taliaanse democratie
eidt kwijnend bestaan
AMERAAD-DIRECTEUR WEET OOK VAN WANTEN
Arbeiderszelfbestuur
in Joegoslavië
erlangen naar sterke uitvoerende macht
_F/KiWlVRTCT ZATERDAG 20 JUiLI 1974
BUITENLAND Tll/Kll
or Jaap den Boef
is geen land in West-Europa, waar de parlementaire democratie zo'n kwijnend bestaan leidt als in
ilië, dat er duidelijk onder lijdt. Het is dan ook geen wonder dat velen - niet alleen neo-fascisten en
n sympathisanten - het in deze vonn van democratie niet meer zien zitten. Zij verlangen naar een
irke uitvoerende macht, maar het verleden van Italië leert hun, dat er geen alternatief is.
r beweegt zioh steeds meer in
vicieuze cirkel. Aanvankelijk be-
l na de tweede wereldoorlog de
tocrazia Cristiana (partij van de
sten-democraten) zich in een po-
die het haar mogelijk maakte
coalitie-partners zelf uit te zoe-
Haar voornaamste zorg was te
komen dat de Communistische
ij (PCI) haar zou overvleugelen
dat een volksfront van commu-
en en linkse socialisten de lei-
van het land in handen zou
,en.
lusver is zij hierin geslaagd. De
bevindt zich nog in een tame-
geïsoleerde positie, ook al doet
veel moeite zich als regerings-
tner aan te dienen. Zij boekte
ings flinke winst op Sardinië,
eiland waar partijleider Enrico
linguer vandaan komt. Bij de
ementsverkiezingen van enkele
in geleden was er evenwel van
ruitgang geen sprake geweest De
rt op Sardinië wordt dan ook
(esdhreven aan de persoonlijke
ulariteit van Berlinguer.
cialisten
j feit dat de PCI. ondanks haar
eidheid om regeringsverantwoor-
jjkheid te dragen in een coalitie
de Democrazia Cristiana, haar
itie in het parlement in Rome in
loop der jaren niet opvallend
i verbeteren, heeft de leiding van
PSI (partij van de linkse sodalis-
I ervan weerhouden haar sterke
rkeur voor samenwerking met de
imunisten te doen gelden. Om
i da concurrentie van de PSDI
rtij van de sociaal-democraten)]
het lijf te houden trad zij zelfs
tot de door de Democrazia Cris
ta beheerste regerings-coalitie.
laatste werd de PSI mogelijk
laakt door de 'apertura sinistra',
opening naar links di® vooral
mogelijk was gemaakt door de acti
viteiten van de christen-democrati
sche senator Amintore Fanfani. En
kele jaren geleden is er ln deze
samenwerking de klad gekomen, na
dat tien jaar lang van alles en nog
wat was geprobeerd om de coalitie
bij elkaar te houden. Zander de PSI
bleek het echter niet meer te gaan
en vorig jaar werd de samenwerking
hersteld onder leiding van de chris
ten-democraat Mariano Rumor.
Het is sindsdien opnieuw duidelijk
geworden dat het ook mèt de mede
werking van de PSI niet langer
gaat De economische chaos is dit
jaar compleet geworden. Er bestaat
een enorm tekort op de betalingsba
lans, dat tot het nemen van nood
maatregelen leidde. Bij een toene
mende consumptie als gevolg van
relatief sterk gestegen lonen, liepen
de prijzen snel op. Zij hadden nieu
we looneisen tot gevolg en het uit
blijven lokte staking op staking uit
Vakbonden
Saneringsmaatregelen, enkele weken
geleden door premier Rumor be
kendgemaakt, stuitten op verzet bij
de voorzitter van de PSI, Francesco
de Martino, die met de PCI van
Berlinguer moet concurreren om
de gunsten van de drie belangrijkste
vakbonden en alleen al om die re
den voorstellen moet afwijzen, waar
van de vakbondsleiders zeggen dat
zij 'de armen harder treffen dan de
rijken'. De Martino meent dat ook
nu de economie nog gezond kan
worden gemaakt, 'zonder de offers
van recessie en werkloosheid'.
