Hitchcock in terugblik
Een Vermeer in elke
gewenste kleur
let grote lijden van
noedertje Rusland
Filmkroniek
TROUW/KWARTET 19
DAG 27 MAART 1976
Bir-obscur houtsnede door Hendrik Goltzius, eind 16e eeuw,
prstellende Proserpina. Het origineel is in drie kleuren.
latjeskijken en je verwonderen. Dat kan tot 26 april in het
iksmuseum Vincent van Gogh te Amsterdam op de ten-
snstelling over kleurenreprodukties, die de vindingrijke titel
leprospectief" mee heeft gekregen.
Kleuren-stippelgravure van Fr. Bartolozzi, 1789 naar het schilderij
van Lady Smith door Sir Joshua Reynolds. Halftooneffecten, dus
schakeringen tussen wit en zwart of volle kleur, kan men bereiken
met meer of min dicht opeenstaande lijnen of stippels, in volle
kleur. Voor het oog vloeien deze met de ondergrond ineen tot een
tussentint. Door met puntige stempels of raderwieltjes putjes te
slaan in metaal wordt een diepdrukplaat verkregen, die bij de
afdruk stippels op het papier brengt.
jken dus naar reprodukties en je
[wonderen. Bijvoorbeeld over de
»de resultaten, die ze aan het einde
D de vorige eeuw (soms) al wisten
behalen en over het vele geknoei
t je nog aantreft in deze tijd. waa-
l, zeker op dit gebied, technisch
na alles mogelijk is.
t is dus echt niet alleen maar een
jpagandastunt van het Koninklijk
derlands Verbond van Drukkerij-
dat samen met de Vermeer Stich-
g en het museum de expositie
>ft georganiseerd,
int het is rijp en groen, dat getoond
frdt, waarbij overigens (als een
soort excuus, dat wèl) duidelijk
wordt gemaakt dat de grote kwali
teitsverschillen tussen de reproduk
ties maar voor een deel bepaald wor
den door de reprograaf en de
drukker.
Het procédé-zelf. hoe ver. ontwikkeld
ook. kan nog altijd bepaalde beper
kingen hebben, zoals bijvoorbeeld
het raster, maar andere factoren zijn
nog veel belangrijker.
Zo is het ene object veel beter te
reproduceren dan het andere; zijn er
uiteraard veel betere resultaten te
behalen als men over het originele
kunstwerk kan beschikken inplaats
Johannes Vermeer: „Gezicht op Delft" waarvan ter gelegenheid van de tentoonstelling „Reprospec-
tief" een reproduktie op ware grootte is vervaardigd.
van te moeten werken met een klein-
beeld-dia (wat vaak voorkomt); dan
is er het aantal kleuren, dat gebruikt
mag worden en welke papiersoort,
hoeveel tijd er aan besteed kan wor
den. wat het mag kosten.. Er hangt
dus veel af van de opdrachtgever.
Nu is er natuurlijk zo al een groot
verschil tussen de reprodukties die
voor de wand bestemd zijn en die
oor J. van Doorne
lige tijd geleden las ik van iemand de uitspraak, dat de zonden
n het kapitalisme groter waren dan die van het communisme,
wreef daarbij mijn ogen uit. Kapitalisme en communisme zijn
vergelijkbare grootheden. Het eerste is een economisch sys-
im, dat ongetwijfeld tot grote sociaal-maatschappelijke ellen-
leidt, als het niet door een democratisch regeringsstelsel aan
nden wordt gelegd. Het tweede is een agressieve, onverdraagza-
i levens- en wereldbeschouwing die, eenmaal aan de macht, alle
'ensterreinen beheersen wil en dat op totalitaire wijze. Het
rtoont daarbij religieuze trekken.
voor de reclamefolder. ..We zij'n er na
aan toe", schrijft prof. dr. G W. Ovink
in het boekje dat de tentoonstelling
begeleidt len dezelfde titel. „Repros-
pectief" heeft) ..dat de ordervoorbe
reider op de orderzak de kwali-
teitsgroep aangeeft waarin de repro
duktie uitgevoerd moet worden, b.v.
hoog voor een wandplaat naar Ver
meer. een wetenschappelijke mono
grafie over Chinees porselein, een
wikkel voor chocóladetabletten of
Camel cigaretten (een fout in het
bruin betekent een daling in de ver
koop); daarentegen laag voor reisfol-
ders ('als de lucht maar blauw is en
de mensen bruin'), voor omslagen
van paperbacks, verpakkingen van
eenp'ansmaaltijden."
