Zaltbommels Sint Maarten
wacht op zijn restauratie
Bouwen Noordzee
wordt te duur
Hoornaar bestrijdt met
succes rattenplaag
Schiettent met
konijnen in trek
MONUMENT VAN VERBONDENHEID
Vogels op het nest
niet fotograferen
Gebied binnen een maand „schoon
Oude kathedraal
kloppend hart
alle kerken?
door
Koos Delhaas
HOORNAAR De victorie begint bij Hoornaar. Zo kan men
het stellen, als men bedenkt dat in de gemeenten Hoornaar, Noor
deloos en Hoogblokland in de maand januari en degenadeloze
strijd tegen de ratten is aangevangen, en met succes.
De laatste jaren werden deze ge
meenten herhaaldelijk geteisterd
door ratten. Zo erg zelfs, dat boeren
's morgens bij het binnenkomen
van hun stallen de ratten over de
ruggen van hun varkens zagen lo
pen. De bestrijding, volgens het
oude systeem door het incidenteel
uitleggen van lokaas, had weinig of
geen succes. Ratten immers hebben
een geboorte-aanwas van zo'n acht
honderd per jaar per rattenpaar.
De materiële schade die deze
knaagdieren veroorzaken, is groot.
Bijzonder gevaarlijk zijn bovendien
de vele besmettelijke infectie-ziek
ten die zij overbrengen, zoals para-
typhus en ziekte van Weil bij men
sen, en varkenspest, pseudo vogel
pest en mond- en klauwzeer onder
het vee.
Van een systematische rattenbe
strijding was geen sprake en zo
konden de ratten steeds weer bin
nendringen op „schone" plaatsen.
Kwam daar nog bij dat de gifmid
delen die gebruikt werden, meestal
bijzonder sterk waren met het ge.-
volg.dat een rat die ervan at bin
nen enkele uren -overleed. Wel had
hij nog tijd genoeg om terug te ke
ren naar zijn familie en slim als
deze dieren waren, begrepen zij
wat er aan de hand was. Van het
giftige lokaas werd niet meer gege
ten.
Gedurende de laatste jaren wer
den echter met een bijzonder goed
resultaat in een groot aantal dorpen
en steden in het buitenland met
name in Duitsland volgens een
geheel nie*ive methode systemati
sche ratten oestrijdingsakties uitge
voerd. Hierbij werden speciaal op
geleide technici ingezet. Het gehele
gemeentegebied en niet uitsluitend
de bekende besmettingshaarden
werden totaal behandeld met cu-
marine-preparaten in de vorm van
lokaas en strooipoeder.
In januari is de in Tilburg geves
tigde Duitse firma H. Schürman
Nederland met dit nieuwe bestrij
dingsmiddel in Hoornaar, Noorde
loos en Hoogblokland de strijd te-
gend e ratten begonnen. Deze me
thode staat bekend als het „drie fa
sen-systeem". Racumin, het gif dat
Schürman gebruikt (een cumarine-
preparaat) veroorzaakt bij toedie
ning van geringe hoeveelheden aan
ratten een inwendige bloeding ten
gevolge van het dun worden en
openbarsten van de wanden van-
het bloedvatenstelsel, waardoor de
ratten een pijnloze dood sterven.
De eerste fase van dit systeem is
het vaststellen van de bes-met-
tingsgraad in percentages besmette
percelen in verhouding tot het aan
tal percelen. Daarna komt fase
twee: het systematisch uitleggen
van lokaas tot de ratvrije toestand
is bereikt. In een maand tijd heeft
men in drie gemeenten deze toe
stand bereikt. Men kan aannemen
dat Hoornaar, Noordeloos en Hoog
blokland voor 98 procent rattenvrij
zijn.
En nu komt fase drie aan de
beurt: het rattenvrij houden. Be
langrijk is in dit verband zeker het
beroep dat burgemeester M. W.
