ONDERGANG VAN DE TSAAR
FRESCO'S
fascineren
Keizers knielden voor haar
Sarah Bernhardt
Raspoetins
magische
invloed
loor
Xirsten Emous
door
Bert v. d. Ent
ZATERDAG 7 DECEMBER 7968
De laatste tijd is een grote
stroom publicaties op gang
gekomen over de eerste we
reldoorlog. Een halve eeuw
geleden eindigden de oorlogs
handelingen en was het ge
richt van Europa drastisch
veranderd.
Drie Europese keizerrijken
waren verslagen, drie keizers
gestorven of in ballingschap ge
gaan en drie dynastieën, die
van Habsburg, Hohenzollern en
Romanov, in elkaar gestort.
Twintig miljoen mensen hadden
hun einde gevonden. In heel
Europa voltrokken zich politie
ke en sociale omwentelingen,
zij vormden de grondslag voor
de wereld van vandaag.
Een belangrijke bijdrage tot
het zicht op de achtergronden,
die in Rusland hebben geleid
tot de val van het tsaristische
rijk en tot de machtsovername
van de bolsjewisten, heeft de
schrijver Robert K. Massie ge
leverd. In zijn boek „Nicolaas
en Alexandra", met als onderti
tel „De intieme geschiedenis
van de laatste Tsaren-familie"
(uitgeverij H. J. Paris, Amster
dam) tekent hij een indrukwek
kend beeld van de laatste jaren
van het Tsarenrijk.
Het verrassende vertrekpunt
van dit boek, dat niet alleen het
levensverhaal is van de laatste
Russische keizer en zijn gezin,
maar tevens een indrukwek
kend stuk Europese
geschiedschrijving, is de
verschrikkelijke bloederziekte
van kroonprins Alexis. In haar
wanhoop wendde Alexandra
zich fot de Siberische monnik
Raspoetin, wiens hypnotische
gaven de pijn van Alexis kon
den verlichten. Daardoor kreeg
Raspoetin een fatale invloed op
de beslissingen van de keizer
lijke familie.
Massié's speculatie is, dat
zonder de bloederziekte van de
tsarewitsj Raspoetin zijn kans
niet zou hebben gekregen en de
geschiedenis van Rusland en
misschien die van Europa een
andere loop zou hebben geno
men. Hij sluit hierbij aan op
een citaat van Alexander Ke
renski, de Russische socia
listische premier voor de okto
berrevolutie, die de bolsjewisten
aan de macht hielp. Kerenski
zei: „Zonder Raspoetin zou er
geen Lenin zijn geweest."
Het Russische keizerrijk,
meent Massie, was niet onver
mijdelijk voorbestemd om in
een te storten, hoewel het poli
tieke systeem zijn tijd duidelijk
had overleefd. Er waren moge
lijkheden om tot een democra
tisch staatsbestel te komen.
Maar het zicht van Nicolaas
op de grote sociale en politieke
problemen van zijn tijd was al
verduisterd door zijn staatkun
dige opvoeding. Die was in han
den van de filosoof Pobedo-
nostsew, een uitzonderlijke re-
naast het gebrek aan politieke
visie van Nicolaas ook de bloe-
Hiernaast is een gedeelte gereproduceerd van het fresco „De
verkondiging aan Maria" dat u met bijna 70 andere fresco's van
19 december tot en met 9 maart in het Amsterdams Rijksmuseum
kunt bewonderen.
Dit fresco stamt uit de Capponi-k^pel in Florence. Het
werd omstreeks 1572 geschilderd door Pontormo en zijn jonge
helper Bronzini. Pontormo had namelijk opdracht gekregen de
kapel opnieuw te decoreren.
Al vaak is de aandacht gevestigd op de uitzonderlijke kwaliteit
van „De Verkondiging" met de tere figuur van de maagd Maria
en de engel, die stylistisch al tot de pre-barok schijnt te behoren.
Het fresco heeft door de langdurige inwerking van het vocht
tijdens de overstromingsramp van twee jaar geleden in Florence
heel wat te lijden gehad. Ook slechte restauraties in de loop der
eeuwen deden er geen goed aan. Nadat Leonetto Tintori het
fresco in 1967 volgens de strappo methode had afgenomen,
werd het overgebracht op een drager van polyester, vermengd
met glasfiber. Bij het schoonmaken werden uitstekende resul
taten geboekt en kwamen de oorspronkelijke kleuren weer te
voorschijn.
De fresco's van de expositie „Fresco's uit Florence" zijn al aan
hun reis vanuit New York, waar ze in het Metropolitan Museum
of Art waren tentoongesteld, naar Amsterdam begonnen.