Niemand minder dan Giorvanni Ag
nelli, de grote man van het Fiat-
concern en voorzitter van het Itali
aanse Werkgeversverbond, steunde
De Martino in diens opvattingen
met de opmerking dat de Industrie
moet worden gestimuleerd om de
werkgelegenheid te bevorderen. Ag
nelli was het vooral eens met de
stelling van De Martino dat krediet
beperkingen niet het juiste middel
zijn om de economie uit het moeras
te halen, waar zij steeds verder in
weggetrokken dreigt te worden.
Het verzet van De Martino, dat tot
een nieuwe kabinetscrisis had kun
nen leiden, heeft tot gevolg gehad
dat de kredietbeperkingen niet zul
len gelden voor de zeer kwetsbare
kleine industrieën en het econo
misch (nog meer) achtergebleven
Zuiden. Fonmeel wordt deze afge
dwongen wijziging in het regerings
beleid toegeschreven aan een ver
moedelijk lichte verbetering van de
Italiaanse betalingsbalans. Het argu
ment dat het toerisme deze zomer
voor een meevaller zal zorgen, gaat
echter in dit verband niet op. Dat
wist men van tevoren ook.
Daar komt bij dat net de vraag is of
de vakbonden (de communistische
CGIL van Luciano Lama, de chris
ten-democratische CISL en de soci
aal-democratische UIL) de andere
sanerings-maatregelen van de rege
ring aan hun leden kunnen verko
pen, zoals: bijna een verdubbeling
van de BTW, auto-belasting (een
éénmalig bedrag variërend van 25
tot 850 gulden, binnen een maand te
betalen) verhoging van de prijzen
van benzine, elektriciteit, gas, water,
en vervoer. Alleen buitenlanders
krijgen nog 'goedkope' benzine op
speciaal te verstrekken bonnen.
Ook de communistische CGIL is be
reid, rekening te houden met de
moeilijke positie, waarin de econo
mie van het land zich bevindt. Luci
ano Lama heeft toegezegd het niet
op een algemene staking te zullen
laten aankomen, die de metaalarbei
ders hebben geëist. Maar Lama is
nu eenmaal niet machtig genoeg om
alle stakingen in alle bedrijven te
gen te houden. Daar zorgen de aan
hangers van de extreem-linkse groe
peringen voor, die in de fabrieken
aanhangers proberen te vinden voor
hun naar anarchisme leidende idee-
De uiterst-linkse groeperingen, die
zich fel afzetten tegen de Commu
nistische partij (PCI), waarvan ook
Lama lid is, dwingen de vakbonden
achter vrijwel elke 'spontane' sta
king te staan om te voorkomen dat
zij hun gezicht verliezen. Vandaar
dat er nu wel geen algemene sta
king is uitgebroken, maar het werk
'regionaal' wordt neergelegd volgens
een tevoren vastgesteld schema. Het
zal echter duidelijk zijn dat de scha
de van deze stakingen bij toerbeurt
bijna even groot zai zijn als die van
een algemene staking.
Niet best
En zo blijft de vicieuze ciikel be
staan zonder dat werkelijke pogin
gen worden gedaan, er uit te bre
ken. Christen-democratische politici
blijven stuivertje wisselen in de
elkaar opvolgende kabinetten. Zij
weigeren plaats te maken voor jon
gere parlementsleden, die volgens
Flaminio Piccoli (leider van de
dhristen-democraten in de Kamer
van afgevaardigden) 'veel betere mi
nisters zouden zijn dan degenen die
elkaar al zo lang hebben afgelost'
Piccoli zegt dat de Democrazia Cris
tiana niet haar beste mensen in de
regering heeft.
