Bavianen en Slijkgeuzen
De werksters bij
Koos Postema
In een stampvolle kerk daarginds
Beroepingswerk
Raad van kerken
in VS op de korrel
Zuster J. Rijkhoek
overleden
Trouw
Kwartet
TROUW KWARTET ZATERDAG 4 JANUARI 1975
KERK T2/K2
Het boek 'Bavianen en Slijkgeuzen' onlangs in het licht gekomen van de hand
van A. Th. van Deursen, hoogleraar in de geschiedenis aan de Vrije Universi
teit te Amsterdam, is een voortreffelijk boek. Van deze soort en deze kwaliteit
verschijnen er in ons land niet vele, en zeker niet ieder jaar.
prof. dr. D. Nauta
Beweringen en opvattingen die
men bij diverse vooraanstaande ge
schiedschrijvers kan aantreffen, zo
als bij Geyl, Romein, Rogier, Enno
van Gelder om het bij deze
namen te laten worden hier op
goede en veelal ook afdoende gron
den weersproken. Dat de auteur
een resultaat van die aard heeft
kunnen bereiken, is te danken aan
het door hem met voorbeeldige
ijver ingestelde onderzoek in ar
chieven en het gebruikmaken van
de in aanmerking komende primai
re bronnen alsmede aan de door
hem aan de dag gelegde scherpzin
nige ontleding van het verzamelde
materiaal.
Periode
De behandelde periode uit de ge
schiedenis wordt in de ondertitel
van het boek vrij nauwkeurig aan
geduid: Kerk en kerkvolk ten tijde
van Maurits en Oldebarnevelt
(meer terecht in het boek zelf en
in het register: Oldenbarnevelt). In
werkelijkheid zijn de grenzen van
de aldus afgebakende periode, noch
naar achteren noch naar voren,
geheel in acht genomen. Met name
is dit het geval met de jaren welke
er aan voorafgaan in de zestiende
eeuw.
De inhoudsopgave wil dat er twee
delen zijn. het eerste getiteld: de
hervormde kerk, het tweede geti
teld: het conflict van de bestands
jaren. Het boek zelf kent alleen
een doorlopende indeling in hoofd
stukken, waarvan er in het geheel
zeventien zijn. In wat onder het
eerste deel valt nu grijpt de auteur
telkens terug naar een periode lig
gend vóór Maurits en Oldenbarne
velt, tot de jaren 1568 en 1571 toe.
Iets wat bij de door hem gekozen
opzet ook een onvermijdelijke zaak
moet worden genoemd.
Kerkvolk
Naast de kerk vinden wij afzonder
lijk het kerkvolk vermeld. Dit
hangt samen met de uitdrukkelijke
bedoeling van de auteur om vooral
aandacht te schenken juist aan de
gewone leden der kerk en aan de
door hen ingenomen positie bij de
behandeling van de toen gerezen
kwesties. Ik a cht dit een van de
bijzondere verdiensten van dit ook
overigens zo geslaagde werk.
In zijn 'Woord vooraf' geeft hij te
kennen in dat opzicht gaarne nog
meer te hebben kunnen leveren. De
kerkganger van die dagen had hij
scherper nog willen tekenen 'tegen
de bredere achtergrond van de ge
hele Hollandse volkscultuur in de
ruimste zin van het woord'. Prakti
sche bezwaren hebben de verwe
zenlijking van dat plan verhinderd.
Niettemin kan hem zonder reserve
de verzekering worden gegeven, dat
ook binnen het hier aanwezige be
scheidener bestek zijn boek bij
draagt 'tot het begrijpen van gewo
ne Hollanders in de vroege zeven
tiende eeuw', met name dan in hun
kerkelijke gedragingen.
