Hollanders spelen niet geringe
rol in geschiedenis van Japan
De afstand
tussen Marokko
en Algerije
wordt groter
inJAPAKt
prof.dr.j.w.schulfe nordholt
Hollandse 'kapitein' tijdens de audiën
tie naar voren moest komen en voor
de 'keizer' (de Hollanders geloofden
dat de Sjogoen de keizer was, ze
konden ook moeilijk anders wetenN
zijn buigingen maken. Hij kroop dan
op handen en voeten naar ee hem
ngewezen plaats en dan boog hij, al
knielend, het hoofd tot op de grond
en zo kroop hij als een kreeft achte
ruit.
Apekunstjes
Een dergelijke Oosterse eerbiedsbetui
ging was misschien niet zo vreemd en
vernederend als Kaempfer het voor
stelt, maar zijn verhaal over al de
trucjes en grapjes die de Hollanders
moesten uitvoeren geeft toch wel te
denken. Zij moesten, vertelt hij, dan
sen en springen, doen alsof zij dron
ken waren, Hollands lezen, schilderen,
zingen, hun jassen aan en uit trekke
en zelfs elkaar kussen alsof ze man en
vrouw waren, wat vooral bij de hofda
mes erg in de smaak viel. 'Op deze
manier en met talloze dergelijke ape
kunstjes moesten wij ons vernederen
om bij te dragen tot het plezier van
de keizer en ht hof.'
Maar in latere beschrijvingen wordt
ht allemaal waardiger en voornamer,
de Hollanders kregen toen meer aan
zien en werden beter behandeld.
Doeff verontschuldigt zich met be
grip: 'Ik maakte mijn compliment op
dezelfde wijze als alle prinsen aan het
Rijk, waarop een der Rijksraden mij
aandiende onder het geroep van Kapi-
tan Oranda', en ook van Siebold ver
lei detailfouten gemaakt, die hel
trouwen van de agrarische bev
ondermijnen. Het gevolg is di
boeren alle veranderingen naar
mogen saboteren, zodat de opbj
sten dalen in plaats van te stijge
Fouten zullen in Algerije zekei
wel gemaakt worden, maar de ri
tie van president Boumedienne
er borg voor dat misbruik van vc
woordelijkheid hard aangepakt]
worden. Dat schept een sfeer wi
ook de minder ontwikkelden m<
tiek en ideeën naar voren durvf
komen wat uiteraard de
controle op het gedrag van ami
ren is. In de kranten vindt
vrijwel dagelijks ingezonden bri
waarin misstanden gesignaleei
verbeteringen gesuggereerd w<
Ook radio en televisie schrikke
niet voor terug, zaken, die hoot
verbeterd moeten worden ondt
aandacht van het grote publie
brengen. De regering hoopt keni
door dergelijke kritische prografl
een bewustzijnsverandering ondj
grote massa op gang te brengenj
Typerend is, dat men niet tevri
met een bewustzijnsveranderi:
léén bij de minder ontwil
Scholieren en studenten worden
gestimuleerd om in de vakanti»
vrijwilliger mee te werken aan'
wikkelingsprojecten op het platte1
om zich aan de hand van eigen
ringen een gedegen oordeel te v»
over allerlei plaatselijke probij
Interessant is ook, dat studenter
dienstplicht na afloop van hun
kunnen vervullen, maar dan na
maanden militaire training, 18
den burgerdienst moeten ven
op het gebied van hun eigei
Daarvoor worden zij vaak n.'
meest afgelegen en primitieve
ken van het land gestuurd; op zi<
niet altijd een pretje, maar de
van hen moeten, na de eerste
ke maanden toegeven dat de
zelfstandigheid en verantwoord»—
heid die zij tijdens deze verp
stage opgelegd krijgen, hen vee
geleerd heeft dan zij in diezelf»'
achter een bureau in de stad 1
kunnen opsteken.
