Formosanen ervaren Chinese nationalisten als bezetters
Nooit om Tsjang of Mao gevraagd
JUW/KWARTET ZATERDAG 12 APRIL 1975
BUITENLAND
DE HELDERE STEM VAN SACHAROW
ior P. Klijnsma
>n heldere en volhardende stem is nu al jarenlang
volgen, dwars door'het malen van de propagan-
imolens van Oost en West heen. Het is de stem van
Jcharow, die dwingt tot luisteren omdat hij iets te
ggen heeft voor de volken van de Sowjet-Unie en
or de mensheid. Beter dan met de woorden 'Sa-
iarow spreekt' is de Nederlandse vertaling van
in gebundelde geschriften niet aan te duiden.
idrej Sacharow, in 1921 te Mos-
I geboren in de tumultueuze tijd
de Russische Revolutie en We
ioorlog I, ging in het voetspoor
zijn vader, een natuurkundele-
fysica studeren. Hij was een
jant student. Na afgestudeerd te
i, werd hij door de Sowjetautori-
en ingeschakeld als ingenieur in
'militaire fabriek', een jaar na
jers Invasie in de Sovvjet-Unie.
Wereldoorlog II maakte het
rjetreglem Sacharow tot een
rt nationaal bezit. Hij werd in-
et voor de ontwikkeling van een
isisch kernwapen. De leiding
het project was in handen van
ia, Stalins kwade genius. In
9 vond de eerste geslaagde proef
een atoombom van Russische
kelij plaats. De Sowjet-Unie had
de nucleaire bewapening de Ver
gde Staten ingehaald. Maar men
de méér: de VS moesten worden
irbijgestreefd
■oestsjew stelt in zijn memoires:
(Sacharow) stelde voor, dat we
waterstofbom zouden ontwik-
i\ Inderdaad zette Sacharow
nucleaire onderzoekingen na
9 voort, maar Chroestsjews be
ing is een vertekening van de
en. Het initiatief lag natuurlijk
de autoriteiten. Sacharow zegt
in de inleiding van zijn boek dit
'Achttien jaar draaide ik mee
de bijzondere wereld van mili-
constructeurs en uitvinders.'
was ingeschakeld, hij draaide
Voor Beria en de andere lei-
s gebruikt hij ten aanzien van
nucleaire programma de woor-
'beginselloos' en 'blind'. De
ag kan nu rijzen: Is Sacharow
nu niet even blind en beginsel-
5 geweest als zijn opdrachtge-
s? Hij heeft de waterstofbom
h maar helpen ontwikkelen en
zelfs de Stalinprijs voor toege-
1 gekregen en geaccepteerd,
antwoord van 'de vader van de
ssische waterstofbom' een
ïduidlng, die hij relativeert is,
hij in dat stadium de ontwikke-
g van atoomwapens voor zijn
van levensbelang achtte,
oestsjew bracht het zo onder
iden'De wetenschapsman in
ozag zijn vaderlandse plicht en
relde die voortreffelijk'.
Chroestsjew voegde aan boven
staande zin deze toe: 'De pacifist in
hem deed hem aarzelen'. Chroests
jew zelf gaf daartoe in 1956 min of
meer de stoot met zijn geheime
rede op het 20ste Partij-Congres. 59
pagina's lang. In de sfeer van des
talinisatie en dooi kwam Sacharow
tot bezinning, bezinning op het
vernietigingsmiddel, dat de mens
heid met ondergang bedreigde. Hij
maakte In dit opzicht dezelfde ont
wikkeling door als zijn Amerikaan
se collega Oppenheimer: van het
zich verdiepen in de kleine wereld
van het atoom naar betrokkenheid
bij de door een mogelijke kernoor
log bedreigde mensheid. Albert
Schweitzer, schrijft hij, heeft hem
hierbij sterk beïnvloed. Diens axio
ma 'Eerbied voor het leven' kreeg
voor Sacharow door de mogelijk
heid van radio-actieve aantasting
van het leven op ongekend grote
schaal een indrukwekkender bete
kenis.