Scheldwoorden
Het. hangt met de bedoelde strek
king samen dat het boek de niet
voor ieder op het eerste horen be
grijpelijke hoofdtitel: Bavianen en
Slijkgeuzen, voert. Deze keert terug
boven het zestiende hoofdstuk, daar
met de toevoeging: het volk ln de
kerkelijke strijd. De vermelde be
namingen waren de scheldwoorden,
waarmee Contraremonstranten en
Remonstranten, vanaf een bepaald
tijdstip in de kerkelijke strijd van
hun dagen, wel gewoon waren el
kander onderling aan te spreken.
In dat verband komt het sociolo
gisch aspect van de toenmalige
verwikkelingen aan de orde, waar
bij de auteur gelegenheid vindt op
overtuigende gronden de door Ro
mein gegeven vooretelling van za
ken af te wijzen.
Kersen
In het zo juist genoemde hoofdstuk
kan de jager naar historische anec-
doten het een en ander van zijn
gading vinden. Ook elders in het
boek kan iemand voor dat doel
terecht. Ter illustratie haal ik hier
aan wat er in 1603 te Oudewater is
voorgevallen. Daar deed toen Jo
hannes Lydius als predikant zijn
intrede. Hij vond er als collega
naast zich Stangerus, die gewoon
was ook een winkel te drijven. Hij
maakte bezwaar tegen die combi
natie. en voerde als bewijs aan dat
de Levieten volgens de Schrift geen
eigen erfdeel hadden, maar van
tienden moesten leven. De ker-
keraad ging hierop in en verbood
toen aan Stangerus het winkel
houden. Maar wat gebeurde? Van
Deursen vertelt:
'Zes weken later deed overal het
gerucht de ronde, dat Lydius
's nachts inet een ladder in de
boomgaard van Stangerus geklom
men was en zich daar tegoed ge
daan had aan de kersen. Men
trachtte de bron van dit gerucht op
te sporen, kwam terecht bij het
meisje van Stangerus, en van het
meisje bij diens vrouw. In de ker-
keraad geroepen, bekende zij deze
geschiedenis zelf te hebben verzon
nen. Ze had er spijt van, verklaarde
ze. en wilde zich graag weer met
Lydius verzoenen. Maar dan moest
hij ook zorgen dat ze haar winkel
tje terug kreeg. Haar man wist haar
zo ver te krijgen dat ze Lydius
zonder voorwaarden de hand gaf,
maar ze deed het zwijgend, met
afgewend gelaat. De verhouding
tussen Lydius en Stangerus bleef zo
gespannen, dat zij tenslotte voor de
kerkeraad een overeenkomst moes
ten sluiten. Wie het eerste de vrede
verbrak, verbeurde een gulden aan
de armen (blz. 76).
Kerkvolk in de zeventiende eeuw. Hendrick Maertensz. Sorg (1611 tot 1670) maakte dit schilderij
van een zingende gemeente in een kleine protestantse kerk.
Bijdragen
Het is echter niet enkel vanwege
dergelijke anecdotes dat het boek
aanspraak kan maken op een meer
algemene belangstelling, ook buiten
de engere kring van de geschiedbe-
oefenaars. Wat deze laatstbedoelden
betreft, zij nog aangetekend dat
hun speciaal welkom zullen zijn de
zestig bladzijden aan bijlagen, met
allerlei interessant bewijsmateriaal
Kerk gaat uit in Semarang.
voor het in het boek opgenomen
verhaal. De auteur heeft knap werk
geleverd, dat zonder meer toegan
kelijk is ook voor de ruime kring
van belangstellenden in de geschie
denis der kerk. die de bijlagen en
voorts de talrijke verwijzingen aan
de voet der bladzijden zullen laten
voor wat ze zijn. Het boek dat
zoveel waardevol materiaal uitstalt
en tevens een helder inzicht biedt
in de toenmalige verhoudingen, is
geschreven niet in de taal 'der ge
leerden.
