Nog weten we niet alles
van en over Bonhoeffer
Een begrafenis bij de VPRO
)1
Om het zoeken of om het vinden
Vandaag
D
1
WAARHEID en
EENHEID
Beroepingsweri
Gustavo Gutiérrez
Theologie van de
bevrijding
Trouw
Kwartet
ofs
ort
TROUW/KWARTET ZATERDAG 5 OKTOBER 1974
KERK/BINNENLAND T2
Nog altijd bestaat er een grote belangstelling en terecht voorde persoon en het werk van Dietrich Bonhoeifer, de theoloog van
de belijdende kerk in het Duitsland van Hitier. Dat tonen ons de oplagecijfers van zijn na de oorlog uitgegeven werken, dat bewijzen
ook de publikaties, die telkens voor een ander aspekt de aandacht komen vragen.
..Voor wié een goed beeld van per
soon. cm opvattingen wil krijgen,
staan er twee wegen open. Daar is
'de grote Bonhoeffer-biogfafie van
Eberbard Béthgë. daar is oot de
.•door Bethge samengestelde reeks
'Gesamelte Schriften', waarvan en
kele maanden geleden bet zesje 'en
.laatste.deeL verscheen x
•Wat. omvang en kwaliteit betreft
zijn dit indrukwekkende studies.
Reeds de vijf eerste delen vah de
'Gdsarümelte SchriftefT. bevatten
•heel veel interessant materiaal. ïn
het eerste In 1958 verschenen deel
gjng het vooral om het verband
tussen Bonhoeffer en de oemmeni-
•sche beweging, zowel vóór als tij
dens de oorlog. Het tweede deei u:t
1959 was met name gewijd aan
Bonhoeffers rol in de kerkstrijd en
zijn werk in het seminarium voor
theologische studenten 'Fiukênwal-
de\ Deel drie (1960) gaf allerlei
bijzonderheden over Bonhoeffe'-s
theologische ontwikkeling. De delen
vier (1961) en vijf (1972) in de
tussenliggende jaren werd de b1o-
grafie voorbereid en geschreven
bevatten een keus uit Bon'ucef/ers
preken eri lezingen.
Doorsnede
-Het nu verschenen zesde deel geef-
eigenlijk een doorsnede dmr heel
Bonhoeffers leven. De inhoud is
nogal gevarieerd. Bfievem uit Bop-
hoeffers studietijd in ^Tübing'en
(1923-24) vormen, het begin. .H.et .is
de tijd waarin - de Fransen een
groot deel va"h hét Roergebied bezet
hielden en een enorme inflatie het
leven ontwrichtte. Bonhoeffer. uit
gegoede familie afkomstig. mo?so
wel zuinig aandoen, maar had lang
niet zoveel problemen als de mees
te anderen toerr. Rekening houdend
met wat zou kunnen gebeuren liet
hij zich- samen met andere studen
ten een - "kórte militaire opleiding
geven*De Bonhoeffer van die tijd
hid. voor politiek nog" Weinig be
langstelling. Hij vermeldt, dat d?
soldaten al hun hoop .gevestigd
hadden op Ludendorff. tegen wie in
studentenkringen nogal wat bezwa
ren bestonden. 'Alle mensen zijn
vandaag de dag in een of andere
door dr. Ger van Roon
richting gepolariseerd', voegde hij
er aan toe.
Een aantal dokumenten uit dit deel
legt lijnen naar fasen in Bonhoef
fers ontwikkeling. De brieven van
een korte studietijd in Rome in
.1924 hebben een 'dubbele funktie.
Ze laten in de-eerste plaats zien
hóe de protestant Bönhóeffer, aan
vankelijk nogal sceptisoh tegenover
veel .van .wat .hij in Rome zag. na
enkele weken zijrt oordeel corri
geerde en optekende nu te gaan
begrijpen-, wat kerk-zijn 'betekende.
Anderzijds* ka.h het haast .niet an
ders of de ervaringen in Rome
hebben Bonhoeffer ook beïnvloed
bij de keuze van het onderwerp
voor zijn dissertatie. Sanctorum
Communio.