De ommekeer in Sacharows denken
bracht hem tot een niet aflatende
campagne tegen voorgenomen
kernbomproeven in de Sowjet-
Unle. Die begon in 1958. Chroests
jew wilde zijn harde Berlijn-aan-
pak met de proeven kracht bijzet
ten. Op een vergadering van
atoomgeleerden met premier
Chroestsjew speelde Sacharow deze
een waarschuwend briefje in han
den. Deze stopte het in zijn borst
zak. Aan het diner na de vergade
ring sprak de partijleider: 'Sacha
row is een goed geleerde, maar ik
zou een slappeling zijn, als ik luis
terde naar mensen als hij. Tegen
de hervatting van de proeven in
1961 protesteerde Sacharow op
nieuw heftig bij Chroestsjew. Nu
per telefoon. Resultaat: de proefne
ming werd vervróegd! De ontzet
ting hierover is Sacharow zijn ge
hele leven bijgebleven. Toch ble.ven
zijn bemoeiingen niet geheel
vruchteloos. In 1963 ondertekenden
Chroestsjew en president Kennedy
in Moskou een beperkt kemstop-
verdrag: kernproeven in de atmos
feer, in de kosmos en onder water
werden verboden. Sacharows in
vloed op de totstandkoming van dit
accoord is onmiskenbaar.
Sacharow, wiens beminnelijkheid
en bescheidenheid van de foto ach
ter op het boek zijn af te lezen, zal
de eerste zijn om alle pathos en
fanfare rond zijn optreden af te
wijzen. Maar zijn onverschrokken
heid dwingt bewondering af. Tegen
alle intimidatie en verguizing in
draagt hij sinds 1958 zijn ideeën
uit. Hij deed dat ih het eerste
geschrift van zijn bundel, getiteld
'Gedachten, over vooruitgang,
vreedzame coëxistentie en intellec
tuele vrijheid' ondergrond gepubli
ceerd tijdens de Praagse lente
(1968), in protestbrieven aan .de
Opperste Sowjet en in memoranda
aan partijleider Brezjnew. Hij deed
dat door zijn afkeurende aanwezig
heid bij politieke processen, door
zijn posten vaak bij vrieskou
voor het gerechtsgebouw, waaruit
hij in 1971 "was verwijderd, toen het
proces tegen de dissident Boe-
kowsky werd gevoèrd. Deze was op
gekomen tegen de opsluiting in
psychiatrische klinieken van mede
dissidenten. Sacharow richtte zich
ook tot het buitenland, onder meer
door het interview met een Zweed
se T.V. commentator, waarover de
'Literatornaja Gazeta' haar gal uit
spuwde in het artikel 'Leverancier
van laster'. Zelfs zijn ondervraging
in augustus 1973 door de substituut
procureur-generaal Maljarow, dat
begon met de dreigende woorden:
'Dit gesprek is bedoeld als een
waarschuwing.' liet hij in de 'Sa-
mizdat', de ondergrondse geschrif
ten in de U.S.S.R., circuleren. Het
staat ook in zijn boek afgedrukt.
Het document van het Comité voor
de rechten van de mens verdient
aparte vermelding. Het comité,
door Sacharow in 1970 samen met
twee andere dissidente fysici ge
vormd, vestigde in dit document de
aandacht op de opsluiting van af-
wijkelingen in psychiatrische kli
nieken en op het feit, dat personen,
die hierover onthullingen doen
slachtoffer worden van Justitiële
wraakoefening.
Reeds in 1964 gfif Chroestsjew aan
de KGB opdracht Sacharow 'een les
te geven'. Deze had zich verzet
tegen de candidatuur voor de Sow
jet Academie van Wetenschappen
van Trapjeznikow, de 'tsaar van
research en opvoeding' in de Sow
jet-Unie, een stalinist. Van het les
je kwam niets. Chroestsjew kwam
zelf ten val. Brezjnew, zijn opvol
ger. een vriend van Trapjeznikow,
liet de zaak betijen. Hij paste op
Sacharow toé, wat hij op zijn voor
ganger Chroestsjew toepaste. Hij
trachtte de tegenspreker dood te
zwijgen. Op Sacharows memoran
dum van maart '71 aan Brezjnews
adres, waarbij hij documenten over
het Comité voor de rechten van de
mens insloot, reageerde de partij
leider niet. Op een Nawoord even
min. Sacharow sprak verder. Dood
zwijgen is er niet bij. Ook het
Brezjnewregiem is gaan reageren
met 'lesjes geven'. Officiële schrij
vers suggereerden, dat Sacharow uit
was op 'de complimenten van het
Pentagon', agitatoren hoonden hem
op partijbijeenkonïsten, politiemen
sen 'bewaakten zijn woning en een
keer drongen rechercheurs zelfs
zijn huis binnen en doorzochten
dat. De climax werd bereikt in het
dreigende onderhoud met Maljarow.