Het zijn intussen wel de leden van
de 'oude garde' die de dienst in de
Democrazia Cristiana blijven uitma
ken. Zij verzetten zich fel tegen de
gedachte aan samenwerking (ook
buiten de regering) met de commu
nisten. Opvallend is dat niet alleen
de leden van de relatief kleine lin
kervleugel van de Democrazia Cristi
ana voor deze samenwerking Ijve
ren. Antonio Gullotti, een vertegen
woordiger van het sterke 'midden'
Overal in Italië wordt gestaakt tegen de komende prijs- en belastingverhogingen. Op de Piazza Santi
Apostoli in Rome ziet men één van de demonstraties die het leven in de Italiaanse hoofdstad lam
hebben gelegd.
van de partij, pleitte onlangs op een
congres van Jonge christen-democra
ten in Palermo voor een 'ontwikke-
lingspacf tussen de politieke en so
ciale krachten in het land. Hiermee
zou hij zich vóór samenwerking met
de PCI hebben uitgesproken.
De leiding van de Democrazia Cristi
ana is sinds vorig jaar in handen
van Amintore Fanfani, de man die 'in
het begin van de jaren zestig de
•opening naar links1 mogelijk maak
te, maar in het voorjaar zijn partij
dwong, akkoord te gaan met het
door actiegroepen uitgelokte refe
rendum, dat tot afschaffing van de
nog vrij nieuwe echtseheidingswet
zou moeten leiden. Een flinke meer
derheid sprak zich echter voor hand
having van de wet uit en bracht
daarmee niet alleen Fanfani, maar
ook zijn partij in grote moeilijkhe
den.
Linkervleugel
Fanfani leeft nu op gespannen voet
met iedereen die hem in het partij
bestuur de voet wil dwars zetten.
Carlo DanaftCattón, een Mider van
de linkervleugel, werd er uit gezet
toen hij weigerde een door Fanfani
opgesteld document te tekenen. Deze
stap lokte In het kamp der socialis
ten de waarschuwing uit, dat de PSI
uit het coalitie-kabinet zou treden,
als nog meer leden van de linker
vleugel uit de partijleiding zouden
verdwijnen.
Om Fanfani te dwingen de partijlei
ding uit handen te geven, hebben
invloedrijke christen-democraten ge
probeerd hem over te halen, het
premierschap over te nemen van
Mariano Rumor. Fanfani, een oude
vos in de Italiaanse politiek, liet
zich echter niet zo gemakkelijk uit
het partijvoorzitterschap manoeuvre
ren, dat hij vorig jaar met zoveel
moeite in de waoht had gesleept
Hij gaf zelfs geen toestemming om
zijn naam te noemen in verband met
een eventuele opvolging van pre
mier Rumor.
Toch is het de vraag, of Fanfani
zich nog lang kan handhaven als
partijvoorzitter (en Rumor al6 pre
mier). De nederlaag bij het echt
scheidingsreferendum, gevolgd door
een gevoelig verlies bij de verkiezin
gen op Sardinië, vraagt om een
nieuwe positle^bepaling ln de Demo
crazia Cristiana. Vervroegde verkie
zingen ln het najaar kunnen geen
uitkomst brengen. Onder de huidige
omstandigheden kunnen zij slechts
verlies brengen voor de DC en
winst voor de PCI. De afstand tus
sen beide partijen zou daardoor
voor het eerst belangrijk verkleind
kunnen worden.
Heroriëntering
Geen verkiezingen dus, maar wat
dan wel? Deze vraag moet niet al
leen aan de christen-democraten ge
steld worden, maar ook aan de soci
aal-democraten en de linkse socialis
ten die ook nog niet aan een verjon
gingskuur toe blijken te zijn. Voor
de Democrazia Cristiana als verre
weg de grootste partij begint de tijd
echter te dringen. Het uitstel dat zij
zichzelf steeds heeft gegeven, heeft
niet kunnen verhinderen dat zij vol
ledig is vastgelopen. Een grondige
heroriëntering is onvermijdelijk ge
worden.