Een interessante fase uit Bonhoef
fers vroege jaren is het verblijf als
vicaris in Barcelona geweest (1923-
'30). In de Duitse gemeente daar
vond Bonhoeffer een milieu, waar
hij aanvankelijk nogal vreemd te
genover stond. Voor het eerst was
Bonhoeffer hier een betrekkelijk
lange tijd buiten het eigen be
schermde milieu en de hem zo ver
trouwde academische wereld. Met
grote aktivtteit probeerde hij ,1e
Duitse gemeente haar 'clubkarakter'
te onrnemén en ze /rond het
Woord' te verzameleh. waarbij hij
vooral de jeugdbetrok. Ook ging
hem de sociale kant van zijn werk
meer interesseren. Het waren de
ervaringen in Spanje, die Bonhoef
fer er toe brachten de tegenstelling
tussen geloof en religie te accentli
eren'. sindsdien e°n regelmatig the
ma ïn zijn werk. Deze periode was
uiterst nuttig voor Bonhoeffers
maatschappelijke ontwikkeling, wat
h4j zelf ook merkte. Zo schreef bij
naar huis: 'Mijn theologie begcit
humanistisch te worden: wat be"?-
kerit dat? Was Barth ooit in het
buitenlahd?'
Derde Rijk
Het grootste gedeelte van dit boek
gaat over dé tijd Van het Derde
Rijk. Een brief uit begin februari
1933 geeft aan. dat Bonhoeffer zich
geen illusies maakte over wat toen
ging komen. Hij voorzag een 'gru
welijke kulturele barbarisering'. Nu
zou het ook in Duitsland nodig
worden een 'Civil Liberties Union'
op te richten. Voor de kerk zouden
het donkere tijden worden. Deson
danks vond Bonhoeffer het een ge
weldig interessante tijd en hij had
niet graag in een andere willen
leven.
De ontwikkelingen in Duitsland en
de terreur van het nationaal-socia-
lisme dwongen Bonhoeffer positie
te kiezen. Hij ontweek die keuze
niet. Ook al zou hem dit zijn we
tenschappelijke loopbaan kosten.
Bonhoeffer is een van de weinigen
geweest, tot wie dit alles al spoedig
doordrong. Niet direkt al dat aktief
verzet geboden was, maar wel dat
de kerk het nieuwe bewind zo no
dig moest afwijzen. Voor het zover
was. kwam eerst de kerkstrijd. In
de kerkelijke oppositiebeweging, de
belijdende kerk. nam Bonhoeffer
een vooraanstaande plaats In. Tij
dens ontmoetingen en in diverse
brieven drong hij er bij de christe
nen bulten Duitsland op aan, de
Rijkskerk als valse kerk af te wij
zen. De goeden niet te na gespro
ken. waren de meesten hiertoe niet
bereid. Christelijke solidariteit was
toén kennelijk niet een vanzelf
sprekende zaak.
Kort na het begin van de tweede
wereldoorlog werd het Bonhoeffer
steeds duidelijker, dat het bij ker
kelijk verzet niet mocht blijven,
dat dit nog maar een beginstadium
was.. Zijn politieke betrokkenheid
en de moed waarmee hij op de
eenmaal ingeslagen weg doorging,
heeft Bonhoeffer met de dood moe
ten bekopen. Dit brengen de laatste
documenten nog weer in herinne
ring.
Balans
Het is niet zo eenvoudig van dit
boek een balans op te maken, aan
te geven waar nieuwe accenten
worden gezet. Daarvoor komen ook
eigenlijk te veel verschillende mo
menten en onderwerpen aan de
orde. In sommige gevallen gaat het
trouwens slechts om enkele brieven
of dagboekfragmenten die wat al in
een eerder deel opgenomen is,
moeten aanvullen. Enkele van de
hoogtepunten van dit laatste deel
zijn zeker de vele brieven van Bon
hoeffer aan Bethge die nog meer
primair aangeven wat er in hem
omging en welke vertrouwensposi
tie Bethge innam.