Dit laatste is overigens tevens een
staaltje van Sacharows scherpzin
nigheid. zijn onafhankelijke wijze
van denken yan zijn onverschrok
kenheid.
Over de druk op zijn gezin maakt
Sacharow zich grote zorgen. In de
tijd, dat hij politieke processen
ging bijwonen, ontviel zijn vrouw
hem. Toen de druk van het regiem
toenam, begonnen zijn drie kinde
ren hem te mijden. Na een Jaar
weduwnaarschap hertrouwde Sa
charow. Jelena Bonner, zijn tweede
vrouw, had hij ontmoet tijdens een
protéstwake bij de rechtzaal. Zij
kon meepraten over rechteloosheid.
Haar moeder had onder Stalin 16
jaar in een kamp doorgebracht. Je
lena maakte herhaaldelijk mee, dat
in huize Sacharow de telefoon rin
kelde voor de zoveelste bedreiging.
Ook zij werd door de autoriteiten
op h'et matje geroepen voor een
urenlange ondervraging (november
'73). Haar dochter Tatjana werd in
haar vierde studiejaar de toegang
tot de Universiteit ontzegd. Tatja-
na's broer Alexei werd er ondanks
zijn goede eindexamencijfers, zelfs
niet toegelaten. Per gratie mocht
hij gaan studeren aan het LenJn-
instituut voor paedagogiek, waar
Sacharows vader nog een tijdlang
had gedoceerd.
De kring van medestanders van
Sacharow werd gaandeweg kleiner.
De intimidatie werkte. Op verschil
lende manieren nam het Brezjnew
regiem de dissidenten in de tang.
Sacharow zette de strijd voort, be
dreigd en meer en meer vereenza
mend.
Welke strijd? De strijd, gebaseerd
op twee fundamentele uitgangspun
ten, die hij in zijn eerste publicatie,
'Gedachten', noemde. Het eerste is:
door haar verdeeldheid wordt de
mensheid met de ondergang be
dreigd en het tweede: intellectuele
vrijheid is van levensbelang voor
de menselijke samenleving. Sacha
row strijdt voor het naar elkaar
toegroeien Van de twee supermach
ten. de U.S.SH. en de U.S.A. (Zijn
mening over China blijkt in het
boek nog niet uitgekristalliseerd te
zijn). Het tweede doel dat Sacha
row zich stelt acht hij een onont
koombare voorwaarde voor het be
reiken van het eerste. De Sowjet-
Unie zal moeten democratiseren en
liberaliseren. Zonder een Russische
lente zullen de volken van de Sow
jet-Unie verder wegzinken in apa
thie en overschilligheld. En de we
reld zal daarvan de noodlottige ge
volgen ondervinden. Sacharow
heeft een boodschap voor de gehele
mensheid, een boodschap van hoop
en universele bevrijding. In zijn
geschriften blijkt niet of hij te rade
is gegaan bij het Evangelie. Maar
stellig kunnen ook 'de kinderen des
lichts' bij hem te rade gaan.
x) Sacharow spreekt. Van atoomge
leerde tot dissident. Met een na
woord van Harrison E. Salisbury.
Uitg. De Boekerij, Baarn, 184 bldz.
prijs 15,90.
Veteranen sterven nooit, zij vervagen gewoon. Dit oude soldatenlied is zeker van toepassing op
maarschalk Tsjang Kai-shek, die de afgelopen week op 87-jarige leeftijd overleed. Hij is onopval
lend uit het strijdperk getreden, maar in zijn politieke testament riep hij zijn aanhangers op
nieuw op om met uitzonderlijk geduld te volharden in het streven naar herwinning van het Chi
nese vasteland (communistisch China). Een hersenschim heeft Trouw dat genoemd (7 april j.l.).
