Ondergang
als redding
Voor je plezier
naar het
- Arnhems - museum
Een
pelgrims
reis
door
de tijd
TROUW XWARTET ZATERDAG 1 JUU 1072
Kunsl Til Kil
Saul Bellow behoort tot de be
langrijke Amerikaanse auteurs
van onze tijd. Hij werd uit Rus-
sisch-joodse ouders in Canada ge
boren. In 1924 vertrekt het gezin
naar Chicago, waar Bellow enkele
jaren literatuur studeert; later
gaat hij over op antropologie,
maar ook dit maakt hij niet af.
In 1937 komt zijn eerste werk
uit: 'Bachelor's degree'.
Hij kreeg ook in Nederland vooral
bekendheid door 'Heraog', waarvoor
hij in Amerika onderscheiden werd
met de "National book Award'. Hij
had toen al verscheidene malen Ame
rikaanse en andere eerbewijzen ont
vangen.
In 1956 kwam 'Seize the day' uit, dat
thans in Nederlandse vertaling als
'Pluk de dag1 verschenen is.
Het Is een korte roman, die een
enkele dag uit het leven van een Jood
van middelbare leeftijd beschrijft. De
ze Tommy Wilhelm is een zwaar ge
bouwde. blonde knappe man. Hij
heeft zijn vrouw en twee zonen verla
ten. omdat hij niet tegen zijn vrouw
op kon, maar hij onderhoudt ze wèl.
Hij woont in een hotel in New York.
waarin ook zijn vader, een weduw
naar. een vermogend arts in ruste,
verblijf houdt. Tommy Wilhelm heeft
zijn naam veranderd. Zijn vader heet
Adler en deze noemt hem nog steeds
hij zijn oude voornaam Wllky.
'Pluk de dag' is het relaas van een
ondergang. Het is niet zo. dat Bellow
een indringende, maatschappij-kritiek
geeft, of de Amerikaanse samenleving
hekelt. Dat alles is er wel in te
vinden, maar maakt de kern van het
door J. van Doorne
boek niet uit. Nee. het boek beschrijft
een mens, op zoek naar de zin van
zijn leven.
De held van het boek is een anti-held.
Tommy Wilhelm is een immigrant. Ik
bedoel dat niet in de letterlijke zin, zo
als dat bij Bellow zelf het geval is.
Tommy Wilhelm, een matig begaafde
jongen, is opgegroeid in een wereld
van intelligente, in het leven geslaag
de mensen Zijn vader heeft zich zeer
onderscheiden en Tommy meent, dat
hij zich eveneens onderscheiden moet.
Hij gaat studeren, maar maakt zijn
studie niet af. Hij gaat naar Califor-
nië. want hij meent, geschikt te zijn
voor de film. Daar valt hij in handen
van een charlatan; daarenboven valt
de film-test niet goed uit. Terug naar
de universiteit wil hij niet. Later
bouwt hij zich een positie op als
hoofdvertegenwoordiger, huwt een
knappe, van binnen harde vrouw, die
wèl een graad gehaald heeft. Dat
houdt hij niet uit. Hij zegt zijn baan
op omdat hij in feite gedegradeerd
wordt, gaat in hetzelfde hotel wonen
waarin zijn vader woont en krijgt
kennis aan een wonderbaarlijke op
lichter die zich voor uitvinder en
psychiater uitgeeft en aan wie Tommy
zijn laatste geld geeft om ermee op de
beurs te speculeren. Hij raakt het
prompt kwijt. Zijn vermogende vader
weigert hem te helpen. De oude arts
schaamt zich voor zijn zoon. de mis
lukkeling. en hij heeft daarom een
hekel aan hem.
Tommy is inderdaad een mislukke
ling; niets gelukt hem; het gelukt
hem zelfs niet, te scheiden, want dat
wil zijn vrouw niet: aj heeft hem
geprest, haar méér geld af te staan
dan een rechtbank haar ooit zou toe
wijzen Ieder die hij ontmoet, geeft
hem goede raad. beleert hem. houdt
zich met hem bezig, maar niemand
helpt hem.