Het is duidelijk dat de harde om 0-
kelijkheidsoorlog, waarin 1,5 m t
Algerijnen (ruim tien procent v 8.
bevolking) het leven verlorei rp
mentaliteit van de bevolking bli 25-
beïnvloed heeft; evenals trouwe 27
honderddertigjarige Franse ove ut|
sing. De tros, deze nationale b w.
dingsstrijd gewonnen te hebben,
de Algerijnen het zelfvertrouwe
geven dat nodig is om ook de
om de economische onafhankeli °rt
te winnen. Zij hebben daarbi sdi
voordeel, dat in hun land a
waardevolle delfstoffen gevondei
den. Maar dat zij van dat voord» pk'
best mogelijke gebruik gemaakt r
ben, is helemaal hun eigen v« i
ste. De merkwaardige mengelinjeni
socialisme en staatskapitalisme
toepassen zal een doktrinair in? "r:
de waarnemer niet bevredigen, lel
het is duidelijk dat de huidige 'di
rijnse topfiguren een grondige 3
hebben gemaakt van de ervaring,
andere ontwikkelingslanden en We,
sultaten die daarmee bereikt zij: 9
TROUW/KWARTET ZATERDAG 12 AUGUSTUS 1972
BUITENLAND Tl 3
hebben, die bij bilaterale onderhandel-
lingen over andere kwesties de rege
ring onder druk kunnen zetten. Het
gevolg van dit alles is dat Marokko
voornamelijk ruwe of nauwelijks be
werkte grondstoffen aan het buiten
land levert, waaraan niet bijzonder
veel te verdienen valt.
Algerije geeft daarentegen een heel
ander beeld te zien. Ook daar is een
verschil tussen arm en rijk. Iedereen
kan echter zien dat de regering daar
hard bezig is om meer werkgelegen
heid in eigen land te scheppen. Dat
was geen gemakkelijke opgave. Vóór
de onafhankelijkheid stelde de indus
trie in Algerije weinig voor, de mees
te produkten werden in Frankrijk
verder verwerkt. Van de fabrieken die
er waren voornamelijk in Algiers
en omgeving was bij de bevrijding
vaak niet veel meer dan een ruïne
over, doordat het geheime leger van
de colons (OAS) de installaties ver
nield had. Dankzij* fantastische vond
sten aan aardolie en aardgas, die .voor
harde valuta verkocht konden worden,
is Algerije er echter binnen tien jaar
in geslaagd zich economisch geheel
onafhankelijk te maken van het bui
tenland. Vrijwel alle produkten voor
het dagelijks gebruik van de bevol
king worden nu in het land zelf
gefabriceerd. Men probeert in de ko
mende tien jaar werkgelegenheid te
scheppen voor de gehele bevolking,
die nog steeds enorm snel groeit. De
lonen zijn in verhouding tot de kos
ten van het levensonderhoud niet of
nauwelijks hoger dan in Marokko:
maar er wordt harder gewerkt.
Een ander belangrijk verschil is dat
in Algerije de winsten vrijwel niet
naar het buitenland verdwijnen: alle
grote bedrijven zijn genationaliseerd
terwijl de meeste kleine bedrijven in
handen van coöperaties of Algerijnse
partikulieren zijn. De import van bui
tenlandse artikelen is zoveel mogelijk
beperkt,.om met de daardoor bespaarde
deviezen een ambitieus industrialisa
tieprogramma te kunnen uitvoeren.
In de naaste toekomst zullen alle
grondstoffen die in Algerije geprodu
ceerd worden, in eigen land verwerkt
kunnen worden. Daartoe worden kom-
plete fabrieken in het buitenland ge
kocht en door de technici van de
leveranciers aan het draaien gebracht,
terwijl tegelijkertijd Algerijnen in
het buitenland worden opgeleid om
alle functies ook de hoogste, zo spoe
dig mogelijk over te nemen.
