r
REFERENDUM ZET
VEEL OP HET SPEL
J
'DIT KAN REST EEN
DEFTIG WIJKJE WORDEN'
jyoRzio
Morgen is 'SI' tegen en
betekent 'NO' voor
Echtscheidingswet in
Italië fel omstreden'
I
DER DIFENDERE
LA FAMIGLIA a
I COLTIVATORI
IL12 MAGGIO I'
VOTERANNO !,v
Een 'slum' in Karachi: Usmania Mahajir Colony
door Johan ten Hove
[OW/KWARTET ZATERDAG 11 MEI 1974
BUITENLAND T17/K15
door Jaap den Boef
Het referendum over de fel omstreden echtscheidingswet van 1 december
1970 kan voor Italië, dat toch al door gigantische problemen wordt geplaagd,
ernstige gevolgen hebben. Verwerpen de ongeveer 38 miljoen kiesgrechtig-
i de Italiaanse mannen en vrouwen deze wet, dan kan het met kunst- en
vliegwerk bijeengehouden kabinet van de christen-democrtische premier
Mariano Rumor uiteenvallen. Vervroegde verkiezingen de vorige wer
den twee jaar geleden gehouden zouden onvermijdelijk worden.
Wat het referendum betreft: wie de
strijd vóór of tegen afschaffing van de
wet gadeslaat, zou gemakkelijj tot de
conclusie komen dat de éne helft van
de bevolking het niet zo nauw wil
nemen met de huwelijkstrouw en dat
de andere helft een eind wil maken
aan de bandeloosheid, waartoe een
dergelijke houding zou hebben geleid.
Niets is echter minder waar. De oor
zaak van het streven naar annulering
van de wet ligt vooral in de opvatting
van de Rooms-katholieke kerk dat het
huwelijk een sacrament is, hetwelk
slechts onder zeer bijzondere omstan
digheden door de kerjc kan worden
ontbonden.
Deze opvatting van het Vaticaan
wat Italië betreft geschraagd door
een nog geldend concordaat, 45 jaar
geleden met dictator Mussolini geslo-
heeft door de jaren heen niet
-ikunnen verhinderen, dat echtelieden
^uit elkaar gingen en met andere part
ners in concubinaat gingen leven, om-
een nieuw huwelijk niet mogelijk
was bij het ontbreken van de moge-
ijkheid tot scheiding. Deze wantoe
stand bleef tot 1970 gehandhaafd, om
dat de sinds de tweede wereldoorlog
het bewind zijnde Democrazia
Iristiana tegen het legaliseren van
(chtscheiding is.
De christen-democratische leiders lie
ten het standpunt van het Vaticaan zó
is-zwaar wegen dat zij de sociale noden
die een gevolg waren van het tot 1970
bestaande systeem, lieten voor wat ze
waren. Een ontwerp-echtscheidings-
wet, ingediend door de socialist For-
tuna (met de steun van de liberaal
Baslini) en in 1970 in het parlement
aanvaard ondanks het verzet van de
DC, opende voor het eerst sinds de
val van Napoleon de mogelijkheid om
duurzaam ontwrichte huwelijken te
ontbinden. Achteraf leek men in
christen-democratische kringen niet
helemaal ongelukkig met deze oplos
sing.
De tegenstanders van echtscheiding
waren echter niet uit het veld gesla
gen. Zij realiseerden zich dat de wet
door middel van een referendum on
gedaan gemaakt kon worden. De be
nodigde handtekeningen (een half
miljoen is vereist) werden royaal bij
elkaar gehaald (1.3 miljoen). De poli
tieke moeilijkheden in Rome, veroor
zaakt door het uittreden van de socia
listen uit de tien jaar bestaan hebben
de centrum-linkse coalitie, leidde ech
ter tot vervroegde verkiezingen en
uitstel van het referendum, waarvoor
nog geen datum was vastgesteld. Van
dit uitstel kwam echter geen afstel.