En terecht. Van groot belang wordt nu echter de vraag, wat er met Formosa (Taiwan) en de
christelijke kerken aldaar gaat gebeuren.
door Dick Kooiman
Formosa Is een eiland' ter grootte
van Nederland en ligt ruim *100
mijl buiten de Chinese kust. Afge
zien van een voorbijgaande kolo-
nlsatig-poging door de nederland-
se Oost-Indische Compagnie (17e
eeuw) had geen enkele mogend
heid ooit aanspraak gemaakt op
dit eiland. Pas in die 17e eeuw
kwam daar verandering in. Toen
de Mandsjoe's vanuit het noorden
China veroverden zochten aan
hangers van de regerende Ming-
dynastie op dit eiland een wijk-
plaats. Zij beschouwden het als
l een basis voor een toekomstige
herovering -van het vasteland,
maar na een korte tijd werd For
mosa door de Mandsjoe-troepen
in bezit genomen. Nadien maakte
Fqrmosa deel van het Chinese kei
zerrijk.
De oorspronkelijke eilandbevol-
;klng, een stammengemeenschap
|van onduidelijke herkomst, was
°ok vóórdien reeds geleidelijk
aangevuld en verdreven door Chi
nese immigranten. Gedreven door
ekonomische crisis of politieke
discriminatie zochten Chinezen
mt de kustprovincies een heenko
men naar Formosa in de hoop op
een beter bestaan. Thans bedraagt
het aantal op het eiland geboren
Chinezen (Formosanen) meer dan
U l- miljoen. In het oostelijke.
34 moeilijk toegankelijke bergland
vonen nog afstammelingen van
de oorspronkelijke stamvolken
maar hun aantal is gering.
Wijkplaats
Toen in 1949 het vasteland van
China door de communistische
troepen werd veroverd zochten
opnieuw de aanhangers van het,
oude regime een wijkplaats op dit
«land. Nu waren het de nationa
listen onder leiding van Tsjang
Kai-shek, die Formosa Inrichtten
mis een lanceerbasis voor een toe
komstige herovering van China.
°eze vasteland-chinezen, zoals de
nationalisten op Formosa worden
itenoemd. vormen met hun aantal
van ruim twee miljoen eén domi-
hmnte minderheid. Zij wisten de
economische en bestuurlijke orga
nisatie van het eiland onderge
schikt te maken aan hun ideaal
v*n toekomstige hereniging. Een
opstand van de Formosanen werd
bloedig gesmoord eri het verlenen
van politieke voorrechten werd
uitgesteld totdat verkiezingen
zouden zijn gehouden in héél Chi
na (dus inklusief het door de
kommunisten beheerde vaste
land). En daarvan is het zoals
bekend nooit gekomen.
Een herstel van het nationalisti
sche bewind over heel China kan
inderdaad als een hersenschim
worden beschouwd. De terugkeer
naar. het vasteland is een holle
frase en de pretentie van de natio
nalisten de enig.wettige regering
van China te zijn is de laatste
jaren danig verbleekt. Vooral de
toewijzing van de Chinese verte
genwoordiging in de V.N. aan de
regering van Mao Tse-toeng en
het bezoek van president Nixon
aan Peking hebben de nationalis
tische aanspraken een geduchte
knauw gegeven. De vraag wordt
klemmend wat de toekomstige
status van Formosa moet zijn. Zo
lang de oude maarschalk leefde
werd aan de bestaande situatie
althans nog lippendienst bewezen.
Maar nu met de dood van Tsjang
Kai-shek de hoogst bejaarde vete
ter wereld die tussen Mao en
Tsjang Is begraven komen ook
andere mogelijkheden aan de or
de. De belangrijkste zijn hereni
ging onder Peking of zelfstandig
heid als republiek Formosa.
Hoewel Peking zich al geruime
tijd opmaakt om Taiwan te be
vrijden lijkt een militaire verove
ring van dit eiland niet waar
schijnlijk. Een gewelddadige be
zetting zou ernstig afbreuk doen
aan China's nieuw gewonnen pres
tige en een verdere toenadering
tot Amerika belemmeren. Een
vreedzame lnkorporatie ligt meer
voor de hand. Het is niet onwaar
schijnlijk dat verschillende mo
gendheden (b.v. Amerika), die uit
respekt voor Tsjang nog niet tot
volledige erkenning van Peking
zijn overgegaan, dit nu alsnog
zullen doen met als resultaat een
volledig Isolement voor het natio
nalistische bewind in Taipei (For
mosa). Bovendien doen reeds ja
ren geruchten de ronde dat pre
mier Tsjang Tsjing-Koeo. de zoon
van Tsjang en Formosa's nieuwe
sterke man, bereid zou zijn een
regeling te treffen, waarbij For
mosa met behoud van enige for
mele rechten zou worden geinkor-
poreerd in de Chinese Volksrepu
bliek. Een inlijving zou op die
manier zonder slag of stoot verlo
pen.
