ie wonderbaarlijke werelden
Escher in bijzonder boek
in de schaduw van een groot licht
SCHULTE NORDHOLT OVER DE NEGERREVOLUTIE IN AMERIKA
ZATERDAG 27 NOVEMBER 1971
Zo worden ook allerlei politieke
mechanismen in de VS knap be
schreven. Toen ik in 1966 een aantal
tv-documentaires over het rassen
vraagstuk maakte in Chicago en
Mississippi, viel me de uiterst matte
stemming op. Dc campagnes voor
„open housing" die toen gevoerd
werden, vooral in de sleden, misluk
ten. Een desbetreffend wetsontwerp
in de Senaat haalde het niet.
Schulte Nordholt beschrijft die te
rugslag als volgt: „Alleen een heel
bijzonder en uitvoerig samenspel van
omstandigheden kan leiden tot een
werkelijke vooruitgang op het gebied
van de rassenrelaties en tot een rea
lisering daarvan in een nieuwe wet
geving. Wat er aan ingrediënten
daartoe nodig is. is allereerst een
emotionele opwinding, veroorzaakt
door directe maltraitering van de
zwarte minderheid in het Zuiden.
Voorts een exceptioneel krachtige li
berale coalitie van vooruitstrevende
Republikeinen en Democraten in het
Congres. Dan ook een uitvoerende
macht die de centrale betekenis van
het rassenprobleem voor Amerika
ernstig neemt en ze niet bagatelli
seert ten bate van het steeds be
klemmender buitenland. Tenslotte
een receptieve reactie op de sympa
thie wekkende houding van dc ne
gers, bewust georiënteerd op Amerika,
verlangend deel te hebben aan dc
vrijheden en zekerheden van hun
vaderland. Al die factoren waren in
1964 en 1965 aanwezjg en zo konden
grote stanpen voorwaarts worden ge
daan. Maar toen zij eenmaal begon
nen te ontbreken was het wel uit en
wel voor lange tijd."
Een zeer aannemelijke diagnose
van de mislukkingen van 1966. Maar
er is één aspect dat mij bij die dis
criminatie van negers in de huisves
ting onder de neus gewreven werd
door blanke en zwarte activisten en
dat ik Hierin mis: hier stoten we op
de hard'«e laag van alle weerstanden
tegen ons menszijn, zeiden ze, hier
stoten we op de economische structu
re- on de nrivate orooerty.
Dat is dan iets voor het volgende
boek.
..In de schaduw van een groot
licht - de negerrevolutie in
Amerika". J. W. Schulte Nord
holt. 331 hlz.. ƒ35.-. Uitg. Van
Loghum Slaterus. Deventer.
Een "Boek van de Maand" over kunst. Dat is echt wel
ets bijzonders. Want een organisatie als de Collectieve
ropaganda van het Nederlandse boek gaat niet over één
racht ijs als ze met een dergelijk object naar voren komt.
|)aar gaan onderzoekingen aan vooraf en enquêtes, en in
|jt geval bleek daaruit overduidelijk, dat er voor dit "Boek
de Maand", dat vanaf 10 december verkrijgbaar zal
lijn, een zeer grote belangstelling kan worden verwacht,
ioch wordt het geen geromantiseerde levensbeschrijving
^an befaamde bohémiens als, laat ik maar zeggen, De
[oulouse Lautrec, Utrillo of Modigliani, maar een gedegen
jdie met bijdragen die titels dragen als bijvoorbeeld
Jneindigheidsbenadering" of "Structurele sensatie",
itels, die zo, op het eerste gezicht niet bepaald in de rich-
&ng van een bestseller lijken te wijzen.