Dit boek laat ook weer duidelijk
zien. dat je in Bonhoeffers ontwik
keling een aantal perioden kunt
onderscheiden. Theologisch kan je
achtereenvolgens van een dogmati
sche. een exegetische en een ethi
sche fase spreken. Maar we kunnen
ook zeggen: eerst een theoretische,
daarna een pastorale en tenslotte
een politieke periode. Maar wan
neer je deze fasen nauwkeuriger
wilt afgrenzen, komen de moeilijk
heden. Er zijn zoveel constante lij
nen. Die indruk is bij mij door het
lezen van dit boek versterkt. Daar
mee lijkt ondanks alle verandering
de voortgaande lijn het bij Bon
hoeffer toch te winnen. Dan zijn de
in 'Widerstand und Ergebung' sa
mengebrachte aantekeningen en
brieven uit de gevangenistijd en
dan bedoel ik de latere en uitge
breidere editie niet een geheel
nieuw begin. In een meer gekon-
centreerde vorm en met het ken
merk van de bijzondere situatie
«orden daar gedachten geformu
leerd. die al in een eerdere 'ase een
voorlopige vorm hadden gevonden
of al aan het rijpen waren
Daarnaast is er de belangrijke rol
van het historisch momurv, Het
maakte van de nu niet bepaald
politiek geïnteresseerde Bonhoeffer
een fervent politiek betrokken the
oloog. het liet aanzetten tot sociale
betrokkenheid naar de achtergrond
verdwijnen.
Betekenis
Wanneer we tenslotte vragen naar
de betekenis van persoon en werk
van Bonhoeffer voor de wereld van
vandaag, dan zou ik op een vijftal
elementen willen wlj2-»n 1. zijn
solidariteit met gediskrim'neerden
en vervolgden buiten en in Duits
land: 2. de moed tot een 'ondank-
Y lE.
iir
ten
Dietrich Bonhoeffer
baar' politiek engagement; 3. zijn
beschouwingen over asc^e 4. het
doordenken van de zin en de funk
tie van het geloof in de moderne
samenleving: 5. het geven van
aanzetten voor een heroriëntatie op
het gebied van de vormen van de
geloofsgemeenschap.
Wie zou denken dat hij nu wel
bijna alles van en over Bonhoeffer
weet. krijgt van Bonhoeffers jaren
lange gesprekspartner en vriend,
Bethge. geen gelijk. Die wijst juist
in zijn voorwoord op het feit dat
nog veel onuitgegeven dat aller
lei aspekten nog om een nadere
uitwerking vragen, dat tal van uit
spraken nog moeilijk te plaatsen
zijn. Zoveel is echter zeker, in de
na-oorlogse jaren heeft Bethge veel
uit Bonhoeffers leven en werk vast
gelegd, veel van wat tot de dag van
vandaag blijft boelen en inspireren.
Daar moeten we hem bijzonder
dankbaar voor zijn.
x) Dr. Ger van Roon, als politico
loog verbonden aan de Vrije Uni
versiteit te Amsterdam, kondigt
aan: Dietrich Bonhoeffer, Gesam-
melte Schriften band 6: Tagebü-
cher Briefe Dokumente 1923-1945.
Zweiter Erganzungsband. hrsg. von
Rberhard Bethge. Chr. Kaiser Ver
lag Miinchen 1974. Gebonden 45
mark, ingenaaid 48 mark.
KERKBANKEN
KERKINTERIEURS
BETIMMERINGEN etc.
DIVERSE ÏANKMODELIEN EN HOUTSOORTEN
BIJENHOF'S FIJNHOUT BEWERKING
INDUSTRIEWEG D7d VORDEN
MANNA EN KWAKKELS
Zo ergens dan kan in het nu
gende gedeelte uit Exodus (hoo ac
stuk 16) iedereen duidelijk zien
hier verschillende 'bronnen' van
verhaal door elkaar lopen. Op zi(
zelf is dit echter niet zo belangd.
Het gaat om het verhaal dat do ld'
verteld is als het verhaal van G*er
zorg in de woestijn. Opnieuw hoi
we dat de Israëlieten murmureifc,
d.w.z. de betrekkelijke welvaart
Egypte stellen tegenover de ont nd
ringen van de woestijntocht. Mo tee
laat hen weten dat ze dan niet at
hem moeten zijn maar bij de HEfju
die ze uitgeleid heeft. Zonder
de HEER zelf in eerste aanleg
murmereren gispt kondigt hij
wonderen van kwakkels en maijo
aan. In de avond strijken mo inti
vogels neer. die zo voor het grijjiet
zijn en in de morgen vinden ze en
soort brood. Wat dit laatste gewi ige
is een zaak van natuurkennfiet
He tis niet in te zien waarom
geen natuurlijke 'verklaring' toeljrijl
en het verschijnen van de kwakke r
wel, zoals sommige uitleggers do an
Het gaat niet om de vraag wat Cjorn
allemaal wel kan doen, maar
wat de Israëlieten blijkens dit
haal aan herinnering bewaren i
Gods bewarende hand in de hon e
van de woestijn. Dat is de pre
king hier. De woestijn,- wij za|
het reeds eerder, is het reistraj |rg<
van de Israëlieten op weg naar
beloofde land. Alszodanig is het
soort prefiguratie van wat de
meente ervaart na Pasen. Ook
evangelist Johannes heeft het hin
over en verbindt dat met de woeej
den die Jezus erover gesprol |em
heeft (Johannes 6). H tèbrood 0U(j
leven; is Hij. Vertaald wil dat z)ege
gen wat de apostelen verkondig aar
nl. dat het heil in Jezus ligt. (»r>
op onze woestijnreis. (Exodus 16 ér
obl
ide;
ADVERTENTIE
door A. J. Klei
U moogt christen zijn in deze tij
en deze wereld'?