Schakel van de drie gemeenten
doet op zijn „buurgemeenten" om
ook met dit bestrijdingsmiddel te
gaan werken. Ratten hebben name
lijk de onhebbelijke eigenschap
steeds op zoek te gaan naar nieuwe
woonplaatsen. Vooral de waterwe
gen zijn bij dit zoeken geliefde
plaatsen om een „schoon" gebied
binnen te dringen.
Een provinciale en zelfs lande
lijke aktie met Racumin zou dus
pas afdoende zijn.
Zoals de zaken nu staan zullen de
waterwegen en de landwegen van
de ratten nog een jaar lang „be
waakt" worden tegen indringers.
Steeds opnieuw zal Schürman voe-
derkisten aanbrengen op die plaat-
door
Zettie Leeuwenburgh
sen waar ratten een nieuwe be
smettingshaard proberen te vesti
gen.
Zestig procent
Zeker is dat tijdens deze aktie
gebleken is dat in het gebied veel
meer ratten voorkwamen dan aan
vankelijk werd gedacht. Voor de
bevolkingsgezondheid is een per
centage van twintig nauwelijks
aanvaax-dbaar; in de thans behan
delde gemeenten bleek een percen
tage van zestig te leven.
Racumin heeft het voordeel dat
het langzaam werkt. De ratten die
het gegeten hebben, sterven pas na
een dag of drie, vier. Op deze ma
nier brengen zij het eteeten van het
voedsel niet meer in verband met
de onvermijdelijk volgende dood en
zullen het giftige voedsel dus niet
gaan mijden.
Voor huisdieren, zoals katten en
honden, levert Racumin nauwelijks
gevaar op, al is oplettendheid altijd
geboden. In Hoornaar zijn tijdens
de aktie vier honden en een pony
overleden. Van twee honden is bij
sectie gebleken dat zij overleden
zijn aan cumarine-vergiftiging.
Niet vast staat echter dat zij aten
van Racumin. Immers ook de boe
ren gebruikten vaak een eumarinc-
preparaat. De pony is eveneens een
cumarine-vergiftiging gestorven.
Dit is en blijft echter een raadsel,
omdat op het perceel waar het dier
liep, geen Racumin is gebruikt.
Ook in Schoonhoven bestaan
plannen om met Racumin de rat
ten te lijf te gaan. Onlangs werden
strooibiljetten uitgedeeld, waarin
het middel werd aangeprezen. In
Hoornaar, Noordeloos en Hoogblok
land blijft men waakzaam. In het
gemeenschapshuis komt een lijst te
liggen waarop de inwoners melding
kunnen maken van binnendrin
gende knaagdieren.
door
Henk Houtman
SCHEVENINGEN B. en W.
van Den Haag hebben zichzelf en
wellicht ook vele anderen een
grote dienst bewezen door een
studie te laten verrichten over
de financiële en technische aspec
ten, die verbonden zijn aan het
dempen van een gedeelte van de
Noordzee ter hoogte van Sche-
veningen. Een inwoner van Rijs
wijk had het Haags gemeentebe
stuur in 1969 deze suggestie ge
daan om Den Haag met zijn gro
te woningtekort uit de ruimte
lijke nood te helpen. Hoewel het
een nogal „wild" plan leek, zijn
de ambtenaren toch aan het werk
'egaan om deze suggestie op zijn
ïruikbaarheid te toetsen.
Demping van gedeelten van de
Noordzee betekent een geheel nieuwe
benadering in het tot dusver in Ne
derland gevoerde ruimtelijke beleid.
Een dergelijke ontwikkeling zal ook
gevolgen hebben voor het nationaal
ruimtelijke beleid, zodat in eerste in-
Jtentie op regeringsniveau een beslis-
ing zou moeten worden genomen.
Eerst daarna zouden gemeenten se-
licus aan concrete plannen kunnen
[aan denken.