Velen zien reikhalzend uit naar de openingsdag, want de ten
toonstelling belooft een zeer bijzondere gebeurtenis te worden.
In New York werd de tentoonstelling bezocht door 370.000
bezoekers en van de catalogus zijn zeker 35.000 exemplaren
verkocht; een zeldzame oplage voor een dergelijk werk.
De voorbereidingen in het Rijksmuseum zijn in volle gang.
Organisatorisch zal men inbreuk maken op de regels van het
museum: op vrijdagavonden zal men de tentoonstelling kunnen
bezichtigen van half acht tot tien uur. Nieuw is ook dat het
restaurant geopend blijft voor diner als het museum vrijdags
tussen vijf en half acht gesloten is. Voor het eerst zal het Rijks
museum op nieuwjaarsdag zijn geopend en wel van een tot
vijf uur 's middags. Voor 1,50 kan men over een doe-het-zelf
rondleiding per draagbare bandrecorder van ongeveer een half
uur beschikken.
Onder meer zullen op de tentoonstelling fresco's te zien zijn
van Fra Angelico: „De heilige Petrus de Martelaar", Andrea del
Castagno: De Drieëenheid en de heilige Hieronymus met de
heiligen Paula en Eustochium", Piero della Francesca: „De heilige
Julianus" en Fra Bartolomeo: „De ontmoeting van de heiligen
Franciscus en Dominicus".
„Wij beschouwen elke wraakoe
fening als onwaardig voor het
vrije Rusland," verklaarde hij.
Zijn initiatieven mochten niet
baten Engeland en Frankrijk
weigeren de tsaar en zijn gezin
politiek asiel te verlenen *-> en
als de communisten de macht
in handen nemen, wordt Ke
renski opzij geschoven. Op 16
juli 1918 wordt het gezin ver
moord.
derziekte en Raspoetin. Dat was
de slag, waarvan het keizerlijk
Rusland zich niet meer zou
herstellen.
De schrijver heeft de dagboe
ken, brieven en mémoires, die
de hoofdrolspelers in dit storm
achtige stuk geschiedenis ach
terlieten, uitvoerig bestudeerd.
Zo kon hij een antwoord krij
gen op de vraag, welke rol
Raspoetin speelde in de ziekte
van Alexis en welke invloed hij
had op de politieke besluitvor
ming van de keizerlijke familie.
De bloederziekte Alexis
had de kwaal geërfd van zijn
overgrootmoeder, koningin Vic
toria van Engeland beteken
de voor het kind en zijn ouders
een onophoudelijk lijden.
Alexis leidde het leven van een
kasplantje, omdat het geringste
wondje en de lichtste kneuzing
tot ondragelijke pijnen konden
leiden. De onstelpbare inwendi
ge bloedingen konden op ieder
willekeurig moment de dood tot
gevolg krijgen.
Vanaf het moment, dat de
„De tragedie van de laatste Russische tsaar Nicolaas II was eigenlijk, dat hij op de verkeerde plaats in de geschiedenis
opdook. Door opvoeding voorbereid om te regeren in de negentiende eeuw, door karakter het meest geschikt om
monarch te zijn in Engeland, leefde en regeerde hij in Rusland van de twintigste eeuw. Daar brokkelde de wereld, die hij
begreep, rondom hem af. De gebeurtenissen volgden elkaar in een te hoog tempo op, de ideeën veranderden te snel. In de
grote storm, die over Rusland joeg, werden hij en zijn gezin meegesleurd. Tot het eind toe deed hij zijn best. Voor zijn
vrouw en kinderen betekende dat veel. Voor Rusland was het te weinig," zo oordeelt schrijver R. K. Massie in zijn boek
„Nicolaas en Alexandra."
geloven, dat hij was zoals zij
hem zag: de zuivere, toegewijde
man Gods. De verhalen over
liet liederlijke leven van
Raspoetin verwierp zij als
iaster. Als de tsaar aan het
front is, weet Raspoetin keize
rin Alexandra zover te krijgen,
dat zij kundige ministers
ontslaat en laat vervangen door
marionetten die hij aanbeveelt.
Raspoetin wilde een grote
persoonlijke macht hebben; niet
om over Rusland te heersen,
maar om zo ongehinderd een
ongebonden leven te kunnen
leiden.
Zo groeit de haat tegen het
tsaristische regime en wordt
ten slotte zo hevig, dat de revo
lutie niet meer te stuiten is.
Aanvankelijk is er dan nog
hoop, dat het leven van het tsa
ristische gezin gespaard blijft
De socialistische premier Ke
renski waardeert Nicolaas en
Alexandra als mensen en het is
zijn voortdurende zorg het ge
zin in veiligheid te brengen.