LEEST
actueel en authentiek
gereformeerd weekblad,
abonn. 18.— p. halfjaar
vraagt proefnr.. of neem een
kwartaalabonn. a 9.
adres:
Libertas. postbus 139, Utrecht.
ie
toet
oud
ad
irzo
oor
aan
ar
hijr
oon
sn i
in 1
Beft
luis
aat:
t
iver
ioet£
ini
Temidden van het rumoer over nieuwe series en andere zend
tijden is verleden week te Hilversum vrijwel onopgemerkt
de dagopening- van de Vrijzinnig Protestatnse Radio Omroep
ten grave gedragen. Laten we daar een ogenblik bij stil staan.
Dit heengaan heeft ons niet overrompeld,
de dagopening van de VPRO was allang de
oude niet meer. Verdwenen waren de
mooie gedachten, aangereikt door welle
vende stemmen die je bij.het VP voor 't
oprapen had. Vervlogen was de volstrekte
onthechtheid, waardoor ook. de .handig be
dachte reclamezin van een onlangs overle
den dagblad tot mooie gedachte verheven
kon worden: Luisteraars, toen ik vanmor
gen op weg was naar HHversum. werd
mijn oog getroffen door een bord waarop
een woord stond dat Ik In' onze jachtige
wereld, graag wil meegeven: gun u de
tijd...'(het verhaal gaat'dat'de argeloze
dagopener een jaarabonnement op De Tijd
cadeau heeft gekregen-) -
Toch nam je daar wat van mee. van die
dagopeningen. Dan kon h.et- 7co warm en
tegelijk zó vóórnaam door de. luidspreker
klinken: nu moogt u alles vergeten wat ik
gezegd -heb. als u dit éne maar vast
houdt Nou. dat sjouwde je dan dank
baar mee. Maar de laatste tijd kon -je er
niks meer van meenemen, 'k Zal niet
beweren dat de VPRO zijn best niet heeft
gedaan, ze hebben tot het eind toe er aan
gedaan wat ze konden en steeds da^pei.
tegen alle deconfessionalisering in. <fömi-
nees voor de microfoon gesleept, maar
laten we wel wezen: wat zégt dat tegen
woordig eigenlijk nog. nietwaar?
Neem nu de op één na laatste dagopening.
Die werd gehouden door dominee R. van
der Kleij. Ze zeiden er niet bij dat-ic
predikant was. ze- hadden het over Roel
van der Kleij, net of het zomaar een or
andere linkse vogel was. Maar ie mag er
niet van uitgaan dat iedere VPRO-klan:
Van Alphens Nieuw Kerkelijk Handboek in
huis heeft. Ik heb dat wel en ik zocht en
vond dominee Van der Kleij op pagina 236
van dit boekwerk, dat de namen van alle
Nederlandse predikanten herbergt. Achter
zijn naam las ik het volgende: eerv.
onth. m. bev. v. Em. (dir. Recr. Centrum 'De
Jagerstee'). Die kerkse' afkortingen komen
hierop neer dat de betrokkene weliswaar
een ander baantje heeft genomen, maar
zondags nog een centje kan bijverdienen
door uit preken te gaan.
Inmiddels is die Jagerstee alweer achter
de rug. dominee Van der Kleij wount
tegenwoordig in Leiderdorp en onderwijst
maatschappijleer. Wat dat voor een vak is.
weet ik niet precies, maar het woord
alleen al maakt me duidelijk dat dominee
Van der Kleij er stellig niet op uit is. dc
'De dominee van de dagopening legde
vanmorgen zo mooi uit dat je ook in
ie huwelijk in de ander altijd het beste
moet opmerken, maar in de praktijk
val dat niet mee
kindertjes hun vreemdelingschap op aarde
in te prenten. Dat kon je aan die dagope
ning ook wel merken. Die had helemaal
niets heenwijzends.