Wat de communisten betreft: zij
hebben hun taiktiek gewijzigd. Zij
willen niet samenwerken met de
Democrazia Cristiana, zolang deze de
ernst van de situatie niet wil begrij
pen en in haar fouten blijft volhar
den. Hoe deze houding ook wordt
uitgelegd, duidelijk Is dat zij de
druk op de christen-democratische
leiders nog zwaarder maakt.
-
een delegatie van Nederlandse vakbondsbestuurders enkele
I geleden in Joegoslavië het arbeiderszelfbestuur bestudeerde
keerde dat in het rapport Baas in eigen bedrijf Simpel sa-
(etaf stond er in dat rapport: tyErg leuk dat zelfbestuurmaar
wet nog eens nader worden bestudeerd.
recent verschenen boek 'Auto-
democratie' bedienen de soci-
Joop Ramondt en Rob Boonza-
s de Nederl andse vakbeweging
wenken. Er bestaat weliswaar
;enkast vol theoretische be-
ige-n over het onderwerp,
dit boek wordt aan de hand
ijkvoorbeelden nagegaan hoe
jiderszelfbestuur nu op het
van de onderneming functio-
Centraal staat daarbij de vraag
ïverre een onderscheid kan wor-
jemaakt tussen rijke en arme
nemingen. Uit het onderzoek
- en dat was ook wel te ver
en - dat de tekortkomingen van
ïlfbestuur vooral aan de opper-
komen in bedrijven die het
k hebben. Wie hieruit conclu-
iat het dn de rijke ondernemin-
lemaal koek en ei is met de
■atie heeft het mis. De Joego-
ihe kameraad-directeur - alle zelf-
ttr ten spijt - weet van wanten
er het er om gaat arbeiders in
ireel dan wel aan het werk te
S.
Hdt en Boonzajer Flaes hebben
liet geringe hoeveelheid werk
Van vijf ondernemingen lazen
e verslageh en notuelen. die
i '69 en '73 door de arbeidersra-
vraagd of de revolutionaire elite
wanneer aan de voorwaarden vow de
socialistische samenleving is voldaan
de morele moed zal hebben om over
te gaan tot de verwerkelijking van
het zelfbestuur, dat wil zeggen zich
zelf stap voor stap als machts-elite af
te schaffen. In de Sowjet-Unie - waar
mondjesmaat met zelfbestuur wordt
geëxperimenteerd - ds dat bijvoorbeeld
niet gebeurd Nog niet gebeurd, zeg
gen sommige optimisten.
Uit het boek van Ramondt en Boonza
jer Flaes blijkt in Joegoslavië het
doel van zelfbestuur: een samenleving
scheppen die zichzelf bestuurt, in te
genstelling tot een (kapitalistische)
samenleving die door een boven haar
staande macht wordt bestuurd, nog
lang niet is bereikt. Met andere woor
den: de nieuwe elite voelt er daar bar
weinig voor om de touwtjes uit han
den te geven. Joegoslavië is overigens
wel het enige land ter wereld dat het
experiment met het arbeiderszelfbe
stuur heeft aangedurfd. De huidige
onvolkomenheden mede als gevolg
van een economische achterstand - en
de vooralsnog dubieuze vooruitzichten
doen daar niets aan af.
Voorgekookt
r Huub Elzerman
feerden geproduceerd. Om een
k te geven: één arbeidersraad
in één jaar een stapel docu-
(tie op van een halve meter.
Agens werden er intervieuws.
Bids- en partij documentatie en
entelijke rapporten aan toege-
L Aan de hand van deze berg
Bentatie plozen de auteurs na
I procedures in de ondernemin-
Berden gevolgd ten aanzien van
(mg, middelenbeheer, fusies en
Aststellen van de toonhoogte. Het
feat van al die arbeid is een zeer
pilleerd, praktisch gericht boek,
Bl van aanknopingspunten biedt
teen vergelijking met de Neder-
p situatie.