Een jaar na de verkiezingen van mei
1972 gingen de tegenstanders van de
wet opnieuw de boer op om handteke
ningen te verzamelen. Met de hulp
van kerkelijke autoriteiten was het
geen probleem om er voldoende bij
elkaar te krijgen. Een referendum kon
toen nog slechts worden voorkomen
door een geringe wijziging in de wet
aan te brengen. Het zou dan weer
geruime tijd niet mogelijk zijn om op
een referendum aan te sturen De DC
heeft echter geweigerd haar medewer
king te geven aan zo'n oplossing. Om
partijpolitieke redenen achtte zij het
beter, de uitkomst van de volksraad
pleging af te wachten.
\i
Aanwijzingen
De andere partijen hebben na de
weigering van de DC om twee rede
nen niet meer geprobeerd, een wijzi
ging van de wet te forceren. Zij
willen een kabinetscrisis voorkomen
en bovendien putten zij moed uit
aanwijzingen, dat het referendum ook
wel eens in het voordeel van de wet
zou kunnen uitvallen. Wat dit laatste
betreft lijkt de laatste tijd inderdaad
het verzet tegen de wet als gevolg van
de druk van de geestelijkheid te zijn
afgenomen, naarmate meer mensen
tot de ontdekking zijn gekomen dat
de wet slechts bedoeld was om een
eind te maken aan in vele jaren
gegroeide wantoestanden.
Het is echter de vraag of er nu al een
meerderheid bereid is, door 'nee' te
stemmen afschaffing van de wet van
de hand te wijzen. De tegenstanders
van de wet hebben niets onbeproefd
gelaten om de wankelmoedige kiezers
op het hart te binden, dat zij 'ja'
(oftewel 'SI') moeten stemmen. Het
Sergio Pancrasi en Santina Silvetti, een echtpaar dat voorstander
van de echtscheidingstiet is, pronkten ineens op een affiche dat op
riep 'SF te stemmen, dus tegen de echtscheidingswet. Ze hadden een
18 jaar geleden aan een fotowedstrijd deelgenomen en hun succes
ging wat je noemt een eigen leven leiden.
bleef niet alleen bij het vrij onschul
dige liedje 'SI' van het zangeresje
Gigliola Cinquetti, dat op het Eurovi
sie-songfestival (in Italië om politieke
redenen niet direct uitgezonden) bij
na de meeste stemmen kreeg. Kerke
lijke autoriteiten schrokken er zelfs
niet voor terug, verdedigers van de
echtscheidingswet met hel en verdoe
menis te dreigen.
Ongetwijfeld zullen krachtige argu
menten als die van bisschop Giuscppi
Siri van Venetië de man van het
dreigement indruk maken op tal
rijke rooms-katholieken, die in de be
slotenheid van de stemhokjes eerder
de stem van het hart dan die van het V@rl6idinQ
verstand laten spreken. Er moet dan
ook met de mogelijkheid gerekend
worden dat de 'Ja'-stemmers in de
meerderheid zullen zijn, hetgeen het
einde van de echtscheidingswet zou
betekenen. De sociaal-democraat Luigi
Preti heeft er terecht op gewezen dat
dit 'niet het eind van de wereld' zou
zijn. Maar enorme problemen zouden
er wèl ontstaan.
Twee vrouwen
Het lijdt geen twijfel dat bij verwer
ping van de bestaande wet de druk op
de Democrazia Cristiana om een nieu
we echtscheidingswet mogelijk te ma
ken, het politieke leven in Rome
verder zal vertroebelen. Tot groot
leedvermaak overigens van de neo-
fascistische MSI van Giorgio Almiran-
te, welke beweging zich geducht heeft
geweerd tegen de echtscheidingswet.
Dit laatste ondanks het feit dat Almi-
rante zelf twee vrouwen heeft. Zijn
eerste huwelijk werd slechts bij de
burgelijke stand geregistreerd. Het
werd niet ontbonden toen hij zich
kerkelijk in de echt liet verbinden
met zijn tweede vrouw.