Hier is geen plaats voor ontwikke-
lingsromantiek. Buitenlandse hulp
wordt alleen gevraagd op strikt zake
lijke basis, in het kader van een
wetenschappelijk verantwoord vierja
renplan voor het gehele land, waarin
verschillende belangen en mogelijkhe
den zorgvuldig worden afgewogen.
Door de snelle bevolkingsgroei moe
ten steeds meer monden gevoed wor
den; de landbouw behoudt dan ook
een belangrijke plaats in de nationale
ekonomie. Om de opbrengst te vergro
ten, moeten de landbouwmethoden
worden gemoderniseerd. Het fiasko
van de Tunesische hervormingspogin
gen in de jaren zestig heeft wel
duidelijk gemaakt hoe katastrofaal het
is als de plannenmakers en de boeren
onvoldoende kontakt met elkaar on
derhouden. In dat geval worden aller
DESHIMA, augustus 1972
Van Deshima is bijna niets over, een kleine tuin, met een muur er
achter, een bruggetje, een oud kanon, een paar struiken, een boom
die een paar jaar geleden door prinses Beatrix is geplant, dat is het
wel ongeveer. Het hele eiland bestaat niet meer, het is opgeslokt
door een zich driftig uitbreidende haven. Maar de Hollandse her
komst is in Nagasaki niet helemaal vergeten. Niet alleen komt men
er elk ogenblik de kleuren van onze vlag tegen, er is ook een aller
aardigst museum, het Holland-huis, een aantal jaren geleden tot
stand gekomen door de actieve bemoeienis van onze ambassadeur
Van Gulik (die evenzeer beroemd is geworden om zijn Chinese
detective-verhalen met als hoofdpersoon rechter Tie, en die trouwens
zoveel pijlen op zijn intelligente boog had).
Daar vindt men veel oude zaken,
prenten, gebruiksvoorwerpen enz. uit
de tijd van onze vestiging. Bovendien
is er midden in de stad een restau
rant, Ginrei geheten, dat de Hollandse
sfeer bewaart en helemaal een heer
lijk koffiehuis is, vol met oude, aardi
ge, vreemde voorwerpen. Wij zijn dus
nog niet vergeten en dat is ook wel
terecht. Want natuurlijk heeft dat
verleden van ons daar zijn schaduw
zijden daar hebben wij een vorige
keer over gesproken maar het
heeft ook een andere, gunstiger bete
kenis gehad, een rol vervuld in de
Japanse geschiedenis die niet gering
is. Wat de schaduwen betreft, die
vielen ook over de Holltnders zelf,
vooral in de beginjaren hebben zij
het bepaald niet makkelijk gehad.
Tenslotte zaten zij daar als een soort
gevangenen op dat kleine plekje
grond (Deslrma, aangelegd in de
vorm van een waaier, was niet groter
dan 214 meter aan de buitenste, 115
aan de binnenste rand, met een doors
nede van 65 meter), constant bewaakt
door Japanse wachten aan de toegang
spoort Niets mochten zij, niet het
vasteland op, geen vrouwen bij zich
hebben uit Holland (enkele Japanse
prostitueés werden hun geleverd), zij
konden hun tijd slechts doorbrengen
met het becijferen van hun handel,
en uitvoerig eten en drinken. Het
moest dus wel lonen om er zoveel
voor over te hebben en dat ded het
ook. De winsten waren groot in de
jaren 1640-90 lagen zij tussen de 50 en
80 pet. Van alles werd ingevqerd.
katoen en wol, lood en tin, huiden en
specerijen, terwijl de voornaamste uit
voer uit Japan bestond uit koper,
vergezeld natuurlijk van typische Ja
panse zaken als porcelein, lakwerk
e.d. Maar die economische kwesties
laat ik verder rusten. Werden onze
geschiedenisboeken op school niet
vervelend als ze over zulke zaken
begonnen? Er zijn aardiger dingen te
vertellen ovr onze quasi-gevangen
voorouders.