Jwe elite
pteurs spreken geen oordeel uit
het zelfbestuur, en voor een
[een kader verwijzen ze naar al
Inde literatuur. Nu is het geheel
jsken van theoretische achter-
pnformatie eigenlijk wel jam-
[Vooral omdat in dit boek funda
tie, soms heel bange, vermoedens
marxistische theoretici worden
jtigd. zou een wat bredere inlei-
pp zijn plaats zijn geweest,
pi voorbeeld t" noemen: Marxis-
J denkers hebben zich wel afge-
Geheel tegen de bedoelingen in - dat
nemen we ten minste aan - blijkt het
arbeiderszelfbestuur vaak te fungeren
als een fopspeen. Formeel vormen de
arbeidersraden het hoogste gezag in
de onderneming. Zij stellen het beleid
vast Dat beleid is evenwel voorbereid
door de bureaus (economische, com
merciële afdelingen etc.). Bij de di
rectie is de bewaking van de uitvoe
ring ondergebracht Op papier heeft
de directie dus een louter administra
tieve functie.
Dat de directie in de praktijk toch
veel macht aan zich weet te trekken
is voor een deel het gevolg van de
tweeslachtige positie van de bureaus.
Deze beleidsvoorbereidende afdelingen
hebben namelijk een dubbele op
dracht Tegenover de organen van
zelfbestuur bestaat hun functie uit
het aandragen van materiaal voor het
door die organen te formuleren be
leid. De dienstverlening aan de direc
tie bestaat uit het verlenen van assis
tentie bij de bewaking van de uitvoe
ring van het beleid. Deze scheiding
van verantwoordelijkheden is lang
niet altijd effectief.
In de eerste plaats blijken de bureaus
- met de daarin samengebade deskun
digheid - een grote invloed uit te
kunnen oefenen op de gang van zaken
via de beleidsvoorbereiding. Boven
dien heeft de directie bij deze bu
reaus een gemakkelijke entree. Bu
reaus en leiding bereiden in de prak
tijk vaak samen he* beleid voor; zijn
beschikken over alle informatie.
In feite hebben de arbeidersraden -
ook al kunnen ze bijvooorbeeld een
De Joegoslavische arbeider: alleen op papier de baas?
directeur ontslaan - tegen deze voor
gekookte beslissingen weinig verweer.
Vooral ook omdat zij niet op elk
gewenst ogenblik de hulp kunnen in
roepen van in- of externe deskundi
gen. Daar komt nog bij dat de direc
tie beleidsfouten gemakkelijk in de
schoenen kan schuiven van de arbei
dersraad, die immers de hoogste ver
antwoordelijkheid draagt.
Op een gegeven moment laten de
auteurs bijvoorbeeld een directeur
aan het woord, die de volgende op
merkingen maakt: 'Als u me nu
vraagt hoe de situatie is, de situatie
is buitengewoon moeilijk, moeilijker
dan de grootste pessimist zou kunnen
denken, maar we houden haar toch
wel in de hand; zoals het er nu
voorstaat geloof ik wel dat we uit de
fuik zullen zwemmen'.
De moraal van zijn verhaal is dat er
harder moet worden gewerkt Ook
wat dat betreft is er dus weinig
nieuws onder de zon.
Interessant is de positie van de vak
bonden en van de partij in het zelfbe
stuur. Idealiter dienen zij beide het
zelfbestuur. De partij als politieke
voorhoede, de vakbond als bewaker
van de sociale belangen van de arbei
ders. Beide organieaties zijn ook bij
de minste of geringste aanleiding be
reid om de loftrompet over het arbei-
derszelfbestuur te steken. In de dage
lijkse praktijk evenwel doet de be
drijfsleiding vaak met sukses een be
roep op de partij en de vakbonden
wannecer het er om gaat, een moei
lijk verkoopbaar standpunt door te
drukken.