Hoe denken' de ruim twaalf mil
joen Formosanen zelf over hun
toekomst? Daarover is niet zoveel
bekend. Eigenlijk zijn er maar
twee kanalen, waarlangs wij Iets
over de politieke aspiraties van de
Formosanen te weten kunnen ko
men, n.l. de onafhankelijkheids
beweging en de Presbyteriaanse
kerken.
Duizenden Formosanen zijn naar
het buitenland gevlucht waar zij
organisaties stichtten voor de on
afhankelijkheid en bevrijding van
Formosa. In 1970 verenigden ver
schillende groeperingen zich in
een wereldfederatie (de WUFI)
met afdelingen op Formosa, in
Japan. Amerika en Europa. Blij
kens haar publikaties stelt de on
afhankelijkheidsbeweging zich o.a.
ten doel de wereldopinie te infor
meren 'dat de fundamentele vrij
heden en mensenrechten, zoals
die zijn vastgesteld in de Univer
sele Verklaring van de Mensen
rechten. worden ontzegd aan het
volk van Formosa onder de rege
ring van Tsjang Kal-shek en door
de dreiging van overheersing door
communistisch China'. Tsjang en
Mao worden dus beiden afgewe
zen. Met een beroep op een eigen,
niet Chinees karakter van Formo
sa's geschiedenis en kuituur wordt
gestreefd naar een zelfstandige
bestemming voor het eiland. Naar
aangenomen wordt spreekt de on
afhankelijkheidsbeweging namens
de overgrote meerderheid van de
politiek bewuste Formosanen.
Maar de mogelijkheden voor een
vrije politieke meningsuiting zijn
op Formosa te beperkt om deze
veronderstelling met zekerheid te
bevestigen.
Na het reeds genoemde bezoek
van Nixon aan China én de daar
op gevolgde amerikaans-chinese
toenadering is de WUFI ultéénge-
vallen. De hoop dat Amerika een
lans zou breken voor toepassing
van het zelfbeschikkingsrecht op
Formosa vervloog. Sommigen kie
zen nu voor Peking, anderen voor
Taipei. Een romp-groepering blijft
aan de eis om onafhankelijkheid
vasthouden. Peking zowel als Tai
pei wedijveren nu om de gunsten
van de vroegere WUFI-aanhan-
gers.
Presbyterianen
De Presbyteriaanse kerk tenslotte
kan worden beschouwd als een
vrij zuivere expressie van de For-
mosaanse gevoelens. De oorzaak
daarvan ligt in de zendingsge-
sohiedenis. Tot 1949 waren de
Presbyterianen praktisch de enige
protestantse denominatie die op
Formosa zending dreef.' Na 1949
kwamen met de nationalisten
meer dan 60 andere zendingsge
in de Soen Jat-scn gedenkhal in Taipeli brachten duizenden vasteland-Chinezen deze week een
laatste groet aan Tsjang Kai-sjek, de man die in 1949 Formosa als het ware op de vlucht an
nexeerde.
nootschappen en kerkorganisaties
naar het eiland over. Maar deze,
zoals b.v. de R.K. kerk, staan vrij
wel zonder uitzondering onder lei
ding van vasteland-Chinezen. De
verenigde Presbyteriaanse kerk
echter, die haar aanhang uitslui
tend betrekt uit Formosanen en
de oude stamvolken, Is de grootste
zelfstandige organisatie die niet
onder kontrole staat van vasteland-
Chinezen. De opinie van deze
kerk met haar meer dan 200.000
leden is daarom wel van groot
belang. v
Eind 1971 gaf de Presbyteriaanse
kerk op Formosa een verklaring
uit over de toekomst van het ei
land. Deze verklaring sprak met
zorg over Nixons voorgenomen
bezoek aan China. 'Wij verzetten
ons', zo luidde de verklaring, 'te
gen elke machtige natie die het
recht en de wensen van 15 mil
joen mensen negeert en die uni
laterale beslissingen neemt ten
eigen voordele, omdat God heeft
verordend en het Charter van de
V.N. heeft bevestigd, dat ieder
volk het recht heeft om over zijn
eigen lot te beslissen. Onze natie
dreigt het slachtoffer te worden
van internationale politieke belan
gen en als deze tendens niet
wordt gekeerd zal Formosa het lot
delen van de volken in Oost
Europa'. Bij de regering van
Tsjang werd- er op aangedrongen
verkiezingen" te houden voor de
hoogste bestuursorganen om de
vertegenwoordigers die 25 Jaar ge
leden op het vasteland werden
gekozen te vervangen.