Geen wonder dat Almirante en andere
MSI-leiders (wier eerste huwelijken
zijn ontbonden of zelfs kerkelijk 'ge
annuleerd') ervan beschuldigd worden
'alleen tegen de scheiding van ande
ren te zijn'. Wat die annulering be
treft: sinds het van kracht worden
van de echtscheidingswet is het een
voudiger geworden, een huwelijk ker
kelijk ontbonden verklaard te krijgen.
Velen maken er gebruik van, omdat
zij dan geen vijf jaar hoeven te
wachten (zoals bij de echtscheidings
wet het geval is) en de gescheiden
man niet in het onderhoud van zijn
vroegere vrouw en zijn kinderen
hoeft te voorzien, omdat het huwelijk
officieel 'nooit heeft bestaan'.
Het kabinet-Rumor neemt al een
zwakkere positie in dan een half jaar
geleden, als gevolg van het uittreden
van de kleine maar voor de politieke
verhoudingen in Rome toch belangrij
ke Republikeinse partij. De positie
van de behoudende groeperingen in
de DC is in het door de republikei
nen Ugo la, Malfa verlaten kabinet
belangrijk versterkt door de benoe
ming van de christen-democratische
ex-premier Giulio Andreotti tot minis
ter van defensie. Ook deze wijzigingen
zullen bij verwerping van de echt
scheidingswet met name door de link
se socialisten worden aangegrepen om
de DC voorwaarden te stellen voor
verdere samenwerking.
Voor Italië dat zich ondanks zijn lid
maatschap van: de in Rome geboren1
Europese Gemeenschap voor vrijwel
onoplosbare problemen ziet geplaatst,
zouden deze politieke moeilijkheden
op een bijzonder ongelegen ogenblik
komen. Temeer omdat de DC in geval
van een duidelijk 'Ja' bij het referen
dum, waardoor de echtscheidingswet
wordt ingetrokken, in de verleiding
zal komen om op vervroegde verkie
zingen aan te sturen en de politieke
winst in de wacht te slepen die zij
dan aanwezig acht. Een excuus van de
DC zou kunnen zijn dat zij bij zulke
verkiezingen de neofascisten de wind
uit de zeilen kan nemen.
Al deze bespiegelingen over dit grote
probleem van Italië zullen niet terzake
doen als misschien maar een kleine
meerderheid van de bevolking het
kan opbrengen, morgen de klok niet
te laten terugdraaien. Het wonderlijke
bij dit referendum is overigens dat
'Ja'-stemmen betekent, dat men tegen
de echtscheidingswet is en dat met
'Nee' bedoeld wordt, dat men deze
wet gehandhaafd wil zien. Nooit zal
uitgemaakt kunnen worden hoeveel
mensen die tegen afschaffing zijn, per
ongeluk 'Ja' hebben gestemd, omdat
zij voor handhaving zijn. Het tegeno
vergestelde zal vrijwel niet voorko
men, omdat het geweldige propagan-
da-apparaat van de tegenstanders van
de wet er wel voor gezorgd heeft, dat
hun aanhangers 'SI' stemmen.
Onwetend
Het zou beter zijn geweest als het
referendum zó zou zijn georganiseerd,
dat 'Ja' als steun voor de wet en
'Nee' als verwerping ervan zou zijn
beschouwd. De autoriteiten hebben
het echter verstandiger geoordeeld de
kiezers de vraag voor te leggen, of zij
vóór of tegen 'intrekking van de wet'
zijn. Bij een opiniepeiling bleek meer
dan 30 pot. van de ondervraagden niet
eens te weten wat 'Abrogare' (intrek
ken) betekent. Bijna 12 pet. dacht dat
het 'goedkeuren' was en bijna 20 pet.
wist het helemaal niet De verwarring
is groot. Het is dan ook de vraag of
de voorspelde 50.3 pet. tegen afschaf
fing van de wet er echt zal komen.
