Mevrouw, ik zou u olie aanraden
w
Feuerbach in discussie
Levendig lutheranisme
in Estland en Letland
R.k. huwelijksrecht
aan strakker banden
Hoe beleggen kerken en christenen hun geld?
Trouw
K wartet
vandaag
Beroepings-
werk
n»
Boekenetalage
TROUW/KWARTET DONDERDAG 31 AUGUSTUS 1972
KERK T2/K2
door T. van der Hammen
'Het begint ermee, dat je iets
leest over geldbeleggingen van
Amerikaanse kerken in de oor
logsindustrie. W&t? Je kunt je
ogen niet geloven. Daar moet je
meer van weten. Je praat erover
met financiële deskundigen,
ook van kerken. Je gaat op zoek
naar literatuur, die er meer licht
over kan verschaffen. Wat
blijkt? In feite is er in onze
maatschappij eigenlijk geen en
kele geldbelegging mogelijk
buiten oorlogsindustrie.
Natuurlijk je kunt wel spreken van
In meerdere of mindere mate. Maar
altijd heeft geldbelegging direct, in
direct en in het gunstigste geval
mogelijkerwijs in ver verband iets
met oorlog te maken. Het is nog
erger dan kanker overal uitzaai
ingen, hier groot, daar minder om
vangrijk. Maar ze zijn er. Altijd.'
Tot zover de ontboezeming van een
gewone vrouw in Friesland. Een
weduwe helemaal alleen wonend in
een vriendelijk huis onder de bo
men van Oppenhuizen, onder de
rook van Sneek. Het heeft mevrouw
S. Huizinga-Jelgersma, zo te zien
tegen de AOW-grens, helemaal te
pakken en ze is er zelfs door van
streek. 'Ik mag dan naief zijn, dat ik
het niet eerder wist, althans zó
wist, maar zo zijn er meer*, zegt ze.
Ze wist al wel wat. In het verre
verleden moest ze eens wat geld
beleggen dat ze had geërfd. 'Ik
vroeg advies van een deskundige:
Mevrouw, ik zou u olie aanraden.
Mijn reactie was prompt: dat vieze
spul? Alsjeblieft niet. Hij: wat be
doelt u met 'vies spul?'. Nou dat is
nogal duidelijk. Allemaal narigheid
wat daarachter zit. Dat wist ik
toen dus al. Maar niet, dat Je
oorlog praktisch overal bij geldbe
leggingen tegenkomt'.
Mevrouw Huizinga gaat verder:
'Dat weet je dan nu. En dan ga Je
je afvragen: Wat kan ik daar nou
in vredesnaam aan doen? Een oude
vrouw met een broze gezondheid in
haar huisje in Friesland? Ik pieker
de daar een tijd over. Alleen zijn,
wat ik helemaal niet erg vind, heeft
het voordeel dat je veel na kunt
denken.Ik overwoog: Wel, Je
kunt erover lezen, Je hebt papier,
een pen, een telefoon, 'k Heb heus
nog niet zoveel gedaan, hoor. Maar
goed. ik begon op een bijeenkomst,
kring Leeuwarden, van m'n eigen
remonstrantse broederschap maar
eens te vragen: Hoe doen we dat
nou met onze geldbeleggingen, bij
voorbeeld voor een noodzakelijk
fonds als dat van emeriti-predikan
ten? Wat aarzelend heen en weer
gepraat, dan op een gegeven mo
ment: Mevrouw, wat wilt u dan?
Obligaties of zo? Ook niet altijd
brandschoon en, wat geven die nu
aan rente? Daar kan Je toch niets
mee beginnen, je moet toch goed
beleggen? Enfin, mijn vraag zou
doorgegeven worden en ik zou een
financieel overzicht ontvangen.
Dat kreeg ik, plus een keurige brief,
waarin onder meer stond: er zijn
natuurlijk beleggingen, maar niet in
oorlogsindustrieën a la Krupp. Dat
vond ik een omzeilen van het pro
bleem, temeer, daar er geen specifi
caties van de beleggingen bij waren.
Ik heb vervolgens telefonisch bij
verscheidene van onze predikanten
aan de bel getrokken onder meer
bij een dominee die juist voor de
radio een prachtige preek over de
navolging van Christus had gehou
den. Allen bleken onkundig, vaak
zelfs onthutst en de dominee van de
radio zei: schrijft u maar een brief
naar de Commissie tot de zaken van
de broederschap. Ik: maar mensen
als u hebben toch veel méér in de
melk te brokkelen? Hij: ja, maar
doet u het ook maar, dat zal in elk
geval meer bekendheid aan deze
zaak geven (ik krijg overigens nog
definitief antwoord).