Rustig doorwerken
Zowel de partij als de vakbond zijn er
ook in conflicten op uit, eventuele
onrust zo snel mogelijk tot bedaren te
brengen. Stakingen worden zo snel
mogelijk bedwongen. Het feit dat
vooral hoger geschoolden - van de 100
functionarissen is 85 procent partijlid
- in de politieke organisaties zijn
oververtegenwoordigd zal daaraan niet
vreemd zijn. Overigens hoeft een in
grijpen van partij en vakbeweging
niet altijd ten nadele van de arbei
ders uit te vallen.
In de partij bestaat weliswaar weinig
animo om zich met elk conflict in te
laten, maar anderzijds wil zij - op
haar beste momenten - wel iets waar
maken van haar functie als maat
schappelijke voorhoede. Voor de vak
beweging geldt dat zij niet is te
vergelijken met de Nederlandse vak
beweging. De Joegoslavische vakbon
den hebben bijvoorbeeld de neiging
om tegenover de arbeidersraden 'har
der werken', langere werktijden of
loonbevriezingen te bepleiten. Dat
hangt samen met de omstandigheid
dat zowel de lonen als de investerin
gen onderhevig zijn aan schommelin
gen in de winst.
De arbeidersraden zullen er, vooral in
de magere jaren, veel aan doen om
hun loonaandeel veilig te stellen, de
vakbeweging daarentegen ziet kenne
lijk scherper het belang van voldoen
de investeringen, en waarschuwt dan
voor een al te grote inhaligheid op
het vlak van de lonen.
Dat de partij en de aan haar gelieer
de vakbonden vaak een twijfelachtige
rol spelen, staat buiten kijf. Vooral
de manier waarop stakingen worden
aangepakt ds opmerkelijk. Zowel par
tij als vakbond deinzen er niet voor
terug om de helpende hand te bieden
wanneer het gaat om ontslag van
stakingsleiders, het ontheffen van sta
kers uit functies in ba-drijf, partij of
vakbond, of het opleggen van boetes.
Ramondt en Boonzajer Flaes merken
hier over op dat het verrassend is,
dat de onderdrukking van stakende
arbeiders zo sterk is in een maat
schappij die nadrukkelijk het primaat
van de arbeidersklasse aan de orde
stelt
Remedie?
Inmiddels zijn in Joegoslavië grond
wetsamendementen in voorbereiding
die onder meer voorzien in een aan
vullende structuur op het zelfbestuur,
de organen voor arbeiderscontrole. De
controlerende functie van deze orga
nen - er wordt onder aanmoediging
van de communistische partij al mee
gewerkt - bestaat in het kritisch vol
gen van de leiding en de deskundigen
in de bedrijven. De organen zijn
voornameLijk bedoeld om de groeien
de kritiek op managers en Tiureau-
craten' te kanaliseren.
Toch werpen de auteurs in hun slot
beschouwing de vraag op 'of het ar
beiderszelfbestuur nog wel een toe
komst heeft wanneer het niet een
organisatie op politiek en maatschap
pelijk terrein achter zich heeft die
voldoende vrijheidsgraden heeft om
zie hals organisatie van de arbeiders
beweging te presenteren'. De auteurs
raken hier een probleem, waarop veel
marxisten zich tot op de dag van
vandaag aftobben. Marx zelf immers
waarschuwt in zijn beschrijving van
de Parijse Commune al voor een
nieuwe onderdrukking als gevolg van
elitevorming en baantjes jager ij onder
de (proletarische) machthebbers.
Hij beval twee oplossingen aan. In de
eerste plaats moesten de gekozen be
stuurders direct afzetbaar zijn en in
de tweede plaats mocht er geen ver
schil zijn 'in inkomen. Als Marx hier
in gelijk heeft dan gaat Joegoslavië
met zijn scheve inkomensverhoudin
gen nog een lange strijd tegemoet