In de meeste kerken werd deze
verklaring van de kansel voorge
lezen, maar er waren maar weinig
kranten die het waagden deze
verklaring af te drukken, aan de
wereldpers ging deze verklaring
vrijwel onopgemerkt voorbij.
In 1973 werden er op Formosa
Inderdaad verkiezingen gehouden.
De nationale bestuursorganen,
waarvoor sedert 1947 geen nieuwe
leden meer waren aangewezen,
hadden aanvulling nodig. Van
groot belang daarbij was, dat het
onderscheid tussen Formosanen
en vasteland-Chinezen verviel, zo
dat hiermee een eerste stap werd
gezet op de weg naar een grotere
participatie van Formosaanse ele
menten in het bestuur.
Geen van tweeën
De internationale politieke ten
dens is echter sindsdien niet ge
keerd. Steeds meer staten gaven
hun relaties met Taipei op in ruil
voor vriendschappelijke betrek
kingen met Peking zonder dat
ook maar in het voorbijgaan over
de toekomst van de eilandbevol
king wordt gerept. Eind 1973 geeft
de Presbyteriaanse kerk opnieuw
een verklaring uit ten gunste van
het zelfbeschikkingsrecht. Deze
beweging van Formosaanse chris
tenen voor zelfbeschikking gaf
duidelijk te kennen nóch door
kommunistische nóch door natio
nalistische Chinezen geregeerd te
willen worden. Bij dit verlangen
sloo t een campagne voor een
rechtvaardig referendum aan, die
werd geleld door dr. Tsjoeng
Hoei-Hoeang, oud-bestuurder van
de Presbyteriaanse kerk en, mo
menteel direkteur van het fonds
voor theologische opleidingen bij
de Wereldraad van Kerken.
Nu Mao's grote tegenspeler Tsjang
van het toneel is verdwenen mag
worden aangenomen dat de chris
tenen op Formosa zich in toene
mende mate zullen kanten tégen
nauwere aansluiting van hun el-
land bij de Chinese Volksrepu
bliek. Verwacht mag worden dat
zij uit angst dat er beslisssingen
zullen vallen over Formosa en
zonder Formosa met hernieuwde
kracht zullen aandringen te wor
den gehoord. Als Nederlanders,
herinneren wij ons ongetwijfeld
dat West-Irian pas werd overge
dragen aan de Indonesische Re
publiek nadat onder toezicht van
de V.N. hierover een volksreferen
dum was gehouden. Voor de toe
komst van Formosa verdient een
dergelijk referendum evenzeer alle
aanbeveling.
Een andere overweging die voor
de christenen speelt is dat de
volksrepubliek weliswaar op veler
lei terreinen indrukwekkende
vooruitgang heeft geboekt, maar
dat de vrijheid van godsdienst al
daar een dode letter is gebleven.
Onder de nationalisten op Formo
sa daarentegen bestaat een vrij
grote vrijheid van godsdienst, al
is het in andere opzichten be
paald geen paradijs voor mensen
rechten.
Wie luistert?
Het is van vitaal belang dat For
mosanen gehoord gaan worden als
de toekomstige status van hun
eiland in het geding is. En dat
laatste is na de dood van Tsjang
meer dan ooit het geval. En er zal
op moeten worden aangedrongen
dat de politieke rekenaars met
hun militaire en handels-balansen
niet vergeten de belangen van
zelfbeschikking en geloofsvrijheid
in hun berekeningen op te ne
men. Bij het uitermate belangrij
ke streven om de contakten met
de Chinese volksrepubliek aan te
halen zal ër op moeten worden
toegezien dat dit agendapunt niet
wordt vergeten of verwaarloosd.
Dick Kooiman is medewerker
voor de Aziatische geschiedenis
aan de Vrije Universiteit.