Informaties bij andere kerken, zoals
de hervormde en de gereformeerde,
wezen op hetzelfde. Tot nu toe zijn
voor mij alleen de doopsgezinden
nog het beste uit de bus gekomen.
Zij zijn met hun beleggingen in elk
geval zo selectief mogelijk te werk
gegaan. Het kan ook daar natuurlijk
nooit 'clean' zijn, maar ze hebben er
tenminste tevoren over gepraat
en de minst kwade weg gekozen'.
Wat wil mevrouw Huizinga dan?
Ziet zij een uitweg? 'Wie ben ik dan
wel', zegt mevrouw Huizinga. 'Nie
mand weet een oplossing. Maar al
weten we die niet dan zullen we er
met zijn allen toch ernstig naar
moeten zoeken. Dat is al het minste
wat we kunnen doen. Want het mag
en het kan niet. De kerk moet
daarbij voorop lopen en het goede
voorbeeld geven. Hoe kan de kerk
willen dat je haar ernstig neemt als
ze Je zélf zulke dingen voordoet?'
'Ik dacht aan drie dingen' besluit
mevrouw Huizinga, 'maar formuleer
het wel voorzichtig, want je wordt
zo gauw voor een fanatica of zo
versleten. Als christen stoot je hier
tegenaan, als kerk, die Christus wil
navolgen. Punt één: We zullen be
wust moeten worden gemaakt dat
we verkeerd doen, schuldig staan.
Punt twee: We moeten kennelijk
opnieuw op ons laten inwerken en
geconfronteerd worden met wat
Christus zei toen hij dezelfde mis
standen zag en de geldkooplul uit
de tempelvoorhof wegranselde met
hun tafeltjes. De tempel die Chris
tus reinigde is de wereld. Christe
nen hebben de verantwoordelijkheid
die tempelreiniging door te trekken.
Punt drie: daar zullen we dan ook
naar moeten doen. Dat betekent
onder meer acties. En dat niet al
leen: ook consequenties trekken.
We zitten hier midden in een belang
rijk facet van de maatschappeijkri-
tiek, die geen landelijk, maar een
wereldprobleem is. Wakker worden.
Eraan gaan staan.'
GENcVE (LWH Het gemeenteleven in de lutherse kerken van Estland en Letland is opmerkelijk.
Ook zijn de laatste tijd een aantal evangelische gemeenten in Siberië en Kazakstan en in de stad
Petrozawodsk door de staat geregistreerd en daarmee officieel toegelaten.
Di* zei de president van de lutherse
wereldfederatie, de Finse professor
Mikko Juva, na zijn terugkeer van
een bezoek van elf dagen aan de
lutherse kerken van Estland en Let
land. Hij had 'bemoedigende tekenen'
gezien, maar hij wees tegelijk op de
grote problemen van de kerken in de
Sowjetunie: de aantallen doopbedie-
ningen, confirmaties en huwelijksbe
vestigingen lopen terug, er is een
groot gebrek aan lectuur en de druk
van de atheistische propaganda, voor
al op de jeugd, is sterk. Het was de
eerste keer, dat een president van de
lutherse wereldfederatie in de gele
genheid was. de ledcnkerken in de
Sowjetunie te bezoeken.
Juva was onder dé indruk gekomen
van de grote ernst en toewijding,
waarmee de lutheranen in de Sowjet
unie aan het kerkelijk leven deelne
men. Hij was zeer geïmponeerd door
het nieuwe ma'nnenkoor van de Jo-
hanneskerk in Riga.
ren, onder wie veel vrouwen gemeld.
Juva noemde het verheugend, dat in
Siberië en in Kazakstan de laatste tijd
verschillende Duitstalige evangelische
gemeenten zijn erkend en een Finsta-
lige in Petrozawodsk, de hoofdstad
van Karelië. Door bezoeken en corres
pondentie houden de Baltische kerken
contact met deze gemeenten. Tal van
Duitstaligen uit allerlei delen van de
Sowjetunie zijn de laatste jaren naar
Estland en Letland verhuisd. Voor
hen worden regelmatig Duitse kerk
diensten gehouden.
Natuurlijk hebben de kerken grote
problemen. Het aantal begrafenis
plechtigheden overtreft alle dooptoe-
dieningen, confirmaties en huwelijks
diensten samen. Hoewel de kerken
enige boeken hebben kunnen druk
ken, is er groot gebrek aan literatuur.