Tommy doet niets anders dan blunde
ren op elk gebied. Ten diepste is hij
een schlemiel die telkens weer de
boot mist. omdat hij niet wil erken
nen, dat hij een schlemiel is. Hij is
slachtoffer van een milieu en een
maatschappij, waar slechts geld en
macht aanz-ien geven. Tommy, met
zijn knap uiterlijk en zijn eerzuchtige
dromen, is tussen de raderen van een
genadeloze stadscultuur gekomen. Hij
is een groot kind. dat maar niet
begrijpen kan. waarom alles bij hem
verkeerd is. Hij laat zich door zijn
vrouw, figuurlijk dan altijd, uitkle
den; zijn vader beledigt hem en laat
hem ondergaan, zijn vriend bedriegt
hem.
De roman heeft een open einde; de
lezer krijgt niet te horen, hoe alles
tot een einde komt. Zonder vader, zon
der vrouw, zonder baan, zonder vrien
den en zonder geld komen bij Tommy
tijdens een begrafenisdienst van een
onbekende de verlossende tranen.
De laatste zinnen van de roman lui
den aldus: 'De bloemen en lichten
vloeiden in Wilhelms verblinde, natte
ogen extatisch ineen; de zwaarmoedi
ge muziek golfde, ruisend als de bran
ding. zijn oren binnen. De klanken
vonden hem waar hij zich temidden
van de menigte had verborgen, in de
grootse en gelukkige vergetelheid van
zijn tranen. Hij hoorde ze en zonk
d eper dan zijn zorgen, dooi het ver
scheurende gesnik heen. naar de ver
vulling van de allerdiepste behoefte
van zijn ziel.
Als verhaal is 'Pluk de dag' in hoge
mate boeiend. Bellow is niet voor
niets vele malen voor ajn werk on
derscheiden Het leven in het grote
hotel, de gesprekken en vooral de
beurs-scènes, 'het komt allemaal op
levendige wijze bij het lezen over. De
stijl is. ook in de vertaling, beeldend
en direct. Bellow gebruikt geen om
haal van woorden, hij schrijft niet
literair.
Toch laat de roman mij na het lezen
enigszins onbevredigd. Ik verlang
waarlijk geen moraal aan het einde.
Maar Bellow laat zijn anti-held niet
tot de erkenning komen dat hij mis
lukt is omdat hij niet in nederigheid
zijn eigen beperkingen heeft aan
vaard.
Tommy Wilhelm is een ontheemde, een
ontwortelde, een slachtoffer van een
meedogenloze wereld, die nauwelijks
meer ethische waarden erkent en
slechts het geslaagd zijn als criterium
neemt voor waardering.
Aan het einde van het boek is hij ^en
kind. dat snikkend beseft, dat er een
andere zin moet ajn van het leven,
dan het geslaagd zijn.
Aartsmoralist als ik ben, had ik graag
gezien, dat Bellow zijn held ook die
andere zin had doen vinden. Maar ik
besef, dat een criticus een auteur niet
mag verwijten, dat deze zijn eigen
inzichten niet heeft. En het kon wel
eens zijn. dat de auteur door de
diepere zin van het leven niet te
verwoorden, de lezer dwingt om voor
zichzelf die zin te formuleren.
Aan de roman is een beschouwing
over Bellow en over speciaal diens
'Pluk de dag' toegevoegd. Zij is van
de hand van Alfred Kazin. Ik kan
niet nalaten, een enkel, zij het wat
lang uitgevallen citaat aan deze be
spreking toe te voegen. Ik vind dat
nawoord namelijk meesterlijk; het
verhoogt in sterke mate de belangrijk
heid van deze uitgave.
Kazin schrijft op pag. 146 het volgen
de. Het is uit mijn hart gegrepen en
het maakt het belang van Bellows
werk duidelijk. 'De neiging van de
intellectueel tot zelfbevestiging heeft
op gezette tijden blijkbaar getriom
feerd over het gevoel voor humor, de
nuchterheid en de onvergelijkelijke
vitaliteit van de Engelse roman.