Het plan betrof bouwruimte ten
f tuiden van de Scheveningse haven-
bond te creëren door middel van in
damming en nospuiting. Men heeft
(er vergelijkins de Maasvlakte als
'DE PLASMOLENS"
Rotterdam-Kralingen
Prachtig paviljoen voor al
lerlei doeleinden. Tel. 010 -
138743.
voorbeeld genomen, al verschillen de
natuurlijke omstandigheden sterk. Bij
de Maasvlakte was de mogelijkheid
aanwezig het benodigde zand gro
tendeels te onttrekken aan het Briel-
se Gat. Voor Scheveningen zou het
benodigde zand over een afstand van
ten minste 20 km uit de kust met
hopperzuigers moeten worden opge
nomen. Verder is er voor een derge
lijk groot projekt in of bij Schevenin
gen geen werkterrein te vinden.
Dank zij gegevens van Rijkswa
terstaat kon de gemeente een globale
berekening maken van de kosten
voor een gebied van 1000 ha. Men zou
voor een zanddam 1.5 miljoen kubie
ke meter zand nodig hebben en voor
aanvulling van bet terrein tot een
meter boven NAP 105 miljoen m3
zand. De kosten voor het zand komen
dan op 300 miljoen, de kosten van
een stenen dam zijn geraamd op ƒ590
miljoen en voorbereidingskosten
schat men op ƒ215 miljoen. Totftal
1,1 miljard. Dit komt neer op een
kostprijs van ƒ111 per vierkante me
ter nuttig grondoppervlak.
Rekening gehouden moet evenwel
worden met:
het verleggen en vernieuwen van
de oude rioolleiding
het aanpassen van de twee nieuwe
rioolpersleidingen
het afbreken van de Delflandse
hoofden
het afdekken van het terrein met
bijvoorbeeld een laag zwarte
grond
het aanpassen van de recreatieve
voorzieningen langs het strand,
het aanleggen van een nieuw
strand
renteverlies tijdens de uitvoering
van het projekt
Veelvoud
Verder zullen zeer bijzondere eisen
aan de zeewering gesteld moeten
worden. Pas als dan ook een diep
gaand onderzoek door onder meer het
waterloopkundig laboratorium is ver
richt, krijgt men een benadering van
de .reële kosten, De gemeentelijke
diensten in Den Haag is nu reeds
duidelijk geworden dat de totale kos
ten zeer hoog zullen uitvallen en tot
Heeft een kerkelijke gemeente in
deze tijd van ontkerkelijking en
zoeken naar nieuwe vormen om
op eigentijdse wijze gestalte te
kunnen geven aan de wezenlij
ke functie van het „gemeente
van Christus-zijn" nog belang bij
een godshuis, dat qua indeling en
inrichting slechts ten koste van
miljoenen enigszins acceptabel
is te maken?
Ja, zegt Zaltbommels ouderling
kerkvoogd N. de Voogd:. En hij meent
het uit de grond van zijn hart.
„Ergens ben ik een beetje bezeten
van deze kerk", geeft hij toe. En dat
komt niet alleen omdat hij zijn leven,
lang veel met historische kerken
heeftopgehad, en eerder zowel in
vlissitigeri gis in Delft persoonlijk!
nauw bij kerk-restauraties was be
trokken, maar vooral omdat hij ervan
overtuigd is dat de gehele bevolking
van Zaltbommel zich intens aan de
Sint Maarten verbonden weet. De
strijd voor het behoud van dit monu
ment is, zo zij dat ooit is geweest,
'zeker in deze tijd van onderlinge toe
nadering, geen specifiek hervormde
zaak meer. De Sint Maarten kan het
kloppend hart van de gezamenlijke
kerken, van Zaltbommel worden. En
daarmee zou dan de situatie worden
benaderd waarvan sprake was toen
het jaar 1304 de Sint Maarten als ka
pittelkerk werd gewijd en kerkelijke
verdeeldheid nog ver te zoeken, was,
En tegelijk zou het. gebouw met
profane activiteiten als culturele ma
nifestaties, tentoonstellingen en ver
scheidene vormen van open jeugd
werk voor de gehele plaatselijke- en
streekbevolking functioneel gemaakt
kunnen worden, mits daarbij het ka
rakter var. een kerk geen seweld
wordt aangedaan en de geschiedenis
van het godshuis geëerbiedigd blijft.