Bovendien is de staat en het gehele
opvoedingssysteem atheistisch. Vooral
op de jeugd wordt een niet geringe
druk uitgeoefend. De economische
grondslag van de kerken leek Juva
echter gezond.
Openhartig
Opleiding
Voor de predikantsopleiding wordt
voorbeeldig gezorgd. De Estlandse
kerk heeft al lang een theologisch
instituut in Tallinn. In Letland is de
theologische opleiding enkele jaren
geleden gereorganiseerd en wezenlijk
geïntensiveerd. liet theologisch niveau
noemde Juva opmerkelijk. De luther
se wereldfederatie helpt met nieuwe
theologische literatuur. In Tallinn
studeren thans 40 personen, in Riga
39. Dat is het hoogste aantal sinds de
tweede wereldoorlog. Terwijl vroeger
de meerderheid van de studenten ou
dere mannen waren, hebben zich de
laatste twee jaar overwegend jonge-
De Rotterdammer
Nieuwe Haagse Courant
Nieuwe leidse Courant
Dordts Dagblad
Pogeli|k* besiuui: B. Bol. Den
Hoog. dr. E. Bleum'nk. Poteis-
woide: «Ti. G. C. «on Dom.
Nootdoip. W. A. F'bbe. Ro»er-
doa.; J. loniei, Uliethl; d<* J.
W. de Pou». Den Hoog, J. Smol-
lenb'oek. Wonenooi.
Over-ge leden «on hei olgeireen
bestuur: K. Abmo. Amsterdam:
H. A. de Boei. IJmu'den. Th.
B'ouwei. Assen. mi. d'. I Don
net. Oen Hoog; I. «on E'beigen.
Schooi sbetgen; mi. K. «on
Houten, Wogemngen; ds. O I.
Hyllremo. B'llho*en; Joc. Hupsen,
DeiM: mev'ouv» M C E. Kloosiei-
mon-Forigens, Voorschoten, roe-
v«ou«» J. G. Krooye»eld Wouters.
Heeihugowoatd: piot. di. G. N.
lommens. Noorden; ds. F. H.
londsmon. Den Hoog: H. de
Mooi|, Rijnsbutg: prol. dt. G. C.
von Niltrik, Amsterdom; H. Ode-
«onget. Buitenpost; mr. dt. i.
Or'ngo. lunteien. dt. A. Veerman.
Riiswpk 1Z-H|, H. H. Wemmen,
Den Hoog. drs. R. Zi|Uno. Oostet-
lond (Zldl.
Uitgaven van
N.V. De Christelijke Pers
Directie:
Ing. O. Postmo, F. Diemer
Hoofdredactie:
J. de Berg (waarnemend)
Hoofdkantoor N.V. De
Christelijke Pers: N.Z.
Voorburgwol 276 - 280,
Amsterdam. Postbus 859.
Telefoon 020 - 22 03 83.
Postgiro: 26 92 74. Bank:
Ned. Midd. Bank (rek.nr.
69.73.60.768)Gem.giro
X 500.
Dp redact!; behoudt zich het recht voor om
ter opname In deze rubriek ontvangen me
ningsuitingen verkort weer te geven. BH
puhllkatie wordt met de naam van de
Inzender ondertekend. Brieven kunnen wor
den gezonden aan de lieer Joh. C. Francken.
secretaris van de hoofdredatJe van Trouw-
Kwartet, Postbus 859. Amsterdam.
Regeerakkoord
Wanneer ook maar enigszins, maar WoildCF
thans vooral hebben de kiezers recht
op duidelijkheid: word ik als AR-man
straks door de (aarzelende) Aantjes
aan de PvdA óf aan de VVD ver
kocht. Ik geloof dat zeer velen met
mij. uit de RAP. en overigens ook uit
de overige .onfessionele partijen, er
bitter weinig voor voelen om als
bouwsteen te mogen fungeren voor
een rood-confessionele coalitie.
1. Het gerommel "ui gestumper in de
PvdA-fractie op de laatste vrijdaga
vond door heel Nederland voor de
t.v. waargenomen heeft bij velen
een negatieve indruk gewekt.
2. Vele moties van zg. 'progressieve'
kant, dienen alleen maar het partijbe
lang n.l. om obstructie te voeren
tegen het regeringsbeleid. Het lands
belang is hiermee niet gediend.
3. Het gedoe van de rode Industrie-
bond-NVV in de affaire Peiger is
walgeiijk en mensonterend. Ook hun
invloed op structuur van de nieuwe
Wet-Inkomstenbelasting is eenzijdig.
4. Indien het vooraf niet tot een
regeerakkoord komt tussen de confes
sionele partijen en de WD aangevuld
met enige andere kleine partijen, dan
heeft de ARP het voor mij en
velen met mij lelijk bedorven.
