovig/ongelovig. Hier
moet veel meer genuanceerd wor
den gedacht en gesproken. Opnieuw
dringt zich sterk aan de lezer op het
belang van het gereformeerde
leerstuk van de algemene genade,
niet alleen wat de menselijke cul
tuur betreft, maar ook de positieve
kwaliteiten, die onder moeilijke
omstandigheden bij bepaalde men-
Dcze week is het standbeeld van Koningin Wilhelmina, dat vorig
jaar voor de onafhankelijkheid van Suriname werd verwijderd
van het Oranjeplein in Paramaribo, geplaatst bij Fort Zeelan-
dia in Paramaribo. Het beeld van Koningin Wilhelmina bij
Fort Zeelandia kijkt uit over de Suriname Rivier.
UTRECHT Tijflens de opgravingen naar het kasteel Vreden
burg uit de zestiende eeuw heeft men nu ook resten gevonden
van bebouwingen uit de twaalfde eeuw op die plek. Het gaat hier
om een rij palen, die waarschijnlijk voor bodemversteviging is
gebruikt en die er op duidt dat er in Utrecht op het plein
vredenburg vóór het jaar 1200 mensen hebben gewoond
Dit heeft de Utrechtse stadsarcheo-
loog. drs T Hoekstra vrijdag gezegd
Hij zei ook dat men bij de opgravin
gen de afgelopen week is gestuit op
een put waarin zeer gaaf aardewerk
is gevonden Daarin lagen ongeveer
dertig roodstenen potten, waarvan
ongeveer tweederde waarschijnlijk
is gebruikt als „piespot", aldus de
heer Hoekstra
Daarnaast heeft men een in zeer
goede staat verkerend zegelstempel
gevonden, waarvan uit de geschied
schrijving en uit de beeltenis op het
stempel nog niet duidelijk is op te
maken aan wie het heeft toebehoord
Uit ongeveer 1200 is een uitgeholde
eiken boomstam met een doorsnee
van ruim een meter opgegraven, die
als waterput heeft gediend, aldus de
stadsarcheoloog
Vorige week zijn drie enorme stenen
bouwresten uit de funderingen van
het kasteel gehaald Voor een deel
behoorden deze blokken, die een ge
wicht hebben van ongeveer dertig
ton. tot het Joanitterklooster, dat
vóór het kasteel op het plein heeft
gestaan Een deel van het klooster is
echter door de bouwers van het kas
teel gebruikt voor het kasteel De
steenmassa's zullen dienst gaan
doen als verfraaiing van het muziek
centrum of ter opluistering van het
rondom gelegen plein Op dit plein
zullen ook. zoals reeds bekend, delen
van het binnenbastion van het kas
teel plus een deel van de noordooste
lijke toren worden opgenomen
Maandag zal de Utrechtse wethou
der van culturele zaken, de heer T
Harteveld. de eerste paal voor het
muziekcentrum slaan
Van een verslaggever
EDAM Het verkeer over de nieuwe
dijk Enkhuizen-Lelystad moet tot
het uiterste beperkt worden: alleen
bus- en vrachtvervoer zou moeten
worden toegelaten. Dit heeft de ver
eniging tot'behoud van het IJssel-
meer geschreven aan minister Wes
terterp en staatssecretaris Meijer
Volgens de vereniging zal de weg
over de nieuwe dijk een „ontoelaat
bare druk op het Veluwe-massief
gaan uitoefenen" Dat vindt de ver
eniging onaanvaardbaar, omdat de
Veluwe als beschermd
landschapspark genoteerd staat Bo
vendien zou toenemend autoverkeer
tussen de Veluwe en Noord-Holland
de tekorten van de Nederlandse
Spoorwegen doen toenemen aldus
de vereniging
BINNENLAND
mene vergadering geadviseerd, me
dewerking aan de commissie te wei
geren.
In een commentaar in het weekblad
van de ]XNMG, Medisch Contact,
schrijft hoofdredacteur F. Bol hiero
ver: „De algemene vergadering zal
zich moeten afvragen of de argu
menten om zich van medewerking
aan een zo moeizaam tot-stand ge
komen wet te onthouden, voor de
Nederlandse artsen wel zo zwaar we
gen dat hén niet het vertaijt kan
treffen, vanuit een ivoren toren te
hebben gehandeld."
Van een verslaggever
BREDA De provincie Noord-
Brabant heeft samen met de ijzer
gieterij en«machinefabriek Touw in
Breda een folder verspreid, waarin
milieu-verbeterende maatregelen
worden opgesomd voor de wijk
Belcrum in Breda, waarin deze fa
briek gelegen is.
Het is voor het'eerst in deze provin
cie. dat zo'n folder gezamenlijk
wordt uitgegeven. De bewoners van
de wijk hebben al enkele tientallen
jaren ernstige hinder van stof en
stank die door het bedrijf verspreid
worden. De laatste jaren zijn daarte
gen acties gevoerd. De verbetering
komt er op neer. dat twee koelovens
worden vervangen door twee trom
melovens, een investering van een
half miljoen gulden. Bij Touw, waar
vijftig mensen werken, heerst al ge
ruime tijd werktijdverkorting. Vol
gens de directie begint het nu weer
wat beter te gaan en kan men weer
rendabel werken.