Er was namelijk een verzetje ieder
jaar, maar dat was dan ook niet
gering, en wel de reis die het Opper
hoofd (met zo'n Indiaanse naam beti
telden wij de chef d'équipe op Deshi
ma) naar Edo moest maken, om zijn
opwachting te maken bij de machtig
ste man van Japan, de Sjogoen. Dat
was een lange tocht, zo'n 1400 kilome
ter, en men deed er zo'n anderhalve k
twee maand over. Er bestaan over het
jaarlijkse uitstpaje (later werd het
eenmaal in de vier jaar gemaakt)
verschillende aardige beschrijvingen
en de verleiding is groot daaruit te
citeren, maar de ruimte laat dat niet
toe. Slechts enkele punten kunnen
worden aangestipt. Wat ik op mijn
reis nu in 1972 beleef, namelijk de
punctuele regeling van elke stap door
de Japanners die mij ontvangen, was
toen al net zo. Maar het was behalve
een genoegen ook een plaag. Want
het reizen in een draagkoets was
bepaald geen gemakklijke manier,
hoe waardig het ook leek. Men kan er
alles in doen, schreef von Siebold, de
geleerde Duitse dokter die in de vroe
ge 19e eeuw aan de Hollandse delega
tie verbonden was, zitten, schrijven,
roken maar niet liggen en op de duur
wordt men zeer stijf.
Voor wie met aandacht en inzicht
reisde was er overigens genoeg te
beleven, al de ontvangsten onderweg,
het landschap, de belangstelling van
het volk. Eén van onze opperhoofden,
Hendrik Doeff (de man die in de
Franse tijd de Hollandse vlag hoog
hield op Dshima) vertelt hoe hij en
de zijnen 'des morgens ten zes uren'
de berg Fuji werden opgedragen. Om
twee uur waren ze op de top en
hielden 'het middagmaal' in een her
berg, die een verrukkelijk uitzicht
heeft over een groot meer'. Er is een
indruk in de gescheidenisboeken dat
de reis naar Edo maar een droevige
vertoning was. Dat kwam dan door de
vernederingen die de Hollanders zich
moesten laten welgevallen als ze bij
de Sjogoen kwamen. Beroemd, ja bij
na berucht is de bschrijving gewor
den die daarvan gegeven is door En-
gelbert Kaempfer, een veelbereisde
Duitse dokter in de jaren 1690-92 als
mdicus vrbonden aan de Hollandse
kolonie. Uitvoerig vertelt hij hoe de
meldt die ceremonie net zo zonder
dwaasheden.
Aan deze Duitse dokter danken wij
een uitvoerige, minutieuze beschrij
ving van de hele tocht (behalve wat
we verder allemaal aan hm danken,
want niemand heeft zoals hij de ken
nis van Japan verder gebracht, o.a.
door een prachtige verzameling voor
werpen en planten, die hij meenam
naar Holland). Een van de aardigste
dingen die hij vertelt is hoe hij een
bezoek bracht bij de vorst van Nakat-
su, die zo uitstekend Nederlands kon
spreken, dat hij zelfs in onze taal
rijmpjes kon maken. Enkel jaren eer
der had het Opperhoofd Cock Blom-
hoff hem bezocht en hem vereerd met
een gedicht dat eindigde met de re
gels: 'dat niets die zugt. voor al wat
Hollands i verdooft, Dit hoopt, dit
wenscht gestaag, het Hollandsch Op
perhoofd'. En de vorst die voor de
Hollanders de naam Fredenk Hendrik
droeg had daarop geantwoord met de
regels: 'Ik ben een van de menschen,
die den bloei van Hollands Handel
wenschen.'