Vledder
drs. J. II. Rcinders
Dp lutherse delegatie voerde ook
openhartige gesprekken met rege-
ringsvertegenwoordigers in Riga, Tal
linn en Moskou. Enerzijds behoort
het tot het wezen van de sowjetstaat,
atheistische propaganda en opvoeding
te bevorderen. Anderzijds worden ge
lovige staatsburgers in de gelegenheid
gesteld, hun religieuze behoeften te
vervullen. Juva noemde het interes
sant, te vernemen, dat de staat een
dialoog tussen christenen en marxis
ten in de Sowjetunie niet wenselijfc
acht
Een ambtenaar verzekerde Juva, dat
indien gemeenten dringend bijbels
nodig hebben, het in principe moge
lijk is, zo'n wens te realiseren. Bijbels
worden in Rusland in verschillende
talen gedrukt, maar, aldus de ambte
maar, uiteraard nit 'in kosmische
getallen'.
Samenvattend meende Juva, dat de
verdere ontwikkeling van het kerke
lijk leven in de Sowjetunie afhangt
van de zakelijkheid, het geduld en het
uithoudingsvermogen van de kerkelij
ke leiders en hun medewerkers. 'Ik
ben ervan overtuigd, dat zij deze
eigenschappen bezitten
VÖ4U44
Dr. Paul Hansen, Europa-secretaris
van de lutherse wereldfederatie, die
Juva vergezelde op zijn reis, zei, dat
als men de cijfers van de Baltische
kerken in de laatste vijftig jaar na
gaat. deze tot grote bezorgdheid aan-
Prof. clr. Mikko Juva
leiding kunnen geven. Maar, zei hij,
'men kan het ook als een groot won
der beschouwen, dat er in 1972 in dit
deel van de Sowjetunie geen stad en
nauwelijks een streek is, waar de
blijde boodschap van God niet in
minstens één kerk gehoord kan wor
den.' Zo worden in Riga, een stad van
700.000 inwoners, elke zondag ten
minste 27 kerkdiensten gehouden,
waarvan elf in lutherse kerken.
De delegatie was niet uitgenodigd
door de Litouwse lutherse kerk. Li
touwen is voor buitenlanders verbo
den gebied. Wel ontmoette de delega
tie in Riga de senior van de Litouwse
kerk, Jonas Kalvanas. De lutherse ge
meenten in Litouwen zijn niet be
roerd door de spanningen tussen de
r.-k. kerk, die daar overweegt, en de
overheid.
De lutherse kerken van Estland, Let
land en Litouwen tellen volgens de
laatste gegevens respectievelijk
300.000, 350.000 en 20.000 leden. In
Estland is 23 procent van de bevol
king luthers, in Letland 15 procent en
in Litouwen een half procent.
AMSTERDAM Kardinaal Staffa, de
president van het hoogste rechtscolle
ge in de r.k. kerk, de Signatura
Apostolica in Rome, heeft de Neder
landse bisschoppen gewezen op hun
persoonlijke verantwoordelijkheid
voor de juiste toepassing van de ker
kelijke rechtsregels. Hij heeft daarbij
speciaal het oog op de in Nederland
gegroeide praiktijk inzake de ongeldig-
verklaring van huwelijken.
Overigens blijkt nergens concreet in
deze brief, of naar de mening van de
apostolische signatuur de regels in
Nederland inderdaad worden geschon
den. Maar kardinaal Staffa geeft ook
geen antwoord op de vragen, die hem
eerder dit jaar door de Nederlandse
bisschoppen waren gesteld. Met name
hadden de Nederlande bisschoppen
gepleit voor een ruimere interpreta
tie van de bestaande wetgeving inzake
de ongeldigverklaring van huwelijken.
Staffa beperkt zich tot de algemene
opmerking, dat men zich moet hou
den aan de 'algemene jurisprudentie'
in de kerk.
Van Nederlandse zijde was ook aange
drongen op afschaffing van de tijdro
vende praktijk van de 'dubbele sen
tentie' (althans in normale gevallen),
dat wil zeggen, dat bij ongeldigverkla
ring van een huwelijk een tweede
kerkelijke rechtban die uitspraak
moet bevestigen. Alleen Rome mag de
rechtsregels veranderen, aldus Staffa.
Gelijk bekend hebben de bisschoppen
in de VS wel dispensatie van de
verplichting van de 'tweede sententie'
gekregen.