Maar op de tentoonstelling komt de
reclame vrijwel niet aan bod. Daar
wordt aan de hand van een groot
aantal vaak unieke oude prenten ge
toond hoe de kleur in de loop der
eeuwen bij het drukken gebruikt
werd.
Houtgravures
(laatste jaren heb ik veel boeken
Iproken die uit de Verenigde Sta-
i en Rusland afkomstig waren. Het
jschil is. dat de Amerikaanse ro-
ms weliswaar vaak bijtende kri-
k bevatten op de Amerikaanse sa-
nleving, maar verschenen in Ame-
p; hun auteurs werd niets in de
g gelegd; menigmaal werden zij
ierscheiden. De auteurs van de
Ssische protest boeken wonen ech-
i óf in kampen, gevangenissen en
chiatrische inrichtingen. Een Wa-
gate-schandaal is in Rusland on
gelijk. omdat daar de schandalen
aal zijn. Een zichzelf verbijtende
e van machtswellustelingen voert
een volstrekt corrupt schrikbe-
id over tientallen volkeren. De li-
Btuur bewijst het.
ontinent
t tweede nummer van „Conti-
nt". Onafhankelijk forum van Rus-
fche en Oosteuropese auteurs, be-
1 tal van sociaal-maatschappelijke
(politieke inlichtingen. Daarnaast
een novelle opgenomen, „De hu-
ijksgeschiedenis van Ivan Petro-
sj" geschreven door Vladimir Ma-
isin (1934) en het slot van de ro-
Zonder armen en benen van
dimir Kornilov. Beide prozastuk-
verbeelden het armzalige leven
gewone, machteloze mensén. die
ie jammer van hun bestaan trach-
een beetje levensgeluk te vinden,
■kelijk schrijnende relazen, waar
vooral „Zonder armen en benen"
okkend is: de Russische kleine
n leeft als het ware zonder armen
benen. Wie zich niet conformeren
of wil, wie nietkans zie.t een klein
je macht te veroveren, is ge-
md om in grote sociale en geeste-
e ellende te leven.
quarantaine
1 auteur van „In quarantaine". Wla-
hir Maximow. is een autodidact,
j werd in 1932 straatarm geboren.
|am in een opvoedingsgesticht te-
1 t en week in,1972.öaar Parijs uit.
trein, van Odessa op weg naar
;kou. wordt onderweg op een zijs-
Dr geleid en onder quarantaine ge-
fatst omdat er in Odessa cholera is
gebroken. Bewaakt door soldaten
[in de gloeiende zon moeten de
:igers er het beste van maken. De
nboliek is duidelijk. Hun onrust en
-r
Ei
jst ontlaadt zich in verhalen over
s eger Ze kaarten, roken, vrijen en
ï3£fral ze drinken er op los zolang
kan De korte vertelsels zijn vaak
lereei eorend. vaak vol humor, maar
toch van een trieste soort. Ook
deze mensen leven zonder armen en
benen. De grote en diepe levensvra
gen komen nauwelijks aan bod. De
mensen in dit boek hebben verleerd
openhartig over wat hen beroert te
spreken. Ze weten niet eens meer dat
zij veel verzwijgen.
De nerveuze verhaaltrant, het van de
hak op de tak Springen, maken het
lezen van deze toch wel boeiende
roman niet gemakkelijk.
De aanslag op kame
raad Toejalef
De auteur van de'roman waarvan
hierboven de titel staat. Victor Ser
ge. 1890. is al in 1947 in Mexico als
communist gestorven. De roman
handelt over de jaren onder Stalin
toen de tweede grote oorlog zich
begon aan te dienen. Het is de zo
veelste roman over het schrikbewind
van Stalin. Een ronduit afschuwelij
ke roman. Maar hij mag dan de zo
veelste zijn, hij is zeker een van de
allerbeste.
Moderne Russische literatuur ver
toont met geringe variaties nog al
tijd eenzelfde maatschappij-beeld.