Maar 't is óók een boek met 270 afbeeldingen, met alle
renten van de wonderbaarlijke graficus Maurits Escher
heet: De werelden van M. C. Escher) en dat maakt de
^euze van de uitgever (Meulenhoff International) en de
tPNB plotseling heel wat duidelijker.
door Ger Kruis
door Henk Biersteker
is de nieuwe wereld en
het even de nieuwe
zijn. Dat levert de groot-
de meest meeslepende mo-
n in zijn geschiedenis op.
j wordt een morele kracht
taakt, die tot zichtbare resul-
eidt welke door de kater die
i komt niet meer ongedaan
worden gemaakt. Ziedaar
Idruk die blijft bovendrijven
I lezen van het nieuwe boek
t historicus en dichter dr. J.
hulte Nordholt: „In de scha
kan een groot licht de ne-
olutie in Amerika". Men kan
schouwen als een vervolg op
jolk dat in duisternis wan-
piHet behandelt het overeind
van Amerika's zwarte min-
!d, de boycots, freedom-mar-
jsit-ins, de harde eonfronta-
j het doorvoeren van de fe-
wetten en de uite^sken van
lergerechtshof in het Zuiden
i de periode van integra-
lijkt allemaal nauwelijks meer
geschiedenis, zo ver weg
jilweer. Of zoals Schulte Nord-
'•lf zegt over dc Mars op Wash-
1964: „Wie herinnert zich
heerlijke wolkenloze dag?
51 niet verbaasd als hij zich rea-
I dat het stralende schouwspel
ven jaar geleden plaats vond?
s zo grandioos: hoe kon het zo
tot het verleden gaan beho-
belangrijk om in de baaierd
ijeuwe trefwoorden die de pers
bureaus de oceaan over seinen (hip
pies, Jesus-people, Black Panthers)
nog weer eens dat Amerika van gis
teren geprojecteerd te zien. waaraan
de naam van Martin Luther King on
losmakelijk verbonden is. Schulte
Nordholt belooft ons weer een nieuw
boek over de periode na 1965. maar
als dichter zal hij daar veel meer
moeite mee hebben. Want het ken
merkende en veelal bijbelse pathos
dat de burgcrrcchtcnstrijd begeleidde
en waarin hij als religieus dichter zo
voortreffelijk zijn weg weet. heeft
zich sindsdien meer op dc maan dan
op het ondermaanse gericht en krijgt
daardoor een klank die meer electro-
nisch dan menselijk is.
Met de overgang van de intcgratie-
idealen naar Black Power, van de
strijd om erbij te mogen horen naar
dc walging en dc afzondering van dc
blanke maatschappij, was er inder
daad een stuk geschiedenis afgeslo
ten. Maar het is zo'n geweldig stuk
geschiedenis, dat het ons moet heu
gen. Want wij zijn er bij betrokken,
bij de nieuwe wereld. Dat weet de
schrijver van „De Verenigde Staten,
het grote experiment" maar al te
goed. Uit wat daar lukt kunnen we
hoop en uit wat er mislukt wanhoop
putten voor hier. Het is een land
waar vele volken door elkaar heen
en tegen elkaar aan gegooid zijn in
een historische stroomversnelling en
alleen al daarom strekt alles wat er
gebeurt tot lering. De gedachte „it
can't happen here" is bij de totstand
koming van de grotere Europese ge
meenschap met zijn vrije transfer
van inwoners, met zijn miljoenen
gastarbeiders en dc te verwachten
stroom werkzoekenden uit geasso
cieerde landen, pure zelfmisleiding.
Juist die zaken waar men nieuws
gierig naar is: namelijk waardoor
weerstanden overwonnen of verer
integratie. De verenigde krachten die
het beschrijft heffen dit gebeuren
dan ook ver uit hoven de rest, waar
schijnlijk ook boven de huidige pe
riode. Én het taalveld waarin verzet
en overgave, vreugde en oordeel
wordt verwerkt. Is door en door bij
bels de zwaar gemartelde en door
zettende zwarte leidster Fanny Lou
Hamer zou de cover-girl van het
bock kunnen zijn. Zij spreekt over
het volk dat in duisternis wandelt en
een groot licht zal zien, maar ook
over de dingen die in het duister ge
daan zijn en die op de daken bekend
zullen worden.