Von Siebold bracht een uiterst gezel
lige avond met deze Japanse heer en
een hele groep Hollands-gezinden
door, in vrolijke kout, alles compleet
in de Nederlandse taal. Verschillende
heren droegen Hollandse namen, één
heette Pieter van der Stolp, een ander
Wilhelmus Botanicus en de geleerde
astronoom van het hof Takahasi Saku-
sajemon liet zich gaarne Johannes
Globius noemen.
Over heel deze Japans-Nederlandse
culturele betrekkingen is veel te ver
tellen, méér dan ik hier doen kan.
Men kan er diverse uitstekende boe
ken over lezen trouwens. Maar dit is
wat ik bedoel met het gunstiger as
pect van de Hollandse aanwezigheid
in Japan, al had ook dit hooggestem
de contact bittere schaduwzijden. Zo
als von Siebold moest ervaren, toen
het openbaar werd dat Japanse vrien
den hem gegevens hadden verschaft
(waaronder landkaarten) die de arg
waan opwekten van de Sjogoen en
daardoor leidde tot een aantal dood
straffen en verbanning van de nieuws
gierige buitenlander.
Doorbraak
De betekenis- van het Hollandse con
tact wordt door die geschiedenis pas
goed duidelijk. Want terwijl er in de
Japanse regeringskringen telkens
weer argwaan en schrik openbaar
werd over de buitenlandse relaties,
groeide er in het land langzamerhand
c ;n kennis van de buitenwereld, die
een wezenlijke factor zou worden
voor de mogelijkheid positief te rea
geren op het Westen ton de isolring
eenmaal doorbroken was. Het was het
wrk van de 'Hollandse geleerden' in
Japan, de zgn. 'rangakusha' dat die
aanpassing voorbereidde en mogelijk
maakt. Weerstand en wantrouwen
duurden tot het laatste toe, maar de
door Herre Halbertsma
Verduistering van overheidsbezittingen, corruptie, valsheid in ge
schriften en geknoei met cheques dat zijn enige van de aanklach
ten tegen een veertigtal Marokkaanse ambtenaren, verbonden aan de
Sociétés Coopératives Agricoles Marocaines, een semi-overheidsin-
stelling die opgericht werd om de Marokkaanse landbouw tot een
betere efficiency te brengen. Eerder gingen al geruchten dat die
efficiency bij de SCAM zelf ver te zoeken was. Naar nu gebleken is,
hebben ambtenaren van een aantal afdelingen van de SCAM hun
functie gebruikt om zichzelf buitensporig te verrijken. Volgens een
eerste schatting is ongeveer 15 miljoen gulden zoek dat is vier ton
de man!
En zo voort, mijn verhaal wordt, uit
puur enthousiasme voor zo'n boeiende
geschiedenis, te lang. Ik moet er tens
lotte alleen nog op wijzen dat al die
hartveroverende ijvr alleen mogelijk.
Uitzicht op de baai van Kyushu (Foto J. W. Schulte Nordholt).
Ook voordat dit schandaal op de voor
pagina's van de Marokkaanse kranten
kwam, had de SCAM bij de Marok
kaanse boeren een slechte naam. In
feite heeft de organisatie weinig ge
meen met echte coöperaties. Wat is
het geval? De produktie van de Ma
rokkaanse landbouw is de laatste tien
tallen jaren nauwelijks toegenomen,
hoewel de bevolking snel groeit. De
overheid, heeft indertijd gedacht ver
schillende vliegen in één klap te kun
nen slaan, door braakliggende gron
den onder landloze boeren te verdelen
en die onder controle te plaatsen. De
boeren, die meededen, verplichtten
zich daarbij om groepsgewijs coöpera
ties op te richten, waarvan de dage
lijkse leiding in handen zou komen
van een landbouwdeskundige. Deze di-
rekteur zou benoemd worden door
een onderafdeling van het ministerie
van landbouw.