Geschiedenis
Want de Sint Maarten heeft een
rijke en roemruchte geschiedenis, al
weten buiten de „Vereniging van
Vrienden van de Sint Maarten" en
een aantal andere oudheidkundig-
geïnteresseerden weinigen er meer
van dan dat de toren op een kwade
dag haar spits1 verloor, die temidden
van een rommel bleef ronddrijven.
Vermoedelijk vindt dit volksliedjes
zijn oorsprons in een van de zware
stormen van 1714 en 1717, toen waar
schijnlijk de in 1558 (na de bliksem
inslag van 1538) vernieuwde toren
spits opnieuw te gronde ging en te
recht kwam op het overstroomde
l.and. Door de eeuwen heen heeft de
Bommelerwaard van overstromingen
te lijden gehad en zelfs het vorig
voorjaar dreigde dit nog te gebeuren:
twee weken lang was de toestand
voor de bevolking zo kritiek dat een
gereed liggend evacuatieplan elk
ogenblik kon worden uitgevoerd.
Een interssante bijzonderheid in
het vervolg van de geschiedenis is
dat Zaltbommel in 1572 de eerste stad
in het Gelderse was die zich voor de
Prins van Oranie verklaarde en dat
in aansluiting daarop de overgan«
naar de reformatie zich in alle rust
en geleidelijkheid voltrok. Zonder
enige onlusten of beeldenstormen (de
Sint Maarten had trouwens nauwe
lijks beelden) ging de plaatselijke
clerus geruisloos met de kerkhervor
ming mee.
In de achttiende, en vooral in de
negentiende eeuw, kwam de kerk hoe
langer hoe meer in verval. In de
twintigste eeuw werd tot dusver
slechts provisorisch gerestaureerd.
In feite kan dit slechts herstelwerk
worden genoemd.
een veelvoud van de genoemde ƒ111
per m2 zullen stijgen.
Aangezien bijvoorbeeld de gemeen
te Zoeternieer nog voldoende relatief
goedkope bouwgrond heeft, ziet de
gemeente Den Haag voorlopig geen
acute noodzaak deze ontwikkeling se
rieus in overweging te nemen. Daar
om is ook maar geen onderzoek inge
steld naar de stedebouwkundige as
pecten voor het stuk gedempt Noord
zee en andere hiermee samenhan
gende problemen: de mogelijkheden
van beplanting, de ontzilting, aanpas
sing havenhoofden, etc.
DINSDAG 2 FEBRUARI 1971
^ALTBOMMEL Vanouds is de Bommelerwaard een soort „over
gangsgebied" In de verre geschiedenis was het de streek waar het
land van de hertog van Gelre en dat van de graaf van Brabant elkaar
raakten en dat gaf niet zelden conflicten en oorlogen. In de loop der
eeuwen is dit Gelderse rivierengebied het raakvlak van twee vormen van
geestelijk samenleven gebleven: een „interim" tussen het roomse van het
zuiden en het reformatorische van boven de rivieren. En als een indruk
wekkend symbool van onderlinge verbondenheid verheft zich de rijzige
toren van Bommels trotse Sint Maartenskerk boven het landschap.
DEN HAAG De Vereniging voor
Vogelbescherming ,,'s-Gravenhage en
omstreken" heeft in navolging van de
Nederlandse Vereniging tot Bescher
ming van Vogels besloten om voort
aan geen foto's meer te nemen van
vogels op of bij het nest. Ze is van
mening dat het fotograferen van vo
gels bij het nest een zeer hachelijke
zaak is omdat maar al te vaak de
ouders de onrust en verstoring rond
hun nest niet verdragen en de eieren
of jongen dan in de steek laten.