In Utrecht heeft prins Claus gis
teren de nieuwe behuizing van
de Nederlandsche Vereeniging
van Artsen-Automobilisten geo
pend. Tijdens de rondleiding
door het gebouw liet de Prins
zich voorlichten over de
werkwijze van de diverse testap
paratuur.
Van onze Haagse redactie
DEN HAAG Minister Westerterp
heeft besloten dat in de loop van het
volgend jaar op de rijksluchtvaart
school in Eelde weer leerlingen kun
nen worden opgeleid tot ver
keersvlieger De cursus verkeersvlie
ger was gesloten omdat er in Neder
land te veel verkeersvliegers waren.
De twee jaar durende opleiding zal
in 1979 weer nieuwe jonge ver
keersvliegers leveren, waar in dat
jaar bij de KLM weer grote behoefte
zal bestaan. In dat en volgende ja
ren gaan bij de KLM namelijk vele
vliegers met pensioen:
Bij het vaststellen van het aantal
volgend jaar toe te^laten leerlingen
zal rekening worden gehouden met-
de doorstroming van reserve
officieren-vliegers naar de ver-
keersluchtvaart Militaire vliegers
krijgen namelijk dezelfde plaat
singsmogelijkheden als leerlingen
van de rijksluchtvaartschool. Ze
moeten wel een aanvullende cursus
volgen.
sen openbaar koWn: opofferingsge
zindheid. heHdhaftigheid. uithou
dingsvermogen. Vooral ook bij vrou
wen treft de drang' tot verzorging,
die proporties van grootheid kan
aannemen.
TROUW/KWARTET
Genade
Als dit óók genade van God is. dan
moet die ten volle worden gehono
reerd: niet om daarin tje eindigen,
maar omdat het hier genade van
God betreft, in een verschrikkelijke
wereld Het grote thema vindaag is
de mens en het menselijke, juist
omdat de samenleving zo orttnense-
lijk wordt. De reikwijdte, de actiera
dius van de algemene genade is on
derschat, het accent is te veel naar
de notie „algemeen", maar moet te
rug naar de notie „genade,,. Eerst
dan kan de uitnemendheid van cje
bijzondere genade boven de algeme
ne genade ter sprake komen. De
schrijfster gelooft in een leven na dit
leven, maar ziet niettemin de dood
als het laatste stadium van innerlij
ke groei Heel anders dus dan
Sartre, die zegt: De dood ..maakt
af", in de dubbele zin van voltooien
en afbreken (althans in het neder-
landse taaleigen), maar met een
sterk accent op afbreken Je wordt
afgemaakt Ik proef daarentegen in
de opvatting van mevrouw Kübler-
Ross een nawerking van het roman
tisch idealisme.
Onder het laatste portret van Goe
the schreef iemand: „Vollehdet" en
in dit geval kon dat. Maar al die
ontijdige sterfgevallen? Ook wan
neer de stervende met de dichter
Leopold zegt: „Ik wedersta niet
meer", kan zijn leven dan voltooid, r
volbracht heten? Indien er van een
ultiem (uiteindelijk) groeiproces f'
sprake kan zijn, dan heft dit wat
Paulus noemt „de prikkel des
doods" toch niet op
Van een onzer verslaggevers
UTRECHT In VVD-krirtgen
wordt ,er wel waarde aan gehecht
dat in een abortuswet een .bepaling
komt dat niemand'verplicht is, me
dewerking te verlenen aan het afbre
ken van een zwangerschap. De voor
zitter van de commissie volksge
zondheid van de VVD. huisarts P
Muntendam jr. ziet niet in welke
politiekeof andere bezwaren er te
gen egn dergelijk artikel zouden
kunnen bestaan
De ihdieners van het initiatief-
wetsontwerp PvdA VVD hebben
zo n artikel niet opgenomen omdat
zij. dit recht op weigering vanzelf
sprekend vinden De zaak is van
belang omdat het hoofdbestuur van
de overkoepelende artsenorganisa
tie KNMG dit principe wel in de wet
wil zien vastgelegd. De algemene
vergadering van de Maatechappij
Geneeskunst moet zich onher e.nrtp.
re daarover volgende week uitspre
ken. In het initiatief-ontwerp CDA is
het recht op weigering wel met zo
veel woorden vastgelegd.
De KNMG moet volgende week ook
beslissen of zij bereid is. mee te
werken aan de commissie die vol
gens het PvdA VVD-ontwerp toe
zicht moet houden op de naleving
van de wet. Tegen de taakstelling
van die commissie had het hoofdbe
stuur bezwaren ontwikkeld waaraan
de indieners in ieder geval gedeelte
lijk tegemoetgekomen zijn. Oor
spronkelijk had het bestuur de alge-