In de praktijk hebben deze boeren
echter vrijwel niets in te brengen in
hun eigen bedrijf. In feite zijn zij
arbeiders, die op stukloon werken
met hun eigen gereedschap. De leden
van elke coöperatie kiezen wèl zelf een
bestuur uit hun midden, maar omdat
de meeste boeren niet kunnen lezen en
schrijven, voelen zij zich geen partij
tegenover hun directeur en de 'heren'
van de SCAM en het
ministerie van landbouw. Bovendien
moeten zij meestal wel hun mond
Monument voor de Portugese missionarissen (Foto J. W. Schulte Nordholt)
vrees voor wat van buiten kwam werd
van binnen uit ondergraven door de
leergierige intelligentie van een groep
Japanners die geloofden in een toe
komst, waarin de sterile afzondering
tot een einde zou komn.
Op alle gebieden werkten zij en voor
al de technische wetenschappen had
den hun aandacht, Hollandse boeken
over aardrijkskunde, sterrenkunde,
anatomie en vele andere zaken wer
den grondig bestudeerd. Selfs op het
terrein van de schilderkunst deed de
Hollandse invloed zich gelden. Enkele
Japanse artisten verzetten zich tegen
de Chinees geïnspireerde uitbeelding
an de werkelijkheid, in het bijzonder
het landschap, zoals die in zwang was.
Het was het perspectief dat hun boei
de. Een van hen schreef: 'Als men
een neus van iemand van voren wil
uitbeelden is er in de Japanse schil-
deikunst geen manier om de centrale
lijn van de neus te tekenn. In de
Europese stijl wordt er aan de zijkan
ten van de neus schaduw gebruikt en
zo begrijpt men de hoogte.' Een an
der, de vermaarde en exentriek Shi-
ba Kokan, kreeg van het Hollandse
opprhoofd Isaac Titsingh (één van
de best ontwikkelde Hollandse koop
lieden) het Groot Schilderboek van
Gerard de Lairesse en oefende zich in
Westerse technieken, olieverf, kopr-
gravure. Zijn opmerking dat men de
berg Fuji alleen maar god kon uit
beelden door op Hollandse wijze te
schilderen moet hebben nagewerkt in
de prentkunst van de grote Hokusai.
houden, omdat zij voor de resultaten
van hun eigen bedrijf afhankelijk zijn
van deze zelfde mensen. De direkteur
beslist namelijk voor elk stuk grond,
wat de 'eigenaar 'daarop moet verbou
wen. Deze moet dan een kontrakt
sluiten met de SCAM, die de oogst
tegen een van te voren door de over
heid vastgestelde prijs opkoopt, na
aftrek van een gedeelte voor verstrekt
zaaigoed, afbetaling enz. Het is dus
begrijpelijk dat deze boeren uit angst
voor repressailles hun kritiek niet
graag aan de openbaarheid prijs ge
ven. Doordat de controle van over
heidswege ook vaak tekort schiet, heb
ben organisaties als de SCAM in Ma
rokko een grote vrijheid van hande
len, die uiteraard gemakkelijk tot uit
wassen leidt.
Ook de pers oefent niet gauw kritiek
uit op het doen en laten van de
overheid, zij het met uitzonderingen
die de regel bevestigen. Eén van die
uitzonderingen is de kwestie van de
paspoorten. Die zit de Marokkanen
dan ook erg hoog, omdat velen van
hen of helemaal geen werk, of zeer
slecht betaald werk hebben. En wie
in Europa wil werken, moet om te
beginnen een paspoort hebben. Wie
familie of vrienden heeft onder het
hogere gemeentepersoncel in zijn
plaats van inwoning, krijgt snel een
paspoort en betaalt niet meer dan de
Als een vrouw in IS oord-Afrika zich ongesluierd laat fotograferenheeft, zij vaak het gevoel dat zij een
strip-tease opvoert.
officiële prijs, ongeveer 40 gulden. De
ongc-lukkigen, die niet over dergelijke
relaties beschikken, worden vaak van
het kastje naar de muur gestuurd tot
zij met steekpenningen over de brug
komen. Bedragen van 1000 (duizend)
gulden zijn daarbij niet ongewoon.