Dat is in hoge mate verontrustend.
Het schrikbewind is er nog altijd.
Het tragische van mensen als Victor
Serge is. dat zij hun droom van een
aarde waarop gerechtigheid wonen
zal. nog altijd in Rusland en onder
communistisch bewind zien komen.
Maar duidelijk ziet Serge dat de lei
ders verraad plegen aan het marxis
me. dat toch vreugde en geluk voor
de mensheid beoogt. Hier echter ligt
de beginfout. Men kan de mensheid
niet liefhebben anders dan door de
enkele mens lief te hebben. De twee
de fout is dat de mens geneigd is. te
willen uitmaken wat voor de ander
goed is. De grote oerzonde van de
mens is het verlangen naar macht,
ook al wordt dat verlangen geënt op
het besef dat men de naaste moet
liefhebben. Theoretici maken het
concept en de harde machtswellus
telingen maken de diepst uit. Zij
haten daarbij blind en hanteren de
leugen bewust Dat laatste vooral
blijkt uit de roman „De aanslag op
kameraad Toelajef". De leugenach
tigheid alleen al van dat woord „ka
meraad". Die Toelajef is helemaal
geen kameraad maar een heel hoog
geplaatst lid van het Centraal Comi
té. een wreed en machtig wezen. Hij
wordt vermoord en de dader weet te
ontkomen. Nu is de dader een gewo
ne arbeider die in een opwelling de
man. van wie hij weet- dat hij heel
wreed is. doodschiet
Victor Serge
Maar nee. imperialistisch-
fascistische. kapitalistische mach
ten zijn aan het werk. De moorde
naar moet gevónden worden. Een
grootscheeps onderzoek wordt aan
gespannen. Er moet en zal een pro
ces komen dat het Russiche volk zal
tonen hoe smerig de vijand bezig is
met het ondermijnen van de socialis
tische heilstaat. Vele hoogge-
plaatsten vallen ten offer aan dit
proces. De aanstichters worden ge
vonden. dat wil zeggen, diegenen die
onder martelingen tot bekentenis
sen gedwongen worden. Daarin
komt het leugenachtige van de pro
cesgang sterk naar voren. Het moet
zogenaamd alles juridisch juist zijn.
Er moet een bekentenis zijn en dan
kan desnoods genade voor recht gel
den. Zuiver middeleeuws: pijnigen
tot de gewilde bekentenis volgt. Het
ontgaat de Russische communisten
dat in de Westerse rechtsgang de
bekentenis een veel minder domi
nante rol speelt. Men kan veroor
deeld worden zonder bekentenis en
men kan van vervolging worden vrij
gesteld na een bekentenis. De beken
tenis-zelf wordt namelijk onder
zocht. Het Russische volk ontgaat
de leugenachtigheid van de grote
processen niet. Maar het is machte
loos. Leger, politie, justitie, staat en
maatschappij zijn saamgevallen.
Centralisme en bureaucratie verstik
ken het.
„De aanslag op kameraad Toejalef"
is een verschrikkelijke roman. An
ders dan de door mij in dit artikel
genoemde romans en novelle is het
boekniet nerveus wat de verhaal-
gang bètrëft. Er staan heel mooie
beschrijvingen in, men vindt er
zorgvuldige typeringen, het is boei
end en overzichtelijk en het over
tuigt de lezer. Een ontdekkende ro
man die wat stijl en indringendheid
betreft, past in het de grote traditie
van de Russische literatuur.
Continent" No. 2. Onafhankelijk fo
rum van Russische en Oosteuropese
auteurs. Vertalingen van Duke Mcij-
man. J. L. Raptschinsky-Teenga. J.
Vcrhcydt en Mons Weijers. Aantal
pagina's 185. Paperback. Bij ..De Boe
kerij" te Baarn.
Wladimir Maximow: ..In quarantai
ne". Vertaling Arthur Langeveld. Bij
Amsterdam Boek b.v. te Amsterdam.
Geboden. Aantal pagina's 315.
Victor Serge ..De aanslag op kame
raad Toelajef" Oorspronkelijke titel
..L'Affaire Toulaêf. Vertaald door Je
anne Holierhoek. Bij Meulcnhoff te
Amsterdam. Paperback. Aantal pagi
na's 348. Prijs 27.50.