En wat een ideale kans was dit eigenlijk
om ons heen te voeren naar dat wat blijft
als ruwe stormen woeden en dagopeningen
vergaan. Maar niks hoor. Roel 'zal ik nu
ook maar zeggen) van der Kleij vertelde
dat ie eens een troostprijs had gewonnen
bij een wedstrijd in het nadoen van zijn
grote voorganger dr. J. C. A. Fetter: Luis
teraars. ik ontmoette laatst een man en
een vrouw, die zó arm waren dat ze geen
geld hadden om een vrucht te kopen
dees deze zin een paar keer hardop, nel
zolang tot u de juiste intonatie te pakken
heeft). Kijk. zon grapje is natuurlijk wel
aardig, daar zal Ik niks van zeggen, maar
wat héb je er aan als een nieuwe dag
begint?
Dr Fetter. die hield de banier van het
ware VP hoog. omstuwd van door dr.
nnthon van der Horst voortgebracht stich
telijk pianospel. Acht jaar lang heeft dr.
Fetter 'en nu citeer ik uit zijn 'Herinne
ringen') 'iedere week gedacht over wat ik
op dinsdagochtend tot duizenden landge
noten mitsgaders een paar honderd Belgen
zou moeten zeggen, mij van mijn verant
woordelijkheid bewust. Want wie weet!
Met één zin kon men over toekomst of
bestemming van een medemens helpen
beslissen, als het praatje van de morgen
toevallig aansloot bij wat. een luisteraar
aarzelend van plan was; dan immers kan
één woord de doorslag geven. Acht jaar
lang sprak ik met vrezen en beven vóór
duizenden medemensen. Nimmer bestreed
ik een geloofsopvatting, en waagae het
erop in de ogen van velen ietwat kleurloos
te zijn.
Deze man leed dus liever smaad dan dat
hij iemand zou bezeren. Hij ging in deze
bezorgdheid zó ver dat hij, naar hij ons in
zijn 'Herinneringen' toevertrouwt, vanwege
joodse luisteraars huiverig was de naam
Jezus te vaak te noemen: 'ik wilde in Zijn
geest over de gewone dingen van de dag
spreken'. Een 'collega van midden-ortho
doxe richting' nam hem dit niet in dank
af. hij zag er geen vorm van evangeliever
kondiging in.
Dr. Fetter: 'Had deze midden-orthodoxe
criticus gelijk? Ja als men het Evange
lie niet kan scheiden van een door de
apostel Paulus beïnvloede dogmatiek.
Neen.als men ook een bepaalde sfeer
als evangelisch zou willen aanduiden, die
sfeer namelijk, waar liefde en genade in
een brute, van geweld doortrekken wereld
doorstralen'. Gelukkig kan hij melden dat
later, bij zijn afscheid van de microfoon,
er ook aardige, brieven waren van 'gema
tigd orthodoxen en enige gereformeerden'.
Dit inbeschaafde VP a la dr. Fetter is
verleden tijd, je komt het alleen nog maar
tegen bij oudere dames in tweedrokken,
die zich op fietsen met gezondheidszadels
naar een remonstrantse kerk begeven. Dr.
Fetter was Iemand uit. ach ja, de jaren
vijftig. Toen kon je, zéker als je op een
veilige afstand stond, iemands noden en
behoeften nog samenvatten in een vrucht
waarmee aangetoond wil zijn dat Roel
(zeg ik maar weer) van de Kleij zijn troost
prijs toch wel verdiend heeft.
-E
NED. HERV. KERK
Bedankt: voor Tilburg (toez.) A.|,
Drost te Lemmer.
GEREF. KERKEN
Benoemd: tot- hulppred. te Stil
drs. S. Alblas kand. te Kampen
deze benoeming heeft aangenom
tot hulppred. te Vlieland dr. F.
Bos em. pred. wonende te Hare
wijk die deze benoeming heeft a
genomen: tot hulppred. te Oenk
W. J. de Ruiter em. pred. wonei
te Uithulzermeeden. die deze
noeming heeft aangenomen.
/cht
ibou
ileid
Idei
GEREF. GEMEENTEN
Beroepen: te Bodegraven N.
Schreuder te Goes.
Bedankt: voor Beekbergen K.
Gier te Den Haag C.