De onrust ontstaat omdat ten be
hoeve van het fotograferen meestal
de begroeiing wordt verwijderd om
het nest zichbaar te maken of om
voldoende lichtinval te krijgen. Met
name in verband met stoot/roofvogel
broedsels is de vereniging tot haar
besluit gekomen aangezien deze vo
gelsoorten nog maar in zulke kleine
aantallen voorkomen. De leden van
de vereniging is gevraagd om zich te
onthouden van fotograferen of filmen
in de buurt van een nest zolang dat
geen wetensohappelijk nut heeft.
V,
De Zaltbommelse kerk is een uniek
staaltje van Nederrijnse gotiek. Deze
bouwstijl is in zijn uitvoering wat so
berder dan de z.g. late gotiek, waar
van o.a. de Sint Jan in Den Bosch en
de Nieuwe Kerk in Delft voorbeelden
zijn. Het koor, het driebeukig schip
de toren hebben vierdelige kruisge
welven met een achtdelig straalge-
welf bij de koorafsluiting, alles van
kleurrijke, maar nu ernstig ver
weerde, wand- en plafondschilderin
gen voorzien.
In Zaltbommel leeft de verwach
ting dat dit jaar eindelijk een aan
vang zal kunnen worder, gemaakt
met het uit zeven fasen bestaande
restauratieplan van de Amersfoortse
architect ir. T. van Hoogevest. Welk
kapitaal daarmee gemoeid1 zal zijn
valt vandaag nog moeilijk te zeggen,
Zes jaar geleden werd een voorlopige
begroting op 2.5 miljoen gulden ge
steld. Niemand weet hoe na alle
prijs-, loon- en rentestijgingen van
de laatste jaren een raming op het
ogenblik zou uitkomen.
Bijzonder verheugend is dat de ge
meenteraad van Zaltbommel een bij
drage van 33 procent van de subsi
diabele kosten heeft toegezegd. Dit
hoogst ongebruikelijke percentage is
drie procent hoger dan normaal door
gemeenten wordt verstrekt.
Tot verrassing van de kerkvoogdij
werkte dit voorbeeld aanstekelijk op
het rijk, dat met 55 procent hoger
brug kwam; vijf procent hoger dan
gebruikelijk. De provincie zegde tot
nu toe tien procent toe, zodat zoals de
zaken nu liggen twee procent voor
rekening van de plaatselijke her-
yorni.de gemeente zou komen.
Voor hervormd Zaltbommel, dat
onlangs om financiële redenen een
van beide predikantsplaatsen heeft
moeten opheffen, en dat de Sint
Maarten alleen vol krijgt op hoogtij
dagen en in gemeenschappelijke
diensten met de gereformeerden,
maar op andere zondagen hooeuit aan
tweehonderd kerkgangers komt. is
dat ten ene male een onmogelijke
zaak.
Daar komt nog bij dat de toegezeg
de subsidies alleen betrekking hebben
op de naar de normen van de rijks
dienst voor monumentenzorg subsi
diabele kosten. Daarin zijn dus niet
begrepen de aanleg van een verwar
mingsinstallatie (er is alleen een zeer
onvoldoende voetverwarming) ver
nieuwing van het meubilair en de
noodzakelijke restaurattie van het
monumentale kerkorgel mét zijn be
faamde klankrijkdom.
En daarom is de kerkvoogdij van
Zaltbommel op het ogenblik naarstig-
lijk bezig met het speuren naar mo
gelijkheden, om, uit welke bron dan
ook. suppletie van het ontbrekende te
vinden. Dat houdt in een langer dan
lief durend stadium van onderhande
len en berekenen.