Ook markeert die bijbelse taal de
„bekeringen", bijvoorbeeld van een
groep blanke ouders in het stadje
McComb die de zwarte en blanke
studenten hebben zien doorlopen on
der hoon en politieplagerij in dc zo
mer van 1964. Zij schrijven: „Als we
niaar allemaal onze bijbels lazen dan
zouden wc zien dat het laat in de
tijd is voor de mens om alles te rege
len: de Hoogistc Mens is bezig het
over te nemen, onze Hemelse Vader.
We hebben allen gezien dat de stu
denten. toen ze marcheerden tegen
de hele politiemacht, geen kwaad
vreesden. Lees de 23ste psalm: Hij
leidt mij aan zeer stille wateren. Hij
herstelt mijn ziel. AI ging ik ook
door een dal der schaduwen des
doods, ik zal geen kwaad vrezen".
Die studenten waren de deelne
mers aan het „Summerproject" dat in
1964 volgde op de Mars op Washing
ton: duizenden studenten daalden af
naar Mississippi, zwart en blank door
elkaar, om dc absoluut apathische
negerbevolking daar te helpen aan
onderwijs en stemrecht. Met vertede
ring beschrijft Schulte Nordholt de
ontmoeting tussen de slaafgebleven
zwarten en de idealistische jongeren
uit het noorden die ze wel eens
val als uitermate interessant er
varen worden.
Je merkt dat op tentoonstel
lingen. Wildvreemde mensen
wijzen elkaar daar verwonderd
op de manieren, waarop de
kunstenaar „gespeeld" heeft
met de problemen van ruimte
en perspectief. Maar en dat
is een heel belangrijk punt
velen van hen zijn pas écht
gaan kijken,, doordat ze zich in
eerste instantie aangetrokken
voelden door het grandioze vak
manschap, dat deze groot
meester der grafiek tentoon
spreidt.
En vandaar kwamen ze,
eigenlijk gewoon een beetje
vanzelfsprekend, terecht in die
werelden van Escher, die werel
den der verwondering, van
„adembenemende wetmatighe
den".
„Zij zijn", zo schrijft de grafi
cus zelf in zijn bijdrage „Onein
digheidsbenadering", „geen uit
vindingen of scheppingen van
de menselijke, geest, maar „zijn"
of „bestaan" onafhankelijk van
ons. In een helder ogenblik ka"n
men hoogstens ontdekken, dat
zij er zijn en er zich rekenschap
van geven.... Lang voordat er op
aarde mensen waren, groeiden
in.de aardkorst al de kristallen.
Óp eéiv goede dag zag een mens
voor de eerste maal zulk een
glinsterend brokje regelmatig
heid liggen of hij stiet er op
met zijn stenen houweel en het
brak af en viel voor ziin voeten
en prof. H. S. M. Coster, die
een oplage heeft van 75.000
exemplaren gaat in de actiepe
riode van 10 december tot 9
januari maar ƒ12.50 kosten.
Daarna 22.50. En dat is voor
zoiets bijzonders nóg geen geld!
Wil men het werk zélf (nog
eens) zien, dat kan ook: tot en
met 9 januari in het Haagse
Gemeentemuseum dezelfde
prenten als in het boek en
van 13 december tot en met 31
december in de vier filialen van
de Bijenkorf, waar een bijzon
dere expositie van Escherpos-
ters is te zien, die ook al voor
een gering bedrag te koop zijn.
gerd worden, komen in Schulte
Nordholts boek rijkelijk uit de verf.
Waarom geeft de verplichte toelating
van negerkinderen tot blanke scho
len in de ene stad in het Zuiden een
verschrikkelijke heibel en in de an
dere stad waar men nog veel meer
moeite voorzien had niet? Hebben
de grote geweldloze campagnes van
King uitgewerkt wal hij er zelf mee
beoogde namelijk bekering van de
blanke?