Eén oorzaak van deze nieuwe, vreem
de zwakheid deze te zeer half
bewuste of zelfs opzettelijke zwakheid
van de zijde van zoveel individuele
romanschrijvers ;s hun bijgelovig
ontzag voor recente literaire traditie,
hun behoefte zich te associëren met
de door Proust en Joyce ontwikkelde
•revolutie van gevoeligheid'. Precies
zoals zoveel huidige schilders zich aan
een theorie schijnen te hebben opge
hangen, altijd een nieuwe stunt uit te
denken, om de 'uitputting van de oude
vormen' aan te tonen, zo" hebben veel
romanschrijvers zich geïdentificeerd
met de nieuwe 'literaire stijl'. De
opvallende veracademisering van de
literaire smaak van onze tijd heeft
geresulteerd in een verafgoding van
het modernisme. De roman, waarvan
het essentiële karakter als medium
altijd de volstrekte vrijheid is ge
weest, die zij, sinds de achttiende
eeuw, heeft gegeven aan de verper
soonlijking en concretisering van er
varingen, is juist deór die vrijheid en
buigzaamheid in de behandeling van
feitenmateriaal een hindernis gewor
den voor de vele overontvankelijke
intellectuelen, die zich niet meer als
vrije mensen beschouwen, die geen
natuurlijke liefde hebben voor de op
zichzelf zinloze feiten van het mense
lijk bestaan, en die dus de roman niet
meer zien als de onmisbare, vrije en
meest overvloedige expressieve vorm
van leven'.
i
Saul Bellow: 'Pluk de dag'. Oorspron
kelijke titel: 'Seize the day'. Vertaling
van Bob den Uyl. Meulenhoff-reeks.
Aantal pagina's 160. Voorzien van bio-
en bibliografische gegevens. Prijs:
7.50.
door G. Kruis
Door spandoeken word je er in
Arnhem op attent gemaakt dat
museumbezoek heus niet altijd
zo'n ingewikkelde daar-moet-je-
verstand-van-hebben kennersaan
gelegenheid hoeft te zijn, waar
het nog maar al te vaak voor
wordt aangezien. En soms ook is.
Kijk voor uw plezier in het Arn
hems Museum' staat er en Pierre
Janssen, directeur van die instel
ling. maakt dat weer eens waar:
De maruer waarop hij dit soort din
gen (steeds) doet. heel gewoon en
vanzelfsprekend, schijnt, in vakkrin
gen, toch niet iedereen te liggen. Ik
heb er nogal eens schamper over
horen doem. zoals er schamper gedaan
werd over Janssens televisie-presenta
tie. waarvoor zelfs een daarvoor niet
in kunst geïnteresseerd publiek thuis
bleef.
En 't gekke is dat die kritiek vooral
uit een hoek komt, waar ze het juist
alüjd over de democratisering van de
kunst hebben. Maar dan wel op de
manier, zoals zij dat graag zien. Dus
zal het wel op jaloezie berusten want
en dat moet maar eens gezegd zijn
als er één aan dat probleem van
die democratisering, zo mem wil popu
larisering van de kunst heeft gesleu
teld, is dat Pierre Janssen wel.
Zo heeft hij ook van dat deftige
sociëteitsgebouw in Arnhem, dat later
een even deftig museum werd, een
plaats gemaakt waar velen kun je
steeds weer concluderen graag ko
men. Over drempelvrees kan hier niet
eens meer gesproken worden, want
een van de eerste dingen die Janssen
deed. was de drempels laten wegbre
ken. 't Hele museum werd deel voor
deel opgeknapt, er kwam een uitblaas-
ruimtc. door het hele gebouw staan
banken en lichte stoeltjes, die je
overal kunt neerzetten waar je wilt,
er ;s soms een zacht muziekje
en er zijn altijd kostelijke
tentoonstellingen.
Allemaal heel gewoon en een beetje
huiselijk; het Gemeentemuseum Arn
hem mag dan niet het mooiste, groot
ste of meest moderne museum van
ons land zijn. ik durf wel te beweren,
dat het het meest menselijke is. dat ik
ooit be/ocht. een gelegenheid waar je
werkelijk voor je plezier heen gaat.
Ook nu weer. Welke tentoonstelling
je ook wilt zien. Want er zijn er
meerdere en het is allemaal zo geor
ganiseerd. dat je ze als vanzelf alle
maal ziet.
Bij het binnenkomen Is dat 'kunst
voor het café', de Jacobus Boelencol-
lectie (waarover ik het al eerder had
en die binnenkort is afgelopen) en op
weg naar de tentoonstelling Verbor
gen schilderijen uit het Rijksmuseum'
(mijn oorspronkelijk doel) kom je
dan langs de vitrines in de (oude)
hal. die een deel van de expositie
'Het ijzeren paard van stal' herber
gen. Bewegend speelgoed van vroeger.