De clair-obscurdrukken zijn de
oudsten (er hangt er een van Hans
Baldung Grien uit 1511). dat zijn
houtgravures waarvoor- meerdere
blokken gebruikt werden, nog geen
kleurenreprodukties. evenmin als de
ingeïnkte kopergravures van Johan
nes Teyler 17e eeuwi maar toch al
een aanduiding in die richting. De
eerste echte poging werd gedaan
door J.C. Ie Blon aan de hand van
Newtons kleurenleer: hij trachtte
met gele. rode en blauwe halftoonpla-
ten een heel kleurengamma te krij
gen. Maar hij was zijn tijd tè ver
vooruit: het systeem zou wel gewerkt
hebben met betere materialen zoals
fijner papier, betere, vooral meer zui
vere en niet dekkende inkten. Pas 130
jaar later, in 1893 zag men^kans de
eerste behoorlijke driekleurendruk te
maken.
Maar tussendoor is het nog op vele
andere manieren geprobeerd en
daar hangen hier prachtige voorbeel
den van de kleuren-stippel
gravure. de kleurenaquatint. de chro
molithografie en uiteindelijk de foto
grafische technieken, die nu voor
niets meer staan. Als tenminste wat
al eerder opgemerkt is. de voorwaar
den en vooral het budget gunstig
zijn.
Want als je hier rondloopt tussen al
die Vermeers uit tijdschriften en boe
ken. op kalenders en folders, borden,
asbakken en sigarebandjes. word je
geconfronteerd met werelden van
(kleur-)verschil. Met bruine, gele. vale
en grijzige „Melkmeisjes" al naar ge
lang in ochtend-, middag- of
avondlicht. Of met „Het Straatje"
dat geplaveid is met steentjes in al
lerlei kleuren. Het groen dat tegen
het geveltje links klimt of er van af
hangt lijkt op sommige reprodukties
in volle bloei te staan. Of. integen
deel. verdord te zijn. Maar omdat er
en dat vind ik op een dergelijke
tentoonstelling toch een groot gemis
geen originelen aanwezig zijn. weet
je vaak niet waar je aan toe bent. Als
je het schilderij in kwestie nooit of
lang geleden gezien hebt. ga je zo'n
reproduktie naar je eigen smaak en
kleurgevoel afmeten: de een vindt
gele steentjes mooier dan bruine, dus
kiest'ie voor de gele. De reproduktie
wordt gekocht, opgehangen en gaat
een eigen leven leiden. Het echte
schilderij, het origineel doet er niet
meer toe. Iets dergelijks krijg je
met de dia's die je ook in de musea
kunt kopen: ik heb meermalen ge
merkt. dat veel mensen het geprojec
teerde beeld (vol écht licht) „mooier"
vinden dan het schiiderij. dat hen
tijdens hun bezoek toch zó getroffen
had. dat ze er een herinnering aan
wilden meenemen.
Functieverandering
En daar draait het nu om: de functie
van de reproduktie is langzamerhand
veranderd. Toen er nog geen musea
waren en de beroemde schilderijen
alleen in privé-verzamelingen te vin
den waren, kon men daar door mid
del van al dan niet gebrekkige in
terpretaties van anderen (in prent)
een indruk van krijgen. Nu zijn dé
reprodukties dikwijls ogenschijnlijk
zo volmaakt, dat veel mensen vinden
dat ze het er helemaal mee kunnen
doen. De directeur van het Mau-
ritshuis. H R. Hoetink ziet dat al£
n griezelige en verontrustende zaak.
Hij vergelijkt de situatie met die van
de muziek: hoe subliem de weergave
op de grammofoonplaat ook is. het is
er een die niet identiek is met de
realiteit, want een werkelijke uitvoe
ring kan. omdat er niets overgedaaü
kan worden, nooit zo volmaakt zijn.
Zo kan, stelt Hoetink. de reproduktie
ook volmaakter aandoen dan het geV
reproduceerde, althans in de ogea
van het publiek. Maar, zegt hij: „La
ten we tenslotte bij het bekijken van
de volmaakte reprodukties van Ver
meer bedenken, dat de minder vol
maakte Vermeers in de musea te vin
den zijn."