Staffa wijst in zijn brief verder op de
noodzaak van een nauwere band tus
sen de bisschop en zijn officiaal (de
priester, die in naam van de bisschop
en onder zijn toezicht belast is met
de huwelijksrechtspraak in het bis
dom). Anderzijds stelt de brief uit
drukkelijk, dat de officiaal recht moet
spreken overeenkomstig zijn eigen ge
weten.
In januari 1971 hadden kardinaal Al-
frink, bisschop Möller van Groningen
en vicaris Kuipers van Haarlem een
gesprek met kardinaal Staffa, waarin
de laatste zich kritisch uitliet over de
huwelijksrechtspraak in Nederland.
Naar aanleiding hiervan zonden de
officiaals van de zeven Nederlandse
bisdommen medio vorig jaar een uit
voerige nota naar Rome, waarin zij
hun beleid toelichtten. Zij betoogden.
door dr. C. Rijnsdorp
Niet lief
Mag ik ook een politieke duit in het
zakje doen? Dat de rode rakkers be
paald niet vriendelijk tegenover el
kander zijn, is toch wel een bekend
feit. Zo zegt het beginselprogramma
van de CPN over de PSP: de PSP.
laat op afschrikwekkende wijze zien,
hoe het afloopt met een partij die
zich baseert op beginselloze, revisio
nistische opvattingen.De PSP is
een prooi geworden van renegaten van
allerlei slag. die haar in onderlinge
strijd ten onder doen gaan. Heeft de
heer Faber dan toch gelijk? Lief zijn
ze niet tegen elkander.' Erger nog is
het program van de PSP. Volgende
subversieve organisaties moeten vol
gens deze partij worden gesubsidieerd:
Dolle Mina, Kritische Leraren,
Kabouters, BBK. Tomaat, Sjaloom,
Angola Comité, Medisch Comité Ne
derland Vietnam en nog een stelletje
die aan de leiband van Moskou lopen.
Of Peking! Nederland let op uw
saeck! Er zijn binnenkort verkiezin
gen. Laten zij die ons land clean
willen houden eens denken aan waar
lijk christelijke partijen die dit ge
vaar kunnen tegenhouden.
Eindhoven
Jaap Pecrbolte
Dr J. T. Bakker, dr. H. J. Heering en dr. G. Th.
Rothuizen hebben in samenwerking volgens taak
verdeling een boek geschreven onder de titel
Ludwig Feuerbach, Profeet van het Atheïsme; de
mens. zijn ethiek en religie (uitg. J. H. Kok B.V.,
Kampen, 210 blz., ƒ19,75). Ja. dit is inderdaad de
Feuerbach van de bekende slagzin: 'De mens is
wat hij eet' (der Mensch ist was er iszt). die
leuke woordspeling waarbij alleen door verdik
king van de letter s 'zijn' in 'eten' wordt veran
derd (men zou, afgezien van die verdikking, ook
kunnen zeggen het Latijnse esse in het Duitse
essen). Veel meer dan die slagzin met zijn
materialistische achtergrond weet de gemiddelde
krantelezer niet van Feuerbach af en dat hij
(eigenlijk foutief) bij Feuerbach aan materialisme
denkt, komt door de Nederlander Moleschott, die
in de populaire lectuur meestal met Feuerbach in
één adem genoemd wordt.
Maar dat Feuerbach een geniaal denker is geweest
en niet zomaar eer. platte atheïst en materialist,
zijn tijd vooruit en pas sedert kort herontdekt en
opnieuw bestudeerd door radicale en andere theo
logen, is minder bekend. Het is zelfs zo, dat de
Leidse professor Heering en de Kamper hoogle
raar Rothuizen onafhankelijk van elkaar in de
cursus 1970-71 Feuerbach op hun colleges bleken
te behandelen. 'Zij zochten onderling contact,
vroegen en verkregen de hulp van een collega in
de dogmatiek (prof. Bakker), en uit veelvuldig
overleg ontstond het boek' blz. 11). Van de tien
hoofdstukken heeft dr. J. T. Bakker er één voor
zijn rekening genomen, namelijk over Feuerbach
en Luther, terwijl de beide ethici de rest van de
stof ongeveer gelijkelijk hebben verdeeld.
Het motief tot dit boek ligt in de erkenning 'dat
Feuerbachs centrale en steeds herhaalde thema:
Theologie is anthropologic, de leer omtrent God
komt neer op een leer omtreent de mens, hèt
thema is geworden waarmee een hedendaags chris
tendom te maken heeft. Dat Feuerbach met dit
thema een beslissende invloed heeft uitgeoefend
op Marx en Engels, op Lenin en alle generaties
marxisten tot op vandaag, dat is sinds de Marx-
renaissance der laatste dertig, veertig jaren wel
du delijk geworden Dat hij echter, met al zijn
argumenten togen christendom en alle religie, de
middelen zou leveren waarmee hedendaagse radi
cale theologen vóór datzelfde christendom opko
men dat toont wel hoeveel er in één eeuw
veranderen kan' (9).