Van Italië wordt al heel lang gezegd:
Hoe dichter bij de paus, hoe slechter
(rooms-)katholiek. Dat neemt niet
weg dat op beslissende ogenblikken
de invloed van het Vaticaan in dat
land nog groot is althans wanneer
het er om gaat, op zichzelf onvermij
delijke ontwikkelingen zo lang moge
lijk tegen te houden. En wat het
referendum van morgen betreft: het
kan haast geen toeval zijn, dat het
georganiseerd is op de datum waarop
oök in Italië moederdag valt.
Een van de grootste problemen ln de landen van de derde wereld is de
enorme groei van hun steden. Veel steden zijn daar in de laatste tientallen
jaren uitgegroeid van onbetekenende plaatsen tot enorme miljoenensteden,
met rondom het oude centrum de gordels van krottenwijken, waar de aller
armsten een schamel onderdak hebben gevondfen. Verpauperde boerengc-
ilnnen, vluchtelingen voor oorlogsgeweld of natuurrampen, jongeren die in
de stad de vruchten van hun schoolopleiding hopen te kunnen plukken enzo
voort
Deze geweldige aanslibsels van hoop en wanhoop zijn veelal een doorn in
het oog voor de stedelijke autoriteiten. Lange tijd zag men maar één oplossing:
'slumclearance' opruiming van deze ontsierende uitstulpingen van ellende
cn vervolgens op grote schaal nieuwe wijken creëren. De ervaring heeft in
middels wel geleerd dat dit een hopeloze onderneming is. Langzamerhand
komt er meer begrip voor een andere oplossing: 'slum-improvement'-voor-
zieningen treffen die de bewoners aanmoedigen hun woningen zelf te gaan
verbeteren.
Om duidelijk te maken hoe de opvattingen kunnen veranderen leggen we
een klein stukje van de Pakistaanse miljoenenstad Karachi onder het ver
grootglas. Nadere bestudering ervan kan duidelijker maker wat Charles
Abrains, oude rot in de bestudering van de problemen in niet-westerse ste
den, bedoelde, toen hij eens opmerkte: 'Een stad met krottenwijken is als
een zwangere vrouw van buitenaf niet mooi om te zien maar in zich draagt
zij de belofte van nieuw leven'.
Jan van der Linden rechts) gefotografeerd bij een onderzoekdat hij deed op het platteland.
Karachi is de grootste stad en de belangrijkste
haven van Pakistan. In 1947, toen de Engelsen het
Indiase sub-continent verlieten en dit in tweeën ge
deeld werd in een Moslems Pakistan en een Hidoeis-
tisch India, (de Partition), telde Karachi ongeveer
450.000 inwoners.
Deze deling had grote volksverhuizin
gen tot gevolg: van Hindoes uit Paki
stan naar India en van Moslems uit
India naar Pakistan. Karachi kreeg
dan ook na 1947 een stroom van meer
dan een half miljoen vluchtelingen te
verwerken, waarvan de meesten in
krotten tegen de buitenkant van de
stad terecht kwamen. Na 1951 neemt
de vluchtelingenstroom af maar de
migratie van het platteland naar de
stad toe, zodat i n 1961 Karachi al
ruim twee miljoen inwoners telt. Nu,
.1974, wordt het aantal inwoners ge
schat op ruim vier miljoen. Ook hier
voldoen de krottenbuurten niet aan
de eisen die het stadsbestuur eraan
stelt, en volgens de stadsplanners zou
den verschillende wijken moeten ver
dwijnen om plaats te maken voor
nieuwe moderne flatgebouwen.