Heilzaam
Serieuze kennisneming van de in
houd kan heilzaam zijn voor wie in
de mening verkeren dat de kerk
van die dagen een ideaal beeld
vertoond heeft waarop wij met alle
verwikkelingen in onze kerken niet
anders dan met jaloersheid zouden
moeten heenblikken; voor wie de
voorstelling huldigen, als zou toen-
dertijd de plaatselijke kerk geheel
zelfstandig zijn geweest en alles
hebben kunnen beslissen en de
classis of een andere meerdere ver
gadering weinig beslissende be
voegdheid hebben bezeten: en in
het algemeen voor allen die, met
een beroep op de gesteldheid in de
kerk der reformatie van het begin,
over de kerk van hun eigen tijd
hun verontrusting uitspreken en
hun kritiek uitstorten.
Hetzelfde geldt evenzeer met be
trekking tot degenen die de idee
lanceren van eenkerk. "waarin
naast elkander op gelijke voet
christenen'verenigd moeten worden
met een zeer uiteenlopende opvat
ting omtrent kernstukken, van de
leer der kerk.
Holland
Voor de volledigheid zij nog opge
merkt dat het boek zich beperkt tot
de strijd, tussen Remonstranten en
Contraremonstranten in de beide
Hollanden. De overige gewesten
zijn niet in de beschouwing betrok
ken geworden. Eenbezwaar is dit
allerminst. Want in Holland be
vond zich de brandhaard van de
kerkelijke strijd, die de" staatkundi
ge verhoudingen niet onberoerd
liet. Wat in dat gewest zich voltrok,
mag als typerend worden be
schouwd en was beslissend voor de
afloop van het gehele conflict.
Op détailpunten kan ik liier niet
ingaan. Vreemd vind ik het gebruik
van de benaming Hervormde kerk
als doorgaande aanduiding .voor de
kerk van die dagen, terwijl zij zelve
zich Gereformeerd- placht te noe
men. Ook versta ik niet de veelvul
dige verwijzing naar het handboek
je uit het jaar 1861 voor de tekst
van synodale vergaderingen uit de
'zestiende eeuw, terwijl goede meer
recente uitgaven ons ten dienste,
staan, zoals die. door F. L. Rutgers,
een uitgave aan de auteur bekend
en een enkele maal ook door hem
aangehaald.
Prof. dr. D. Nauta, emeritus hoogle
raar in de kerkgeschiedenis aan de
Vrije Universiteit te Amsterdam be
spreekt: 'Bavianen en Slijkgeuzen.
Kerk en kerkvolk ten tijde van
Maurits en Oldebarnèvelt' door A.
Th. van Deursen. Uitg. Van Gorcnm
Comp. b.v.. Assen, 1974. Histori
sche Bibliotheek, no. 92 4XII, 472
blz., geb. ƒ59,-.).
NED; HERV. KERK
Beroepen: te Eist J. de Vreugd te
Haatten.
Aangenomen: naar Burbach (Ev.
Reform. Gemeinde) J. Pannekoek
te Houtrijk en Polanen.
Bedankt: voor Monster T. Lekker-
kerker te Leerdam; voor Wouters-
woude C. Evers te Leerbroek.
GEREF. KERKEN
BeToepen: te Amsterdam-Noord
mevr. G. van 't Slot kand. te Am
sterdam.
Aangenomen: naar Hoorn H. Bone
stro te Raamsdonk.
Intrede: te St. Pancras kand. M.
Los te Amsterdam.
GEREF. KERKEN (VRIJGEM.)
Beroepen: te Zuidhorn, Spaken
burg-Zuid en te Heemse T. Boers-
ma te Assen.
Beroepen te Wapenveld: S. A. van
der Veer te Hardinxveld.
GEREF. GEMEENTEN
Beroepen: te Arnhem K. de Gier te
Den Haag.
Bedankt: voor Beekbergen N. W.
Schreuder te Goes.
GEREF. GEMEENTEN IN NED.
Beroepen: te Terneuzen M. van
Beek te Opheusden.