Eén zo'n reproduktie. speciaal voor
deze tentoonstelling op ware grootte
(98 x 117,5 cm) vervaardigd, is „Het
gezicht op Delft." een van de
topstukken uit Vermeers ouvre. Deze
wandplaat is in zes kleuren gedrukt
en kost. zolang „Retrospectief" duurt
maar tien gulden. Dat is werkelijk te
geef. En toch nog een mogelijkheid
tot vergelijking, weliswaar niet in
Amsterdam maar in Den Haag. waar
deze reproduktie ook tot 26 April
is tentoongesteld naast het origi
nele schilderij.
Noem Jean Renoir, noem Bres
son, noem Visconti en men
zal u meestal vragend aankij
ken, zelfs als men ooit en film
van een van deze grootmeesters
gezien heeft. Maar noem
Hitchcock ën vrijwel ieder
een wéét, waar je 't over hebt.
Hitchcock is niet alleen een haam,
het is een merk Een merk dat garant
staat voor een groot vakmanschap,
een feilloze expressievorm, en vooral:
een spanning, die niet te ontlopen
valt. Geen wonder dat in deze tijd
waarin meer of min oude films om
welke reden dan ook opnieuw in de
bioscopen worden ingezet, ook de
Hitchcock-films uit een vroegere of
latere periode op het witte doek te
zien zijn. Momenteel zijn dat vooral
..Rebecca" en ..Spellbound". Laat me
er en passant bij zeggen, dat ik al
heel lang zit te wachten op een come
back van ..Vertigo", dat voor mij nog
altijd het absolute hoogtepunt van
dit zo rijke oeuvre is.
Opvallend is. dat „Rebecca" het nu
toch niet meer zo best doet. terwijl de
film toen hij in 1940 werd uitge
bracht. een groot succes was.
..Spellbound" daarentegen blijkt,
hoewel er vele ouderwets geworden
elementen in zitten, nog steeds zijn
volledige werking behouden te heb
ben. De vraag, wat de oorzaak is van
dat verschil, brengt ons vrijwel direct
bij de kern van Hitchcocks fil
merschap. „Rebecca" is een door en
door romantische film, die het vooral
van „sfeer" moet hebben. Daphne du
Maurier, die met deze roman grote
successen oogstte, heeft er wel een
„suspense" in opgebouwd, nl. de
Vraag óf de landheer van Manderley
al dan niet zijn vrouw Rebecca ge
dood heeft. Maar die vraag gaat pas
in het laatste deel van het boek op.
als de beklemmende „sfeer" in feite is
opgeklaard. Wat overheerst is het
perspectief van het eenvoudige secre-
taresje waarmee de landheer her
trouwt en dat èn in het gedrag van
haar echtgenoot èn in de sfeer op
Manderley een geheimzinnigheid en
raadselachtigheid aantreft die be
klemmend werken zonder dat er een
aanwijsbare oorzaak lijkt te zijn.
Sfeer
Nu blijkt die expliciete oproeping
van die sfeer-Manderley voortdurend
in nevels gehuld, grote zalen en lege
Alfred Hitchcock
corridors, de zee in het duister beu
kend op het strand eigenlijk niet
Hitchcocks sterkste punt te zijn. Het
fascinerende in zijn films is juist de
overscherpe. klare observatie, die
aan een zeer gewone alledaagse wer
kelijkheid zo'n typische „bespookt-
heid" geeft. Hitchcock heeft altijd
veel gebruik gemaakt van de subjec
tieve camera die dus samenvalt
met de blik van een der personages
en schiep daarmee juist zijn meest
„bespookte" beelden. Zelfs het grie
zelige huis in „Psycho" ontleend zijn
angstaanjagende kwaliteit aan die
overscherpe observaties, en niet aan
nevelslierten en mistwolken. Om
maar niet te spreken van die koele en
klare straatbeelden van San Francis
co uit „Vertigo" of de Londense
straatbeelden uit „The man who
knew too much". Of. om nog één
voorbeeld te noemen: het onheilspel-
lend-heldere landschap van de baal
in „The Birds" op het moment waar
op de eerste aanval van de vogels
plaats vindt.