Usmania Mahajir Colony
Eén van de wijken in Karachi die op
de lijst staan om platgewalst te wor
den is de wijk Usmania Mahajir Co
lony (UMC), een gebied van ongeveer
3,5 ha, waar na de 'partition' in 1947
ro'n 6000 vluchtelingen zijn komen
sronen. (Mahajir is vluchteling). In
deze wijk, die vrij dicht bij het
centrum ligt, deed een team Paki
staanse en Nederlandse sociologen en
economen een onderzoek. Het doel
van het onderzoek was kort gezegd:
'Het beschrijven van het gebied en de
bewoners op zodanige wijze, dat de
problemen van de wijk als krotten
wijk en de problemen van de bewo
ners als krotbewoners duidelijk naar
voren komen en zo mogelijk oplossin
gen te geven voor deze problemen'.
Het onderzoek vond plaats in 1973 en
het team stelde een rapport samen
van haar bevindingen dat nu door de
beleidsinstanties in Pakistan beoor
deeld moet worden.
Jan Vander Linden, één van de socio
logen uit het team, momenteel met
verlof in Nederland, vertelt: 'We heb
ben deze wijk gekozen omdat het een
klein gebied was dat we met een
bescheiden onderzoeksteam aankon
den. Verder vertoonde deze wijk een
aantal problemen die typisch zijn
voor verschillende andere krottenwij
ken in de stad. Deze wijk k i als
voorbeeld dienen'. In het rapport
wordt beschreven hoe de wijk vrij
snel na de partition volgebouwd werd
door de toestromende vluchtelingen.
Bouwproces
In het begin waren de hutten van
jute, hout, modder, blik en dergelijke.
Nadat er een aantal branden gewoed
hadden begonnen de meeste mensen
hun onderkomens te verbeteren. De
hutten werden afgebroken en men
bouwde nu huizen van leem, die ech
ter tegen zware regenval niet bestand
bleken te zijn. Tenslotte we.den de
meeste huizen opnieuw gebouwd en T.
nu als 'semi-pucca', dat zijn huizen Doorkijkje m de Usmania Mahajir Colony
met stenen muurtjes waarvan het dak
uit verschillende soorten materi .1
kan bestaan (rieten matten, golfplaten
end.). De huizen werden steeds dich
ter bij elkaar gezet, zod; t de straatjes
steeds smaller werden, sommige zijn
maar net een meter ibreed. De wijk is
erg dicht bevolkt; ongeveer 6000 men
sen op iets meer dan 3,5 ha, en dat
alles gelijkvloers. Verder ontbreken
er in de UMC de belangrijkste voor
zieningen; er is geen riolering, geen
electriciteit, geen waterleiding, behal
ve drie gemeenschappelijke kranen
die het een paar uur per dag doen.
Een vuilopruimlngsdienst bestaat
niet, wel zijn er aan de rand van de
colony een aantal vuilstortplaatsen
die van tijd tot tijd worden leegge
haald. Al met al een krottenwijk die
naar westerse maatstaven geen enkel
bestaansrecht heeft, en zo op het
eerste gezicht lijkt het plan van de
autoriteiten om deze wijk met de
grond gelijk te maken het meest juis
te.
Advies: staan laten
Toch is het advies van de onderzoe
kers: 'Laat de wijk bestaan en voer
een aantal verbeteringen uit'. Jan
Van der Linden licht dit advies toe:
'Uit ons onderzoek bleek dat de men
sen zelf hier het liefst blijven wonen.
Als je zo van buitenaf zo'n krotten
wijk bekijkt, dan is het vaak een
rommelig en smerig samenraapseltje
van allerlei gebouwtjes en hutjes
door elkaar en dan vraag je je af hoe
daar in vredesnaam mensen willen
wonen. Bij nader onderzoek blijkt
al gauw dat de mensen al hun best
doen in en rondom hun huizen de
zaak zo netjes en schoon mogelijk te
houden. De meeste van hen wonen
hier relatief al vrij lang en hebben al
veel geld, vrije tijd en inventiviteit in
hun huizen gestoken. Het zou zonde
zijn als dat allemaal met de grond
gelijk gemaakt zou worden. Zo gauw
ze de zekerheid hebben dat ze mogen
blijven wonen zullen ze hun wonin
gen steeds verder gaan verbeteren. Je
gaat je huis nu eenmaal niet opknap
pen als de kans groot is dat het op
zeer korte termijn weggebuldozerd
wordt*. Van der Linden haalt een
interview met een UMC bewoner aan,
waarin deze vertelt: 'Wij hebben ons
huis zodanig gebouwd dat we er rede
lijk in kunnen wonen, maar zolang
we geen zekerheid hebben dat we
hier mogen blijven doen we er niets
meer aan, hoewel ik het geld ervoor
heb'. Op die zekerheid wachten er
velen in de krottenwijken. Zo gauw
de overheid een teken déérvan laat
zien, <bv. door een straat te verharden
of waterleiding aan te leggen, dan
barst er een activiteit los onder de
bewoners die dén hun huizen gaan
opknappen.