REM. BROEDERSCHAP
Benoemd: te Haarlem (part-tiig
mevr. M. W. Nleuwenhuysen
Herder aldaar, die deze benoem
heeft aangenomen.
(ADVERTENTIE)
[JNl
ader:
ind
he
eeste
n bi
ICO' i
euwe
oe vi
zijn
door dr. 0. Rijnsdorp
Zo'n zestig jaar geleden kocht ik een uitgaafje van de Rotterdamse firma D. Bolle. Deze zaak had
van de letters D. B. een zinspreuk gemaakt: Delvende Bergopwaarts. Hoe je al delvende bergopwaars
■köh gaan, werd door het vignet, voorstellende een man met een houweel die een berg bestijgt, niet
duidelijk.
Het boekje dat ik kocht, was een vertaling in het Nederlands van een Amerikaans origineel. De
auteur was Harry W. Bondegger. Hij was een voorloper van de hedendaagse mystieke reactie op een
technologisch bepaalde samenleving.
Een Amerikaanse zakenman had de
muren van zijn kantoor met- rood
laten behangen om de activiteit
van zijn bedienden te prikkelen.
Het middel sehoot aan het doel
•voorbij: de niensen werden over
spannen van werkdrift. Bondegger
verkondigde hiertegen het evange
lie van het niet-denken. Je moest
op een stoel gaan zitten en een
tijdlang Ie gedachten stopzetten.
Lukte je dat. jian kon je jezelf
irapsgewijs ontwikkelen tot een
soort hogere zielstoestand.
Ik heb het serieus geprobeerd. Maar
verder dan een bédenken: 'nu ben
ik bezig met niet-denken' heb ik
het 'hóóft gebracht. In dé loop van
een lang leven ben ik allergisch
•geworden vóór mystiek proza, tenzij
het zich beweegt op het hoge peil
van. Jakob Boehrne, Ruusbroec of
Novalis. Mystiek vraagt om dichter
lijke vormgelïng. zoals bij "Novalis.
Jan Luykcn of Tersteegen. Het pro
za wordt een wonderlijke vermen
ging van ingeving en bespiegeling,
van int.uïtie en reflectie. Behalve in
poëzie is zoiets nog het meest ver-
dragelijk in korte, spreukige gezeg
den. in aforismen. Maar jange.
woordenrijke beschouwingen van
dit soort, zijn voor mij volstrekt
onleesbaar. Helder, bewust denken
en vaag gevoelen laten zich nu
eenmaal niet combineren, tenzij in
literair niveau. Ik geloof dan ook
dat Corn Verhoeven, die verleden
jaar bij Ambo. Bilthoven een boek
je opendeed over Parafilosofen,
hiertoe de arts-auteur Peter War-
naar zou rekenen. Deze. kenner van
oosterse mystiek heeft namelijk, te
zamen metde Journaliste Lea
Wtjnberg. een boek geschreven on
der de titel Religieuze ervaring in
de spiegel van het bewustzijn (Uit
geverij Semper Agendo. Apeldoorn.
283 bi/., f 19.90) Lea Wijnberg,
mystiek en dichterlijk begaafd.
toont in het gave vers WIE IS? (bl.
261-2) haar poëtisch vermogen. Haar
journalistieke flair blijkt duidelijk
genoeg uit de vraaggesprekken die
ze heeft gehouden met allerlei
soorten mensen: o.a. in het zwart
geklede, bevindelijke grijsaards in
dijkdorpen, Pieter Jongeling die de
mystiek voor oerzonde houdt, de
hervormde predikant Thijs Moonen.
de monnik broeder Frank, een pas
tor en een religieuze die samenwo
nen. een gehuwde ex-prlester met
zijn vrouw, de bodemkundige Wout
Bomer. drs. Mlchiel Ondei, op bi.
176 staat: contradictio in terminus,
maar het Utrechtse Terminus is
afgebroken een Drentse commu
ne. de sociaal pedagoog Nico To
renstra, en tenslotte een aantal
zusters, min of meer gebonden aan
een orde, heel of half kloosterlijk.