NEW YORK De nationale raad
van kerken in de Verenigde Staten
is een van de 99 als ondermijnend
gebrandmerkte organisaties, die in
de periode van 1969 tot 1973 door
de speurders van de Amerikaanse
belastingdienst op de korrel werden
genomen. Dit is eerst nu bekend
geworden door een aanklacht van
de Amerikaanse onderzoeker Ralpb
Nader. Volgens dr. Claire Rendall,
de secretaris van de raad van ker
ken, was het onderzoek, dat twee
en half jaar duurde, et»n openlijke
bevestiging van het feit, dat het
Witte Huis onder Nixon trachtte de
belastingdienst te gebruiken om de
kerken onder druk te zetten.
Volgens Ralph Nader heeft de be
lastingdienst haar eigen gedragsre
gels overtreden, volgens welke ker
ken en kerkelijke instellingen uit
gesloten zijnvan belastingcontrole
Volgens Nader was dit een overtre
ding van de wet op de gewetens
vrijheid.
Claire Rendall heeft gezegd dat de
belastingdienst niet alleen de boe
ken van de raad van kerken heefl
nagezien, maar dat ook verslager
en publicaties van de raad werdei:
onderzocht. Vólgens haar was hel
vooral verontrustend, omdat niei
duidelijk werd, waar de ambtenarer
naar zochten. De nationale raac
van kerken, waar 31 kerken in de
VS lid van zijn, heeft tenslotte, aar
de belastingambtenaren de toegang
geweigerd, waarna in juni 1972 aar
de raad werd meegedeeld, dat ei
niets zou veranderen aan de belas
tingvrijdom van de kerken.
door A. J. Klei
Het jaar van de vrouw was ver
leden week zaterdag naar we al
len weten nog niet begonnen,
maar Koos Postema kon het niet
meer houden en bracht als voor
proefje de buiten de deur wer
kende moeder op het scherm.
DEN HAAG. Op tachtigjarigf
leeftijd "is overleden zpster. Jeanette
Rijkhoek, die in de zending van d<
.vrije, evangelische gemeenten eer.
belangrijke plaats heeft ingenomen
Na een opleiding in de diaconesse-
ninrichting van Kaiserswerth in
Duitsland werkte zij eerst enige ja
ren in de Salatiga-zending op Mid
den-Java en vervolgens, dertig jaar,
van 1927 tot 1957, op Samosir (Su
matra)
Minder woningbouw
Van een verslaggever
DEN HAAG De woningbouw in
ons land is vorig jaar teruggelopen.
"Volgens gegevens van het Centraal
Bureau voor de Statistiek (CBS)
werden in de eerste elf maanden
■133.478 woningen voltooid, vijf pro
cent minder dan in de vergelijkbare
periode in 1973. Het aantal wonin
gen met de bouw waarvan men in de
eerste elf maanden vorig jaar be
gon was 104.628. Dat is 21 procent
minder dan in de periode januari-
november 1973.
door Ton van der Hammen
Het is natuurlijk strikt individueel, maar hoor je een stampvolle Indonesische kerk een lied als
'Heilig, heilig, heilig! Here God almachtig' inzetten, dat je aarzelend in die taal tracht mee te
zingen, dan kan je dat ontroeren. Wat is daar de oorzaak van: de eerbied en overgave waarmee
woord voor woord gezongen wordt? Je onderdompeling in een haast tastbare gewijde sfeer, die je
onwillekeurig vergelijkt met soms routineuze diensten thuis? De gemeenschap der heiligen, die je
in een zo ander milieu ineens versterkt beleeft?
Er zal wel van alles iets bij zijn.
Hoe dan ook. bij dit eerste vers is
voor mij de dienst meteen goed.
Al heeft de dominee het mis
schien alleen maar om de tweede
regel: 'Vroeg in de morgenstond
worde U ons lied gewijd' gekozen.
Want deze gemeente van de Indo
nesische christelijke kerk (GKI)
in Semarang zit al vóór zes uur
'gepind en gedreven' in de ban
ken. Jongeren hebben hun eigen
dienst in een bijgebouw.