Geen antiek, maar gewoon oud speel
goed. Soms overigens gewoon uniek,
't Zijn stukken, die uit een viertal
collectus gekozen zijn. soms dingen,
die je nog nooit gezien hebt. zoals dat
schip van Markim, een stukje rijke-
luisspeelgoed uit 1919 (col!. Colde-
wijn). in mijn herinnering bijna een
meter lang. met alles d'r op en jd'r
aan. En echt op stoom uiteraard. Of
die grote brandweerauto (coll. Len-
sink) die rijdt en spuit op stoom,
prachtig is uitgevoerd en die in 1909
al 92 mark kostte, een bedrag waar
voor toen menigeen een paar maan
den moest werken.
Vitrines vol machientjes, stoom en he-
telucht. hele degelijke en bazaargoed.
voorwerpen, waan oor je. als je de
goede leeftijd hebt. Je neus nog net
zo hard tegen het glas aandrukt als in
de twinitiger of dertiger jaren. En
die gevalletjes, die erbij hoorden, die
door die machines aangedreven wer
den: van de befaamde (echt) zagende,
hakkende en hamerende blikken man
netjes tot complete dorsmachines toe.
Speelgoedauto's en motoren, van pri
mitief en goedkoop toentot automo
bielen met echte cardan-assen,
karretjes met paardjes, één zelfs
met een zebra en in een andere
zaal. beneden, de treinen, bij honder
den, zeer kostbare, voortbewogen door
stoom of elektriciteit maar ook van
die alleen maar kostelijke veer-dinge-
tjesAls je dat hier allemaal zo
ziet, groeit de spijt dat je er niet wat
zuiniger op bent geweest. Zeer bijzon
dere exemplaren: een complete oorlogs-
trein, uit 1914, compleet met ge-
schutskarretjes en zelfs zo'n wankel
vliegtuigje en een volledige circus-
trein van Sarrasani. Nog gelezen bo
ven de ingang van een stationnetje:
'Platzkarten Geredhouden'.
Op deze tentoonstelling van bewegend
speelgoed staat het meeste stil. behal
ve dan de trein een grote Bing uit
1925 op een prachtig uit oud
materiaal samengesteld emplacement.
Begeleid ook door historische geluiden:
opgenomen in 1957 op de hoofdlijn
Exeter-Pl.vmouth van de vroegere Great
Western Railway in Engeland.
Tussen de stoommachines en elektri
sche treinen door word je dan gecon
fronteerd met de schilderijen die
Pierre Janssen in de depóts van het
Rijksmuseum te Amsterdam bijeen
zocht. Eigenlijk was het de bedoeling
een tentoonstelling te maken van
schilderijen van negentiende eeuwse
schilders, die toen beroemd waren,
althans naam hadden, namen die nu
geen sterveling zich kan herinneren.
Dat b'.eek er niet in te zitten. Door
een toevallige ontmoeting met het
'Prinsesje' (een prachtig kinderpor
tret) van Paulus Moreelse kwam hij op
een idee een soort keuze te bren
gen uit de enorme kunst-produktie
van onze zeventiende eeuw. Uitgangs
punt was niet de naam of de faam
van de schilder maar het 'bekijkwaar
dige van het schilderij, min of meer
in de trant van de burgers en boeren,
die de Engelsman John Evelyn in
1641 schilderijen zag kopen... op de
Rotterdamse jaarmarkt.
Zeventig schilderijen dus uit het
Rijksmuseum het grootste bruik
leen van dat museum tot nu toe
in Arnhem. Zeven zalen vol. ieder
met een eigen onderwerp en karakter.
De eerste, de zaal der kinderen vond
ik persoonlijk wel één van de fijnste
Niet de vrolijkste. Want je voelt er
medelijden met die kleine rijke jonge
tjes. die in hun spel wel erg gehin
derd moeten zijn door de keurslijfjes
Picter Jansz. Sacnredam: Interieur van de Mariakerk te Utrecht.
en de lange rokken van de meisjcskle-
ding die zij jarenlang behoorden te
dragen. Meisjeskleding, die overigens
niets anders was dan dameskleding in
miniatuur. En je verbaast je over dat
prachtige, intens geduldig gezichtje
van de eigenlijke 'aanstichtster' van
deze tentoonstelling 'Het Prinsesje'
misschien een dochtertje van Ernst Ca-
sirnir van Nassau een gezichtje.dat
tot onbeweeglijk gedoemd was tussen
een ongelooflijk o\erdadigc opschik.