Geen alternatief
Eén van de sterkste argumenten voor
handhaving van de wijk is het feit
dat er voor de bewoners geen alterna
tief bestaat. De flats die in de plaats
van de UMC zouden komen zullen
voor hen onbetaalbaar zijn, zodat ze
toch weer in een andere en hoogst
waarschijnlijk slechtêre krottenwijk
terecht zouden komen. En daar zullen
ze zich sterk tegen verzetten. Jan van
der Linden: 'De mensen hier kennen
elkaar, weten wat ze aan elkaar heb
ben en voelen zich hier veilig. Diefstal
of ander crimineel gedrag komt hier
hoegenaamd niet voor*. Vanwege de
nabijheid van het centrum is de werk
gelegenheidssituatie in de UMC verge
leken met de rest van de krottenwij
ken in Karachi vrij gunstig. Slechts
5% van de kostwinners is permanent
werkloos, echter 40% van hen heeft
zeer onregelmatig werk. En vooral
voor de mensen met los-vast werk is
het belangrijk dat ze in de buurt van
het centrum wonen. Een timmerman
die met zijn gereedschapkist naar het
centrum wandelt en zijn-diensten aan
biedt. aan ieder die er maar gebruik
van wil maken, heeft geen geld en
geen tijd om uren heen en weer te
reizen van een buitenwijk naar het
centrum. En zo zijn er talloze klusjes
mannen die iedere morgen het cen
trum intrekken om daar hi brood te
verdienen. Zij zijn aangewezen op de
nabijheid van het centrum. Het is
vaak niet bevorderlijk voor het wel
zijn van het gezin als de man uren
van zijn werk woont. Een vrouw uit
een krottenwijk ver van het centrum:
'Mijn kinderen vroegen: wie is die
vreemde meneer, ik antwoordde, d; t
is jullie vader, vandaag is hij thuis,
maar hij gaat iedere morgen om 5
uur weg en komt 's avonds om 10 uur
terug en dan slapen jullie'.
Aanbevelingen
In het rapport staan gedetailleerde
aanbevelingen om de wijk te verbete
ren.
Er wordt o.a. voorgesteld centrale
riolering aan te leggen waaraan de
mensen ieder voor zich vanuit hun
woningen zouden kunnen aansluiten.
Electriciteit zou aangelegd moeten
worden en er zouden meer waterkra
nen moeten komen. Maar het belang
rijkste is volgens het rapport dat de
mensen de zekerheid krijgen dat ze
kunnen blijven wonen. Dan zullen ze
een aantal voorzieningen zelf wel aan
brengen en de rest zou an overheids
wege gedaan kunnen worden. Het team
stelt een procedure voor waarbij
de mensen de grond in eigendom
kunnen krijgen. Wel moeten er dan
maatregelen getroffen worden om
grondspeculatie te voorkomen. De
vraag nu is wat er in Pakistan met
het rapport gaat gebeuren. Zullen de
autoriteiten in Karachi het naast zich
neerleggen of zal men positief reage
ren op de maatregelen die er in
staan. Jan van der Linden: 'Het rap
port ligt er, hopelijk verdwijnt het
niet in een bureaula. Usmania Maha
jir Colony kan best een deftig w:,'kje
worden'.