Het bedehuis aan een weg, ge
naamd Karangsaru, is van 1952:
een laatbloeier van het Neder
landse type villakerk, kruisvormig
gebouwd met laag naar beneden
lopend dakwerk. Binnen: ban-
kenslagorden, allemaal direct ge
richt op de woordverkondiging:
de 'doorlopende' preekstoel, met
aan de ene kant een 'erop' en aan
de andere kant een nooit gebruik
te 'eraf. Kortom, keurige symme
trie tot in de finesses: deuren ter
weerszijden van de preekstoel en
daarboven dan weer' liedborden.
Geen pijporgel (duur en moeilijk
te onderhouden in dit land) maar
een elektronisch instrument,
waarvan de toetsen door een al
lerliefst meisje in geel bevallig
worden beroerd.
Een zware zoemer galmt door de
ruimte. Dominee en kerkeraad (de
vrouw in het ambt!) verschijnen.
Nu twee keer dat geluid: de ge
meente gaat staan. De liturgie is
vertrouwd. Gastdominee Kunimit-
su Ogawa uit Japan houdt een
preek naar aanleiding van 1 Ti-
motheus 2, 7: 'Ik ben als verkon
diger en apostel gesteld, spreek
waarheid en geen leugen, als een
leermeester der heidenen in ge
loof en waarheid', wat hij ook op
zichzelf, als een getuigenis zal
gaan betrekken. Eerst vertelt hij
over de broeders en zusters ln
Japan, die er als christenen een
verdwijnende minderheid vormen,
maar daardoor juist te meer tot
verkondigen worden gestimuleerd.
De kerk groeit, net als hier. Hij
zelf voelde zich tot verkondiger
geroepen, toen hij al halverwege
een andere dan de theologische
studie was. Maar God tilde hem
boven veel persoonlijke moeilijk
heden uit en leidde zijn weg.
waarop hij veel zegen mocht on
dervinden. De Japanse kerken
hunkeren naar contacten met
buitenlandse kerken, ook de Indo
nesische. Vandaar zijn bezoek.
Uitdrukking van: in Christus één!
De kerk luistert aandachtig naar
dit woord en wordt niet in het
minst afgeleid als er een paar
vogels door de open ramen in en
uit de kerkruimte zweven of een
hond zich door de gangpaden
rept. Dat is kennelijk even ge
woon als de kleuter die, het zitten
moe. een tochtje in het voorge
stoelte gaat maken, gedurende
een minuut met opgeheven hoofd
je de gesticulerende dominee van
dichtbij bekijkt, om tenslotte
weer naar zijn vader en moeder
te kuieren.
Collecte. Aanbieding van de offer
gaven. Slotlied: 'Welk een vriend
is onze Jezus'. Zegen waarop de
gemeente met driemaal 'amen'
antwoordt. Opgenomen in de
dichte rijen naar de uitgang er
zijn kerken op Java waar zesmaal
per zondag diensten worden ge
houden realiseer ik me hardop dat
er veel gospel-liederen en geen
psalmen zijn gezongen. Een pië
tistisch trekje van ons, glimlacht
m'n gastheer.
Hij praatte ook met twee werksters
(Ik mag toch wel 'werkster' zeg
gen? - Allicht wier mannen grif
bereid zijn thuis een hand toe te
steken. Koos opperde dat de buurt
dit misschien gek zou vinden, maar
de beide dames spraken: gunst nee
meneer, waarom?
Dit antwoord deed me bijzonder
veel deugd. Ik heb nooit het ver
schil begrepen tussen vrouwelijke
en mannelijke klussen in en om
huis. Mijn vader kon geen hamer
vasthouden maar hanteerde de vaat-
kwast met grote virtuositeit, ik zet
de traditie voort, en nog maar nau
welijks had ik het ja-woord op zak
of ik ontdekte dat mijn schoonva
der een voortreffelijk beddenopma
ker en stofzuigeraar was.