Maar kerkvoogd De Voogd is ervan
overtuigd dat het komt. Niet zonder
grond is de kerkvoogdij nu al bezig
na te denken over de presentatie van
de plannen aan de landelijke publici
teitsmedia. maar zolang die plannen
nog geen duidelijke en concrete vorm
hebben gekregen is elke publicatie
over de Bommelse Sint Maarten een
zaak waarvan het initiatief niet van
de kerkvoogdij is uitgegaan.
Het zeven-fasenplan zou omstreeks
1979-'80 moeten zijn voltooid. Begon
nen wordt bij de sacristie en het
koor, dat daarna tijdens de dan vol
gende restauratie van het schip en de
zijbeuken als kerkruimte zou moeten
dienst doen.
Over het gereedkomen van de tota
le restauratie schreef de heer De
Voogd in een van de laatste nummers
van het twee-maandelijks orgaan van
de hervormde gemeente en de gere
formeerde kerk „Samen op Weg":
Het is te hopen dat de toenadering
tussen de kerken dan zover is gevor
derd, dat de kerken van Zaltbommel
gezamenlijk gebruik gaan maken van
de St. Maartenskerk, die dan in al
zijn glorie staat als een monument
ter ere van Hem naar wie wij samen
onde:l.veg zijn."
Is er in een moderne, geautoma
tiseerde en verzakelijkte samen
leving van onze dagen nog een
plaats en een functie voor
een geestelijk statussymbool
als deze vervallen en ver
weerde kathedraal? In een
zich modern ontwikkelende stad
gebaat met het behoud van een
eeuwenoude sta-in-de-weg?
keiharde realiteit wordt nagebootst.
Hoewel de markt nog steeds bestookt
wordt met apparaten die oorlogsthe
ma's bevatten, is er toch een ver
schuiving waar te nemen in de be
hoefte van de enhousiasteling, die
zich enkele minuten voor twee kwar
tjes „recreatief" wil bezighouden.
Vorige week konden commercieel
geïnteresseerden dit allemaal bekij
ken op de jaarlijkse beurs van Amu
sementsautomaten en rekreatieappa-
ratuur in de hal van de Scheveningse
automatenmagnaat Hommerson.
De bloeddorstige ideeën ruimden
langzamerhand het veld voor de pre
tentieloze onderwerpen. Je kon moto
ren en auto's besturen die lastige we
gen berijden, het ronken van de
paardekrachten heb je zelf in de
hand. Maak je op het gefilmde circuit
een slip of raak je in de berm, dan
trilt de machine die je bedient bijna
uitzijn voegen.
Maar ook het lawaaierige tweedek-
kertje dat op commando van de geld
schieter door hoepeltjes geloodst
wordt en desnoods wel een crash wil
riskeren als je vergeet de handle uit
te trekken belooft een succes te wor
den.
de geluidseffecten zijn razend knap.
Zelfs al ben je van huis uit een rusti
ge jongen, je bloed komt aardig in
beroering. Om het actueel te houden
is het ook nog mogelijk om raketten
in kraters te parkeren.
Het vreemde van het geval is ook
dat de simpele, al jaren bestaande
schiettent met bewegende konijntjes,
het beter schijnt te doen dan de spec
taculaire apparatuur van meer dan
10.000 gulden per stuk.
„Dit is nou gezinsrecreatie," zegt
directeur Hommerson, „Je moet pa,
ma en de kinderen iets kunnen bie
den. het zijn leuke spelletjes.
De animo stijgt ieder jaar. Als je nu
weet dat een fabrikant van deze ap
paraten in Chicago vorig jaar 72 mil
joen dollar winst boekte, hoef ik niets
meer te zeggen."
Feit is dat daarvoor genadeloos veel
kwartjes in de gleuf geduwd moesten
worden.
DEN HAAG Liefhebbers van
speelapparaten zitten dit jaar snor.
Inventieve geesten in Japan, de Ver
enigde Staten, Italië en Engeland
hebben toestellen uitgeknobbcld
waarmee op sensationele wijze de