Ongetwijlcld hoort daarbij ook
Hitchcocks voorkeur voor natuurlij
ke. authentieke lokaties. soms op
zeer alledaagse onbelangrijke plaat
sen. maar soms ook op zeer alge
meen bekende plekken, zoals het ge
bouw van de V N in ..North by
Northwest of de Londense
markthallen in „Frenzy". Maar ook
dè ogenschijnlijk dodelijke rust van
een eenzaam Amerikaans woestijn
gebied in ..North by Northwest" kan
plotseling veranderen in de lokatie
van een dodelijke achtervolging.
Kortom afgezien van de dieperlig
gende thema's in zijn oeuvre sa
menhangend met zijn opleiding op
een Jezuïetencollege, naar de be
roemde critici-filmers van de „nou
velle vague" hebben uitgevonden
is deze werkelijkheidsobservatie een
sterk, visueel kernelement van
Hitchcocks films: de voortdurende
aanwezigheid van een zeer concrete,
herkenbare realiteit waarover ieder
een het eens is maar waartegen
zich op de meest onverwachte mo
menten een heel andere, onherken
bare werkelijkheid afzet. In
„Spellbound" komt een typerend
scènetje voor Als Ingrid Bergman
met haar patiënt-minnaar in de
wachtkamer van een oude vriend,
een arts. zit te wachten, zijn daar ook
twee politiemannen in burger, die
samen een gesprekje voeren over de
promotiekansen van een van ,hen.
Het is tegelijk een ..gewoon" èn een
heel typisch gesprekje, want er komt
een levensgrote moederbinding uit
naar voren Dat speelt verder in de
film geen enkele rol meer. maar bij
Hitchcock kunnen we gerust alles
als functioneel beschouwen. Het her
innert aan het andere merkwaardige
gesprek tussen twee vertegenwoor-
door dr. H. S. Visscher
digers in damesondergoed in de trein
waarin de hoofdpersoon van ..The
thirty nine steps" voor zijn belagers
vlucht. Het gesprek is gewoon erl
alledaags, maar heeft tegelijk een
vreemd soort intensiteit, een onder?
grondse. duidelijk erotische span
ning. Beide scènes dienen als alle?
daags parallelgebeuren naóst de be
spookte werkelijkheid van de hoofd?
personen. Maar tegelijk is er de dui
delijke suggestie dat ook in dit toe?
vallige stukje gewone werkelijkheid
potentieel de meest vreemde horror-
mogelijkheden en mysteries aanwe*
zig zijn. Misschien moet men in d«J
bekende signatuur van do
Hitchcock-films in ieder van zijd
films verschijnt hij even als een toe
vallige. zwijgende passant ook
méér zien dan een eigenaardigheidi
Hij. de „verteller" van de film. dié
alle mysteries en bespookthederi
ontketent, staat daar op het doek al$
een stukje alledaagse werkelijkheid;
een nauwelijks opvallende, zwijgza
me man in wie naar wij weten er»
naar wij op hetzelfde moment voof
ogen zien het potentieel van dë
meest macabere voorstellingswerel
den aanwezig is.
Signaal
Rebecca" mist die afzet tegen
werkelijkheid. Het begin spelenisl
aan de Rivièra is al tè overtrokkeiri
om nog als werkelijkheid te kunnen
gelden. En de vrouwelijke hoofdper
soon is te „gewoon", te schichtig en
onhandig, dan dat ze zich meten kah
met de zeer mooie, koele blonde
vrouwen die in Hitchcocks beste
films de dienst uitmaken en die
rondlopen als ontoegankelijke ko
ninginnen. hooguit slechts vermoe
dens oproepend van de passie dfc
later uit hen losbreekt. Hun waarde
is vooral ook een signaal-waarde: 3?
zijn onbewuste bewaarsters en be
waaksters van een in hen opgeslagen
potentieel Zoals Ingrid Bergman iti
Spellbound: intelligente, seksueél
onbenaderbare psychiater voor haar
collega's en in één seconde tijo-s
ontbrand" aan de aanwezigheid
van Gregory Peck Naar mijn ge
voel zit het verschil tussen een geda
teerd blijkende ..Rebecca" en een
Spellbound" die het ondanks ou
derweisigheden nog steeds zo goed
doet. voor een belangrijk deel in de
aan- of afwezigheid van bovenge
noemde elementen.
KUNST