Schulte Nordholt geeft King veel
kritische aandacht, ook al wordt hij
bij tijde met ons allen helemaal on
dersteboven geworpen door diens on
vergetelijke rethorick. Maar dc kri
tiek op King, waarin al duidelijk de
aanzetten te zien .zijn voor dc episode
van thans, is volledig in dit boek
verwerkt.
Na zijn beschrijving van het Zui
den met zijn agrarische mythe en
zijn bizarre romantiek wordt duide
lijk waarom honderd jaar na de
overwinning van het federale leger
er opnieuvv een burgeroorlog voor-
nodig is om dc rechten van dc zwar
te minderheid aanvaard (e krijgen
een koude burgeroorlog ditmaal. In
de sfeer van federaal en staatsgezag
doet het denken aan een schaakspel
stram als de stukken op een
schaakbord staan bijvoorbeeld Mere
diths federale begeleiders naar de
universiteit van Oxford tegenover
dc dikke blanke staatsbonzen die
hem niet doorlaten.
Maar het volk er omheen maakt
het tot een werkelijk drama: de
blanke meute die hysterisch wordt
als één schriel negermeisje met
vlechtjes over het hoofd de gewijde
blanke schoolgrond betreedt, of het
vermoeide zwarte volk. dat zich op
richt en zingend de kop in de wind
gooit.
In dit boek gaat het volop over
eventjes zullen helpen, maar de bete
kenis van deze beweging, hoeveel
naïveteit en overmoed er ook bü
kwamen, gaat ver uit boven bijvoor
beeld de Jesus people waar op het
ogenblik zo hoog over wordt opge
geven.
Die mensen, die overal in het land
in het vliegtuig stappen om een ne
gerbetoging voort te zetten, nadat ze
die voor de televisie uit elkaar heb
ben zien slaan (zoals in het geval van
Sclma in maart 1963), die vormen het
belangrijkste constituerende element
van de nieuwe wereld, het smalle
draagvlak van een grondwet die zijn
tijd nog steeds ver vooruit is.
Prachtig analyseert de schrijver dc
totstandkoming van de grote burger-
rechtenwet van 1964 (het jaar na
Kennedy's dood) en dc betekenis van
de rassenkwestie in de presidents
campagne tussen Goldwater en
Johnson in de herfst van datzelfde
jaar, ook al hadden beide kandidaten
afgesproken niet over het rassenpro
bleem te reppen teneinde de emoties
te temperen.
Goldwater gaf daarmee een be
langrijke troef uit handen de ar
me blanken in de steden bleven voor
een sociaal progressief beleid op de
Democraten gokken, want de ideeën
van Goldwater daarover waren met
geen tang aan te pakken, maar als
Goldwater vrijer over het rassen
vraagstuk had kunnen spreken zou
hij waarschijnlijk veel meer blank
stedelijk proletariaat achter zich
hebben gekregen. Het Enoch Powell-
effect. zou dat kunnen heten. Zonder
over het rassenvraagstuk te spreken
kon Goldwater wèl een aantal klas-
siek-democratisrhe zuidelijke staten
in het republikeinse kamp halen
hij hoefde alleen maar over het eer
biedigen. van hun soevereiniteit te
reppen.
J 3
ie* y
af
eb in de loop der jaren
tentoonstellingen van
werk gezien en ik
»^ar ook meermalen over
•ven. Hoewel je in ver
iet Eschers oeuvre eigen
eter het begrip „be"-
a?en kunt hanteren.
gaat dat uiteraard voor
rormen van beeldende
öp, maar de prenten van
ïieke graficus bepalen je
•lkens wel beel sterk bij.
no prenten namelijk tonen,
rof. Rosenqvist het onge-
itdrukte, op overzichtelij -
directe wijze wat door
van de taal slechts
tijam kan worden overge-
Iaar ook dat veel van
tekeningen gebruikt
nah als illustraties in we-
ikeaPPelijk werk, in leerboe-
r stereometrie, meetkunde
goniometrie, psycholo-
nog veel meer. Misschien
een aanbeveling
e niet in deze takken van
chap geïnteresseerden,
en dat juist is nu het
a"dere van dit werk die
n er zich ieder op hun
wijze aan tegoed doen.