Prof. Bakker spreekt van een 'geweldige verschui
ving.' een 'omwenteling in de werkelijkheidserva
ring' (76). Die was er. op een geheimzinnige
manier, eerst en daarna (of misschien al gelijktij
dig) presenteerden zich minder bekende of half
vergeten figuren, zoals Bonhoeffer en Feuerbach.
niet hun werk dat plotseling hoge actualiteit
verkreeg. Zo spreekt een cultuur in geval van
nood zijn stille reserves aan en wie weet welke
onbekende of vergeten grootheden, die nu stom
zijn. over zeg tien jaar weer luid zullen gaan
spreken omdat zij de dingen zeggen waarop het
dan aankomt! In dit verband maakt prof. Heering
op bl. 10 een treffende opmerking. 'Het is of zich
thans wreekt hoezeer hij in zijn tijd genegeerd
isHet is als met vergeten groepen in het
sociale leven, en met de verdrongen driften in het
psychische leven: als- zij eindelijk te voorschijn
komen, is hun werking negatiever, verwoestender,
dan het geval geweest zou zijn bij vroegere
erkenning' (10).
Maar wat is dan die 'geweldige verschuiving', die
'omwenteling in de werkelijkheidservaring,' die
prof. Bakker constateert? Het is de omkering van
de gezangregel: 'Hier beneden is het niet' in:
'Hier beneden is het uitsluitend'. Het is de mens
in zijn relatie tot de medemens, die het gehele
blikveld vult en waarbij al het bovenmenselijke
uit het gezicht verdwijnt. In hoofdstuk II, De
vulkanische 19e eeuw, schetst prof. Heering knap
en bondig de situatie toen in Europa en speciaal
in Duitsland. De 19e-eeuwse mens verovert zich
macht over de materie en kent daardoor aan de
materie groter waarde toe. Met deze macht gaan
de oude bindingen teloor. De cultuur desinte
greert, komt als het ware op losse schroeven te
staan. 'Voorlopig is niet meer mogelijk en nodig,
dan dat de geest zijn achterstand op de ontwikke
lingen inhaalt Fn daartoe draagt Ludwig Feuer
bach op beslissende wijze bij' (19).
Prof. Rothuizen beschrijft in hoofdstuk III 'Mens
en werk, karakter en betekenis' onder een motto
van Feuerbach: 'Je vraagt me wat ik ben? Wacht
maar tot ik niet meer ben'. De jonge privaat.
docent te Erlangen komt in opspraak door anti
godsdienstige hekelpoëzie achter in een boek met
gedachten over dood en onsterfelijkheid, verspeelt
daarmee de kans op een universitaire loopbaan,
trouwt met een fabrikantsdochter en gaat met
haar wonen in een kasteel, waarin ook de porce-
leinfabriek van haar vader gevestigd is. Zo wordt
hij de kluizenaar van Bruckberg, tijdelijk be
roemd, later doodgezwegen en vergeten. Hij laat
tien delen verzameld werk achter. 'Met Feuerbach
begint het atheïsme in de theologie en dat zullen
wij moeten laten uitspreken alvorens wij weder
om zullen kunnen gewagen van een begin van
theologie in het atheïsmeZelden zullen waar
heid en leugen elkaar op zo'n haarbreedte en zo
op het scherp van de snede hebben benaderd'
(31).
Het is altijd moeilijk in een kort artikel aan een
boek recht te doen en dat is hier wel in het
bijzonder het geval. Neem Bakkers hoofdstuk over
Feuerbachs verhouding tot Luther, of het kapittel
van Heering over de projectie! Maar dan heeft de
laatstgenoemde auteur al tv/ee hoofdstukken ge
wijd aan de mens in Feuerbachs denkwereld. En
daarna schrijft Rothuizen over de ethiek bij
Feuerbach, om vervolgens in het tiende en laatste
hoofdstuk de invloed te registreren, die onder
gronds en bovengronds van Feuerbach in de
twintigste eeuw is uitgegaan in theologie en
filosofie. Barth en Bonhoeffer hebben zich met
Feuerbach beziggehouden en Buber heeft openlijk
de kluizenaar van Bruckberg als zijn inspirator
erkend. De theologie van onze eeuw mag voor zijn
klimaat rijp heten, constateert prof. Rothuizen.