Een hoge. opstaande kanten kraag,
kanten manchetten, een driedubbele
r:j parels z~wel om het tengere halsje
als om de polsen, vele kettingen, een
broche, oorbellen, zwaar geborduurde
en bestikte kleding, een roos in 't
haar, zelfs het kleine hondje dat mee-
poseert is versierd. Of het portret van
een jongetje van Willem van Vliet, dat
met die grote platte hoed. zijn jurk
en het zware kr-is doet denken aan
eer. miniatuur-ka/dinaaltje.
Volgende zaal: die van de machtige
Willem van de Velde de Jonge: Woelig water.
heren, een schuttersmaaltijd er
verdringen zich niet minder dan 23
van die stoere jongens op dit doek
van Nicolaas Eliaszn: de vier overlie
den van de St. Sebastiaans of Hand
boog. len te Amsterdam met o.a.
Frans Banning Cocq, die ook nog'es
voor een ander schilderijtje poseerde
en. nog een voorbeeld, 'Prins Mau
ri ts en Frederik Hendrik wandelend
op de Korte Vijverberg' van Adam
van Brcen. door Janssen heel duide
lijk gekenschetst als 'een heel gek
.schilderij'.
Verder de zaal van het landschap
(met toch wel grote namen als Ber-
chem. Savery, Saftleven, Koninck; de
zaal van handel cn wandel (genre),
het kabinet van het aandachtig kijken,
stillevens van bloemen, vruchten en
insecten, dieren Heda, Van Huy-
sum. Metsu en kerkinterieurs o.a.
van Saenredam. In de zaal van het
water en de zeeslagen natuurlijk de
oude en jonge Van de Velde en
tenslotte de zaal van het samenzijn
met vier (van de zeven) werken van
barmhartigheid van Michiel Sweets en
een uniek uitzicht op de (echte) Rijn.
In een van de zalen staat een t.v.-
achtig apparaat en vandaaruit praat
Janssen, na een druk op de knop cn
aan de hand -an een aantal dia's, de
hele tentoonstelling op een boeiende
en geraffineerde manier aan elkaar.
Hij begint bij een van die geschilder
de jongetjes, uit de gegoede stand die
(dus) later wel schutter zou worden,
schutters, die er overigens niet waren
om oorlog te voeren maar om gezel
lig samen te eten. Met de handen
deden ze dat toen. Vandaar die knob
bels op die roemers; op zo'n schutter-
stuk zie je ze afgebeeld en ook op dat
schilderij van Heda. En uiteraard
staat er een exemplaar in een vitri
neVia stillevens naar handel en
wandel, over een gouden eeuw waarin
de meeste inwoners van Amsterdam
van de bedeling leefden, bedeling dus
werken van barmhartigheid enzovoort.
Nog meer heldere informatie over
deze inderdaad zeer 'bekijkwaardige'
tentoonstelling in een door conserva
tor drs. J. R. de Groot geschreven en
door Harrie A. Gerritz zeer hanteer
baar ontworpen wandelgids. Met acht
illustraties en toch maar een gulden
Tenslotte zijn er nog de 'Messen cn
vorken. 1500-1800' uit het Haags Ge
meentemuseum. Alles bijeen 'n plezie
rig en veelzijdig (en gratis) doel voor
.•en fijne vakantiedag. En nog lang
daarna, want de 'Verborgen schilderij
en uit het Rijksmuseum' blijven nog
u>t eind van het jaar in de Arnhemse
openheid, het speelgoed tot 2 oktober
?n de messen en vorken gaan eind
iu!i weer naar Den Haag terug.
Men houdt het niet voor moge
lijk, maar het is zo: na precies
1 week is Roy Hills film 'Abat
toir 5' uit het Amsterdamse
bioscoopprogramma verdwe
nen. Amsterdam heeft een van
de mooiste en intelligentste
films van dit jaar kennelijk
eenvoudig naast zich neerge
legd en men kan slechts gis
sen naar de reden daarvan.
Het ontslaat de kritiek echter
niet van de taak om de film on
der ieders aandacht te brengen.
Tenslotte zijn er méér steden
dan Amsterdam en verder
zou het echt niet verwonder
lijk zijn, als de film na enige
tijd een triomfale come-back
zou beleven.