klinkt een beetje over-
maar de, mqnsen. die
prenten een keer gezien
weten dat het gewoon
Escher is napielijk een
zeldzaam voorkomende
rs, die door alle „par-
ewonderd of in ieder ge-
Cirkellimiet I" 1958. houtsnede Hand met spiegelende bol 1935, litho
Dr. Martin Luther King: meeslepend redenaar
tige vlakvulling een kluil
voor mathematici is een ma
thematiek zonder droogheid of
starheid: wonderlijke fantasie
wezentjes, spookdiertjes, vogels
en vissen, dartelen schijnbaar
dooreen, gaan in elkaar of in
iets anders over en vormen, al
leen, door eigen aanwezigheid,
zonder fond, het totale vlak.
Iets duidelijker: hij vult een
blad met zwarte figuren op een
zódanige manier, dat het over-
blijvende wit evenzeer figuren
vormt.
Dat doet erg verstandelijk
aan in die zin, dat het allemaal
te voren heel nadrukkelijk
moest worden uitgekiend. Maar
het resultaat lijkt speels en
vaak ook uitgesproken humoris
tisch.
Die speelsheid ligt volgens
mij alleen maar in de uitwer
king, want het „probleem" van.
dé vorm heeft steeds weer voor
opgestaan. En dat maakt het
dubbel indrukwekkend.
Zelfs zijn „Wentelteefje", zo
op het eerste gezicht een bizar,
nogal eens in Eschers werk te
rugkerend fantasiediertje, dat
niet alleen lopen kan, maar ook
„rollen", is ontstaan, omdat,
zoals Escher kort geleden in een
t.v.-uitzending zei, hij zich ver
wonderde over het niet bestaan
van het wiel in de natuur: „Ik
kan moeilijk aanvaarden, dat de
natuur daarin niet heeft voor
zien".
Het geheim van de grote be
langstelling van zoveel verschil
lende zijden is toch waarschijn
lijk wel te danken aan het feit,
dat er op deze bladen zoveel te
zien is, dat er zoveel aan te be
leven valt, dat je er steeds wéér
iets nieuws, wéér wat wonder
baarlijks in ontdekt.
Escher was.-niet zuinig \yat
betreft de oplagen van zijn
prenten, hij maakte ze om ze te
vermenigvuldigen en de oplage
bedroeg meestal meer dan hon
derd, was meermalen ook zelfs
groter dan duizend. Vandaar
ook, dat er in een boek als dit
ook de stérk verkleinde repro-
dukties het in de meeste geval
len nog goed genoeg „doen" om
in ieder geval een duidelijke in
druk te geven van de bedoeling
van deze grote graficus.
De oogst van een halve eeuw
werken dus, het complete
oeuvre van Escher hij werkt
nu niet meer 270 afbeeldin
gen, waarvan acht in kleur dat
iedere werkelij'k geïnteresseerde
zich kan aanschaffen. Want de
ze grote paperback (19,2 x 28
cm) met bijdragen van drs..J. L.
Locher, drs. C. H. A. Broos,
Escher zelf, prof. G. W. Locher
en hij raapte het op en bekeek
het in zijn open hand en hij
verwonderde zich".
Eschers werk is in vele groe
pen (thema's) onder te verdelen
hij deed dat zelf ook in:
regelmatige vlakvulling, bol-
spiegelingen, conflict tussen
twee en drie dimensies, relativi-
teiten, waterspiegëlingen, ruim
tesuggesties, de aaneenschake
ling van contouren of van ruim
ten, hol en bol, onmogelijke
constructies eri nog veel meer,
maar het kernthema van al ziin
werk blijft de verwondering.
En die weet hij, als geen an
der over te brengen. Want het
probleem b.v. van die regelma-