In hoever gaat dit alles buiten de vakwereld de
gemiddelde krantelezer aan? Feuerbach heeft met
zijn kritiek ons het vuur na aan de schenen
gelegd en met deze 'vijand in de poort' moet op
gelijk niveau worden gesproken. Als het waar is
dat de kerkleer is ontwikkeld tegen de bestrijding
in, dan mag de theologie dit debat niet uit de
weg gaan, 'en theologie is niet anders dan het
systematische nadenken over het christelijk geloof
in al zijn aspecten en randgebieden' (11). Ook in
dit 'atheïstisch tijdperk' (Berkhof) moet getheolo
giseerd worden, juist ook ten dienste van het
gemeentelid, al zal deze van de resultaten weinig
meer dan indirect kunnen profiteren.
dat zij het bestaan van echtscheidin
gen niet konden negeren, maar dat
een ongeldigverklaring in Nederland
toch nooit wordt uitgesproken op
grond van mislukking van het huwe
lijk. De oorzaken van de mislukking
worden nagegaan en getoetst aan de
tweede grondbeginselen van het hu
welijksrecht: hebben de twee mensen,
die het huwelijk aangingen, dat ook
werkelijk gewild, en waren zij ook
werkelijk instaat om te volbrengen
wat zij elkaar befoofden, mi et alleen
physiek, maar ook psychisch. De offi
ciaals spraken als hun mening uit,
hiermee in de lijn der traditie te
staan.
Kardinaal Staffa reageerde hierop in
december met een brief, waarin de
bisschoppen werd aangezegd, dat zij
terug moesten keren naar de traditio
nele toepassing van de kerkelijke re
gels. Officiaals die dit niet zouden
willen, dienden onverwijld te worden
vervangen. Op de argumenten van de
Nederlandse officiaals ging hij niet
in. Alleen uitte hij in het algemeen
als bezwaar, dat zij de realiteit van
het ontwrichte huwelijk als uitgangs
punt namen en niet de onverbreek
baarheid van het huwelijk.
Hierop ging weer een brief naar Ro
me, nu van kardinaal Alfrink als
voorzitter van de Nederlandse bis
schoppenconferentie, waarin een ver
dere verduidelijking werd gegeven
van de kerkelijke huwelijksrecht
spraak in Nederland. Waarnemers
noemen het nieuwe antwoord van
Staffa 'mild.'
Verwacht wordt, dat de Nederlandse
officiaals in september of oktober bij
een zullen komen om te bespreken
welke mogelijkheden de jongste brief
uit Rome openlaat voor voortzetting
van het tot dusver gevoerde beleid.
Zij zijn daarbij graag bereid, moeilij
ke gevallen via hun bisschop of per
soonlijk in Rome te bespreken. 'Wij
willen Rome tevreden stellen en daar
bij de mensen in nood hier blijven
helpen.'
Tot nu toe is de r.k. huwelijksrecht
spraak in Nederland zeer homogeen.
Tussen de officiaals van de zeven
bisdommen is veel overleg. Men
vraagt zich echter af, of dit zo zal
blijven, nu de geruchten steeds ster-
-ker worden, dat bisschop Gijzen en
wellicht ook bisschop Simonis hun
officiaals zullen ontslaan en anderen
zullen benomen.
WAT BLIJFT
Het is een late zomeravond. Van
overkant van de straat komen stél
men van de eerste verdieping. Dkj
moet sedert kort een student in
trokken zijn. De groentijd is bej
nen en z'n kamer zit vol. Waar
ben ze 't over? Over de duizend
of over de studietijdverkorting, düL
allemaal wat moeilijker maakt? 0
de plannen die er bestaan om dit 11
dat op touw te zetten? Over idea]
over dromen, of over wat and
waar hebben studenten het niet oi
Ik kan het niet verstaan en dat ht e
ook niet. Ze beleven een andere
dan wij vroeger, toen het 'mala li
was en we altijd echt krap za
Toen Barth begon te 'profeteren'
de christen-socialisten hun stem
hieven. Toen de straten dreunden
laarzen en uniformen gezien wei
zwarte en bruine en grijze en
blauwe jakken van de A. J. C.-ers. ai
toen 'op de hoek van de straat'
vuile NSB-er stond met zijn leu£r
blaadje 'Volk en Vaderland' en je
voor vijf of tien cent op het Wafo<
looplein een redelijk boek kon kopW
voor een kwartje het hele Antirev
tionaire program van De Wilde oc
voor een ander kwartje 'Dostojew
van Eduard Thurneysen. En te w
over ons huis stond de rij werkk
te wachten op hun beurt om te stt
pelen. Een moeilijke tijd waarin 1 .8
en daar in een kerk een aarzele
aanklacht geheven werd tegen de
voldoende steun en de werkverscf.