Marokkanen die in Europa willen
werken, verhuizen soms eerst naar
een andere plaats in hun eigen land,
omdat zij daar wel de nodige relaties
hebben, of omdat het bedrag aan
steekpenningen voor een paspoort
daar lager ligt.
De meeste Marokkaanse arbeiders ver
dienen in hun eigen land minder dan
één gulden per uur In Europa krij
gen zij drie, vier of soms vijf keer
zoveel Door hun gezin zolang bij
familie onder te brengen, en zelf in
Europa zo zuinig mogelijk te leven,
kunnen zij per jaar een paar duizend
gulden oversparen bijvoorbeeld om
in Marokko een eigen huisje te ko
pen.
Dat wil niet zeggen dat iedereen in
Marokko het krap aan moet doen. Het
levensonderhoud is er betrekkelijk
goedkoop en wie een goed inkomen
heeft (zoals grote zakenlieden, hoge
ambtenaren) kan zich een luxueuse
woning met dienstpersoneel en een
snelle auto permitteren.
Het doet dan ook op het eerste ge
zicht vreemd aan dat men juist bij
jongeren uit welgestelde milieu's een
grote bewondering aantreft voor lan
den als Algerije en Libye waar een
meer socialistisch gericht regime
heerst. De reden van deze schijnbare
tegenspraak is, behalve een portie
jeugdig idealisme, de angst dat hun
eigen land achter zal blijven bij de
ontwikkeling van de buurlanden. Soci
ale rechtvaardigheid is voor deze jon
geren dus niet alleen een waardevol
doel op zichzelf, maar tegelijk een
noodzakelijk middel om hun land.
Marokko, sterk te maken, zodat het
niet nog meer afhankelijk wordt van
het buitenland.
Zoals de zaken nu staan, brengt het
toerisme wel wat deviezen binnen,
maar men wil geen natie van obers
en kamermeisjes worden! Bovendien
is het toerisme in Marokko groten
deels opgezet door buitenlanders, zo
dat ook een groot deel van de winst
uit het toerisme niet in Marokko,
maar in het buitenland terecht komt.
Hetzelfde geldt voor de industrie. Ma
rokkanen, die geld hebben, durven
dat in het algemeen niet in hun eigen
land te beleggen, omdat korruptie en
ambtenarij die hier vaak hand in
hand gaan elk nieuw initiatief tot
een uiterst riskante onderneming ma
ken. Vooral een onderneming die een
grote kapitaalsinvestering vraagt,
voordat enige winst gemaakt kan wor
den, bevindt zich in dit opzicht in
een zwakke onderhandelingspositie.
Buitenlandse ondernemingen hebben
het, wat dat betreft, gemakkelijker,
omdat die hun ambassades achter zich
Nederlandse taal
was door een grondige kennis van de
Nederlandse taal. Uitvoerige Japanse
woordenboeken en grammatica's zagen
het licht, de beroemdste wel die van
Otsuki Gentaku, in 1788 in twee delen
in Edo verschenen. Zo werd er een
Nederlandse grondslag gelegd voor Ja
pans' uiteindelijke aanvaarding en
verwerking van het Westen. Nu is
daar, zoals gezegd, niet veel meer van
over, sinds de openstelling heeft het
Engels onze taal geheel verdronj
En ook verder is er niet zoveel m11
te merken van onze invloed. Zo
niemand die hier een Japanse m
tijd savoureert mogen of kunnen i 1
cluderen, dat onze Hollandse ki1
kunst daar veel voor betekend he
ook al was één van de boeken die
Japnners al in de 18e eeuw lazen
kookboek dat de titel droeg De dl
maakte Hollandsche Keukenmeid. u