Noch in het ouderlijk, noch in het
schoonouderlijk huis liep iemand
rond met het gevoel dat we er een
ongebruikelijke, laat staan vooruit
strevende, rolverdeling op na hiel
den. We vonden op dit gebied niks
gek. Gunst nee, waarom?
Ik vond en vind juist gek wanneer
een man het onderscheid tussen
een theedoek en een handdoek niet
kent en ook niet wenst te kennen.
Je hebt kerels die druk in de weer
zijn voor de emancipatié der ge
kleurde volkeren en meeslepend al
le hoeken en gaten van een armza
lige Afrikaanse hut kunnen be
schrijven. maar die geen poot in hliri
keuken zetten. Daar hebben ze hun
vrouwtje voor (Zulke mannen heb
ben altijd een 'vrouwtje').
Er is nog iets dat ik vreemd vind.
Dat de vrouwen nooit in opstand
komen tegen de tuttige gewoonte
dat in het openbaar nooit haar
leeftijd wordt genoemd. Je koopt
grammofoonplaten van een opera
of oratorium. Er hoort een album
bij met bijzonderheden over de so
listen. De dames zijn allemaal ge
boren. dat wel. maar wanneer staat
er niet bij. Alleen de heren mogen
een jaartal hebben.
In christelijke kring is de vrouwenbeweging met zeer gemengde ge
voelens bekeken. In De Houten Pomp, een a.r,-blad, van 15 december
1922 stonden deze beide tekeningen met daarboven: 'Waartoe de
vrouwenbeweging niet mag leiden'. Onder het linker plaatje werd
verhaald hoe mevrouw stormachtig applaus verwierf met een opmer
king van de gereformeerde professor Bavinck, dat het niet aangaat
de werkkring van de vrouw te beperken tot de vijf k's (kamer, keuken,
kelder, kinderen, kleren). Onder het rechter plaatje stond de droeve
klacht van de kinderen der spreekster tot hun kinder juf dat ze
door 'maatje' zelf ingestopt wilden worden...
Je zit op een concert. Een Ameri- staat ook bij vrouwelijke dominees
kaanse pianiste voert het eerste het geboortejaar vermeld en in het
pianocohcért van Liszt uit. Tjonge, jaarboek van de gereformeerde ker-
wat speelt die meid! Hóe oud zou
ze eigenlijk zijn? Het programma
boekje zwijgt erover, we mogen al
leen de leeftijd van de uitheemse
dirigent wéten. i
Ik voer al jarenlang hiertegen een
klein privé-strijdje. En toen ik- des
tijds.in deze krant de eerste-num
mers van hét feministische maand
blad Opzij .aankondigde, legde ik er
direct de verontwaardigde vinger
bij dat wel de leeftijd van de man
nelijke medewerkers gemeld, werd.
maar niet die van de vrouwelijke
scribenten. Er was één uitzonde
ring: Nel Noordzij, maar die is dan
ook een kerks meisje geweest.
In de kerk, die overigens niet staat
te dringen in de voorste rijen der
vrouwenbeweging, hebben ze name
lijk deze belachelijke gewoonte
niet. In Van Alphens kerkelijk
handboek, waarin je alle vader
landse predikanten tegenkomt.
ken zelfs de geboortedatum. Vindt
niemand dat gek? Gunst, nee me
neer, waarom?
De Rotterdammer
Nieuwe Haagse Courant
Nieuwe Leidse Courant
Dordts Dagblad
Uitgaven van
B.V. De Christelijke Pers
Directie:
Ing. O. Postma,
F. Diemer.
Hoofdredactie:
J. Tammlnga.
Hoofdkantoor B.V. De
Christelijke Pers: N.Z.
Voorburgwal 276 - 280,
A'dam. Postbus 859.
Telefoon 020-22 03 83.
Postgiro: 26 9274. Bank:
Ned. Midd. Bank (rek.nr.
69 73 60 768). Gem.fliro
X 500.
(ADVERTENTIE)
BIJENHOF'S FIJNHOUT BEWERKING
INDUSTRIEWEG D7d VORDEN