fing. De tijd van 'Is het mijn schuf^
van Risseeuw en van 'Burgers
nood' van Van Randwijk. Van
kleine literaire kring bij Heiin
Bruin thuis. Van het onweer dat
boven Europa en de wereld dreig et
begon voor te doen. En van de the
gen die ons nauwelijks konden boe m
omdat ze ons vertelden van de ei
len terwijl wij iets wilden weten
de mensen. En dan liep je door
straten die na tienen verlaten wal
en je dacht aan alles tegelijk,
doen ze natuurlijk nog daar aan,
overkant. Er is niet zo heel
veranderd. Ik denk dat ze ook
daag meer geïnteresseerd zijn in
mensen dan in de engelen en dat u
nu eindelijk wel eens in zinnige
zouden willen horen wat God wiljjü
wie Hij mogelijk is en hoe een
kan leven, echt leven. Want dat blJtac
ra
ir;
eg
NED. IIERV. KERK
Beroepen: te Tilburg: R. Boernu
Oostzaan; te Ilpendam-Watergi
kand. W. M. M. Moonen te Ams
dam, die dit beroep heeft aanj
men.
GEREF. KERKEN
Beroepen: te Velp: B. Fidder te
pingedam; te Zwijndrecht: M. Berj
Delfzijl. *n
Benoemd: tot hulpprediker te Rol
dam: A. Vreugdenhil, a.s. emeri
pred. te Vrijhoeve-'s-Grevelduin.
deze benoeming heeft aangenomen!
GEREF. KERKEN (VRIJG.)
Beroepen: te Deventer: L. W.
Graaf, kand. te Giessendam-Hard
veld.
Aangenomen: naar Nieuwleusen:
v.d. Berg, kand. te Dordrecht,
bedankte voor elf andere beroepen
Beroepbaar: H. E. Nieuwenhuis, ka
te Schildwolde.
CIIR. GEREF. KERKEN
Beroepen: te Rotterdam-C.: W. Ste
bergen te Eindhoven.
d koo
t Mol
Herman Hesse: Knulp; Chamf spr
Wennen aan de hel. Anekdotes en
dere uitspraken; Robert L. Stevens
De Zelfmoordclub; Alexander P<q t
kin: De Kapiteinsdochter. Vier
tengat boeken uitgave Arbeid L
pers 7,90, 8,50, 7,90 en 7
De opvallendste uitgaven van
vier nieuwe Kattengatboeken zijn
door P. H. H. Hawinkels vertaajstai
zwerversroman Knulp (1915) en
selectie uit de uitspraken en anek ko^
tes van Chamfort, vertaald c"
Henny Scheepmaker. Hesse ligt
het ogenblik zeer goed in de ma
De lange tijd vergeten winnaar vbi
de Nobelprijs (1946) wordt votf*!?'
door de hippies bewonderd om
individualisme, mystiek, zwerfrom
tiek en Indische filosofie. Hesse
de burgerlijke zekerheden van
hand. In ons land zijn er nu zo'n
boeken van hem vertaald. Knulp
staat uit drie delen. Het boek gaat o
de gelijknamige zwerver die
thuishoort in de 'nette' wereld,
toch door iedereen wordt gew>
deerd. Het boekje is verrassend
der en compact geschreven en
gebeurde allemaal al in 1915.
Chamfort (1741), één der knapste
eeuwse aforismenschrijvers, was
voorkeur van veel bekende schrijve
Léautaud, Stendhal, Nietzsche, Valt
en Camus. De keuze uit zijn gezeg<
is keurig ingedeeld. In het gedee
'Hofleven, koningen en adel' is
het best op dreef, getuige dit cita
'Een aanbidder van de adel, die
merkt had dat het in de omgevi
van Versailles naar urine stinkt, he
zijn knechts en vazallen opdracht
geven te komen wateren rondom i
kasteel.'
De kapiteinsdochter van Poesjkin
de zoveelste herdruk werd verta
door mr. A. S. de Leeuw. Ik had
vertaling al als Amstelpocket, het
toen (het boekje kostte ƒ1.51 kunt
nagaan) al de derde druk. Heieen
Holt tenslotte koos en vertaalde
fantastische verhalen van Stevens!
helaas bij velen alleen bekend
schrijver van Schateiland.
JJ
[A
iet
phr
ani
Kat
Ind'
■re
Apt
Da,