'Slaughterhouse 5' is de titel van
Vonneguts beroemde roman die
door Roy Hill verfilmd is. In het
boek en in de film is echter meest
sprake van 'Sohlachthaus ftlnf'; het.
gemeentelijke abattoir im Dres
den, waar de hoofdpersoon, Billy
Pilgrim, geïnterneerd wordt tij
dens de laatste maanden van de
tweede wereldoorlog, nadat hij bij
het Ardennenoffensief krijgsgevan
gene is gemaakt. In de onderaardse
ruimten van het abattoir heeft
Billy Pilgrim het afschuwelijke en
meedogenloze bombardement van
Dresden meegemaakt, waarbij
135.000 mensen omkwamen. De
atoombom op Hiroshima doodde
iets meer dan de helft, maar de
vernietiging van Dresden is niette
min lange tijd veel minder bekend
gebleven. Er is maar weinig over
geschreven. Kurt Vonnegut, die
zelf als krijgsgevangene dit infer
nale gebeuren heeft meegemaakt,
heeft er een hoogst origineel boek
over geschreven, waarin de hoofd
persoon, Billy Pilgrim, een won
derlijk, men zou kunnen zeggen:
psychopathologisch 'geval' is: hij is
zijn controle over de tijd kwijt
geraakt. 'I've come unstuck in ti
me'. schrijft hij later, als hij een
welgestelde Amerikaan van middel
bare leeftijd geworden is, in een
ingezonden brief aan zijn regionale
krant. Hij is dan hersteld van een
zware vliegtuigramp, die hij als
enige overleefd heeft en
waarschijnlijk daardoor is een 'af
wijking' manifest geworden die hij
overigens al tijdens zijn oorlogser
varingen had: hij is weerloos uit
geleverd aan zijn verleden en aan
zijn toekomst maar ook nog aan
een tijd in de vierde dimensie:
zijn leven op de onbekende planeet
Tralfamadore.
Als Billy Pilgrim na het vliegtuig
ongeluk urenlang met zware
hoofdwonden in de sneeuw ligt,
voor er hulp komt opdagen, is het
enige dat hij voortdurend mom
pelt: 'SchJachthaus ftlnf'; het is
de kreet die de bevelvoerende
Duitse commandant in Dresden de
krijgsgevangenen uit het hoofd
laat leren voor het geval zij in
Dresden de weg kwijt zouden ra
ken. Het is een luguber wacht
woord. alles zit eraan vast zo
wel het bombardement als de fusil
lering van Billy's vaderlijke vriend
Derby; maar tegelijk is het een
soort van houvast, want alleen
dankzij dat abattoir heeft Billy de
katastrofe van Dresden overleefd.
De film is een continue bewust
zijnsstroom waarin chronologische
ordening volkomen is uitgevallen.
Het is een bewustzijnsstroom die
voor een belangrijk deel door
Billy's oorlogservaringen bepaald
wordt. De beelden daarvan hebben
een zo overweldigende authentici
teit dat het niet anders kan of ze
zijn in scène gezet door mensen die
het zelf hebben meegemaakt. De
reconstructie van zo'n 'Nacht und
Nebel'-operatie waarmee de Duitse
kampbewakers hun gevangenen in
een vernietigingskamp voor Russen
opwachten, is huiveringwekkend
echt. De sfeer van een Duitse stad
in de laatste maanden voor de
definitieve vernietiging is even
juist getroffen als de kleding en
de gelaatsuitdrukking van de be
volking. De film zit vol close-ups
van gezichten van Duitsers; ze zijn
door Billy Pilgrim misschien maar
een paar seconden onbewust
waargenomen; ze staan in de 'in
nerlijke waarneming' ook maar
een paar seconden op het doek.