Het is goed voor een criticus dat
hij ook boeken moet bespreken
waarmee hij weinig of geen gees
tesverwantschap bezit. Ik neem
beide auteurs, de man en de vrouw,
volledig ernstig en neem aan dat
zij echte zoekers zijn. Vooral Lea
Wijnberg lijkt mij bijna bezeten
van de vraag naar God. Ze stelt die
vraag aan ieder die op haar weg
komt en probeert zich helemaal in
de ondervraagde in te leven. Het
zou inferieur zijn hier Paulus te
citeren, die het ergens heeft over
'vrouwkens die altijd leren en nim
mer tot kennis der waarheid ko
men'. Het vermogen om God te
ervaren is blijkbaar voor haar aan
ieder mens gegeven en daarom val
len allerlei scheidsmuren tussen
mensen voor haar weg. Wel valt
mij op dat een bepaalde klasse, laat
ik zeggen van nuchter gelovigen,
hier nauwelijks aan het woord
komt. a! wordt ook ergens voor
nuchterheid ten aanzien van de
wereld der mystiek gepleit.
Door het hele boek heen wordt
i
natuurlijk wel één ding duidelijk:
het christelijk geloof wordt hier
niet gezien als uniek. En dan in de
tweede plaats: gaat het in die erva
ringen om God. of om de godserva
ring? Dit is uiteraard een subtiele
onderscheiding. Op de achtergrond
speelt de theologische vraag naar
religie als waarde op zichzelf. Is
hier. zoals bij Karl Barth. een te
genstelling tussen religie in het al
gemeen en christelijk geloof In de
zich in zijn Woord openbarende
God. of is het christendom een
godsdienst tussen andere, waarbij
de eigen voorkeur of instelling be
slissend .is? Men kan namelijk de
godservaring belangrijker vinden
dan God zelf. Verscheidene onder
vraagden blijken zich van dit ge
vaar bewust te zijn. Daarom is dit
boek belangrijk als tijdsdocument,
als opiniepeiling over vragen die
onweerstaanbaar opkomen in onze
verstedelijkte, door techniek over
heerste samenleving.
Aan de andere kant ook dit
moet gezegd proeft de criticus in
dit boek op een eigensoortige ma
nier de algemene neiging tot ge
lijkmaking. die zich vandaag op
alle levensgebieden openbaart. Dat
mag vreemd klinken ten aanzien van
een boek dat God centraal wil stel
len. maar dat wordt begrijpelijk als
men ziet hoe bij voorbaat wordt aan
genomen dat God langs vrijwel alle
denkbare wegen kan worden erva
ren. Hier is gekozen voor het niet-
kiezen. wat óók een keus is
Maar laat ik eindigen met enkele
nü in de boekhandel
279 bladzijden, paperback, 2
uitgave Ten Have. Baarn
uitspraken in het boek. waarin ve
len met mij zich zullen kunnen
vinden. Pieter Jongeling op bl. 61:
'In wezen vindt de mystiek de vor
men niet belangrijk: om de leer zal
de mystiek zich nooit erg druk ma
ken'. Prof. dr. W. H. Velema op bl.
85: 'Ik ben doodsbenauwd voor al
lerlei religieuze ervaringen die niet
uit het Woord opkomen'. (Op bl.
116 gaat Jakob naar het brandende
braambos, l.p.v. Mozes). 'In nuch
terheid ligt ontzettend veel kracht'
(189). 'De grote profeten zien hun
opdracht niet liggen in een begees
terd optreden, maar in de duidelij
ke. verstaanbare verkondiging van
de wil van God' (de Benedictijn N.
Füglister), bl. 231.
Is het ons te doen om het zoeken
of om het vinden? Want in alle
zoeken schuilt de ver-zoek-ing dat
het zoeken doel in zichzelf wordt.
Voor dezulken kan een boek als dit
zelfs gevaarlijk zijn.
")e Roller-Jammer
Nieuwe Haagse Courant
Nieuwe Leidse Courant
i.'orüts Dagblad
Uitgaven van
B V De Christe ijke Pers
Directie.'
iny O. Postma,
F Diemer
Hoofdredactie:
J lamminga.
Hoofdkantoor. NZ. Voor
burgwal 280, Postbus
859, Adam. Telefoon
120 22 03 83. Postgiro:
26 92 74. Bank: Ned.
Midd. Bank (rek nr.
89(3 60 768). Gem giro
X 500.
or h
eens
ulatii
ik
oet e
aar h
it pli
uist
tt ga
aten.
nen s
gheid
ig z
illen
nee.
SSEN
rkkoo
ar te
irzaak
ies ge
peil
er te
den d
hebt
rmde
een
richte
n wo
N
Icht h
is e
ii aan
ieverd(
314 en
rcissei