Maar ze blijken onuitwisbaar in
het geheugen gefixeerd en die-
Filmkroniek door
dr. H. S. Visscher
-i -
Billy Pilgrim (Michael Sachs)
Dresden na het bombardement
zelfde kracht hebben die close-ups
ook voor de toeschouwer. Het zijn
gezichten van Duitsers. Een enkele
maal vijandig, dikwijls ook vrien
delijk, soms peinzend, soms vol
strekt wanhopig. Groot is de
aandacht voor de kinderen Billy
zelf is als soldaat nog niet meer
dan een groot kind en het zijn
de kinderen van Dresden die de
intocht van de krijgsgevangenen in
de nog ongeschonden stad tot een
ijl, bijna sprookjesachtig feest ma
ken. Bijna niemand van hen zal
het bombardement overleven en
die wetenschap-achteraf geeft
Billy's innerlijke waarneming aan
die gezichten iets onvergetelijks
dat met een grote, liefdevolle
aandacht geobserveerd wordt. Maar
het verleden van de middelbare
Billy Pilgrim bestaat uit méér:
zijn huwelijk met een steeds snoe
pende, onbenullige echtgenote, zijn
maatschappelijke successen, zijn
kinderen. Als Billy aan diit ver
leden wordt uitgeleverd, gaat ook
de kritiek meespelen die hij
misschien deels onbewust altijd
gevoeld moet hebben. Hij is een
goed echtgenoot maar in zijn in
nerlijke waarneming komen de on
benulligheid van zijn vrouw en het
tekort van zijn huwelijk er over
duidelijk uit. Haar pathetische
dood zij komt om in haar
Cadillac als zij in woeste vaart
naar het ziekenhuis racet waar
Billy na het vliegtuigongeluk heen
is gebracht krijgt het effect van
een slapstick-scène, en dat effect
berust alleen op de latente kritiek
die hij altijd tegenover haar gehad
heeft. Droefheid, tederheid, kri
tiek, angst en het bewustzijn van
het eeuwig tekort alles krijgt in
die innerlijke waarneming dwars
door alle tijdsgrenzen heen gestal
te.
Maar tegelijk brengt die innerlijke
bewustzijnsstroom nog veel diepere
lagen naar de oppervlakte: Billy's
bestaan tussen de twee polen van
vader- en moederimago. Het vader-
imago wordt vertegenwoordigd
door Derby, een waarachtig vader
lijke vriend. Later, in Dresden,
wijkt het voor een nieuwe gestalte:
de Duitse commandant. Achter
hem aan gaat Billy de katacomben
van 'abattoir 5' binnen; achter hem
aan wordt hij later uit die veilige
beslotenheid naar buiten gevoerd
in de hel van het brandende Dres
den. Ook Billy's échte vader is er
een ogenblik, in een jeugdscène
waarin hij zijn zoontje in het wa
ter gooit om hem zo zwemmen te
leren. Wat doet Billy? Hij laat
zich passief in het water zinken.
Hij wil niet meer bovenkomen.
Water is het moedersymbool bij
uitstek. Wat Billy wil is: in <je
moeder blijven. Niet naar buiten
treden. Lang nadat hij in het zie
kenhuis uit zijn bewusteloosheid
ontwaakt is, blijft hij onder de
deken liggen, met één oog door
een spleet naar buiten loerend, tot
zijn moeder hem roept: 'This is
mammie. You can come out
Veilige beslotenheid en 'uittreden'
dat zijn belangrijke structurele
elementen van de film, die in
allerlei varianten gestalte krijgen.
Het sterkst op Tralfamadore. waar
Billy in de vierde tijdsdimensie
met het pin up-sterretje Montana
Hadwick idyllisch samenleeft in
een hermetisch gesloten koepel.
Hij kèn er niet eens uit, want de
atmosfeer eromheen bestaat uit
louter cyanideWaarschijnlijk
heeft dat al iets te maken met het
sterven van zijn moeder aan kool
monoxide tengevolge van het auto
ongeluk. In ieder geval: de apothe
ose is duidelijk een oerbeeld van
moederlijkheid, nl. als Montana
haar kind voor het eerst de borst
geeft. Buiten de koepel ontsteekt
het onzichtbare publiek van Tralfa-
mondianen een gigantisch vuur
werk. Het is schitterend en feeste
lijk maar het zou net zo goed
een afschuwelijk bombardement
kunnen zijn Dresden bij
voorbeeld Men kan maar beter
'binnen' blijven.
'Slaughterhouse 5' is veel meer
dan een vreemdsoortig experiment
met de tijd. Het is ae verkenning
van een mensenbestaan tot in zijn
diepste existentiële lagen. Het is
een weergaloos knap opgebouwde
psychologische film een film
die ontroert cn beklemt en doet
lachen. Een film, waarvan men
niet gauw los komt U moet hem
écht wel gaan zien wifir hij dan
ook draait