Zo troffen bezoekers „de grote Bernhardt" gewoon
lijk aan, met een van haar dieren aan haar voeten.
kaanse tournée in 1880 daalde ze af in een mijn
in Pennsylvanië, vuurde een kanon af in een
wapenfabriek in Springfield en joeg in Mon
treal haar impresario de doodschrik op het
lijf door met haar zuster van de ene op de
andere ijsschots te springen in de bevroren
St. Lawrence-rivier.
Een uiting van haar egoïsme was, dat zij
anderen betrok in de risico's, die zij impulsief
nam. Tijdens een van haar laatste tournées
door Amerika stopte de trein voor een brug die
op instorten stond. Men moest kiezen tussen
twee mogelijkheden: doorrijden of een om
weg van twee dagen maken, waardoor enige
voorstellingen in het water zouden vallen. Sa
rah koos onmiddellijk voor de eerste. Pas toen
de trein over het ravijn was en de brug het
met donderend geweld begaf, drong het tot
haar door dat zij ook wel eens naar de mening
van haar gezelschap had kunnen vragen.
Zij was een groot dierenvriend: vooral van
katachtige dieren. In haar huis wandelden
meermalen poema's, panters of leeuwen vrij
rond. Dit tot griezelend ongenoegen van de
gasten, die zij in groten getale ontving. Maar
zelfs een poema was geen beletsel om naar een
ontvangst van de grote Sarah te gaan: het was
een eer om door haar te worden uitgenodigd.
Haar arrogantie was grenzeloos: Tijdens
haar eerste bezoek aan Amerika, toen de me
nigte haar uitbundig toejuichte, riep een
verslaggever uit: „New York gaf zelfs aan Don
Pedro van Brazilië niet een dergelijke ovatie".
Sarah antwoordde: „Nee, maar dat was alleen
maar een keizer".
Ze kon haar arrogantie echter rechtvaardi
gen door haar fenomenale spel. Ze speelde met
feilloos instinct, zonder haar rollen verstande
lijk te beredeneren, maar met een emotionele
concentratie, die welhaast fanatisch was.
De criticus Max Beerbohm zei dat ze een
indruk wekte van bijna angstaanjagende bo
vennatuurlijkheid en Stark Young schreef dat
ze iets mythisch had, als een vulkaan.
Na haar loopbaan bij het „Gymnase", een
populair boulevardtheater en bij de waardige
Comédie Frangaise, waar ze woedend ontslag
had genomen, stelde ze in 1880 een eigen groep
samen en vertrok daarmee naar Amerika voor
vier maanden. Daarna volgden nog een groot
aantal tournées door dit werelddeel. Bijzonder
vaak trad ze ook op in Londen, waar het
publiek haar beter gezind was dan haar Pa-
rijse „geliefde monster", zoals zij het zelf uit
drukte. De kritische Parijzenaars namen haar
namelijk vooral de fouten kwalijk die ze tegen
de conventies beging. Toch wist ze hen elke
keer weer met haar te verzoenen en dat
uitsluitend door haar spelkwaliteiten en de
magische charme die van haar uitging.
Tot vlak voor haar dood bleef Sarah Bern
hardt spelen, zelfs nadat in 1915 een been was
afgezet, maakte zij tournée op tournée en oogst
te zij toejuichingen, waar zij ook optrad.
Haar grootste successen waren de rol van
Andromache in „Phèdre" van Racine en die
van Marguerite Gauthier in „La Dame aux
Camélias" van Dumas-fils. Het laatste stuk
haalde zij altijd weer van zolder, als zij krap
bij kas was. En dat gebeurde nogal eens, want
de grote Sarah wist haar ruime inkomsten er
zeer snel door te jagen.
Het is Sarah Bernhardt gelukt, er altijd ver
bluffend jong uit te blijven zien. Op 53-jarige
leeftijd speelde zij nog Jeanne in „Proces de
Jeanne d'Arc" van Moreau. Pas op het laatste
van haar leven verouderde zij snel.
Met grote objectiviteit heeft Cornelia Otis
Skinner de figuur van de grote Bernhardt
gestalte gegeven. Uit een overmaat van materi
aal heeft zij kritisch de exaltatie van som
mige biografen negerend een beeld opgeroe
pen van een moedige, grootmoedige,
egoïstische, arrogante, roekeloze en loyale
vrouw. Een beeld dat de herinnering aan deze
grootse actrice levendig houdt. Dat is bijzonder
olezierig, want de bittere uitspraak van David
Garrick in de achttiende eeuw: „De naam van
een toneelspeler wordt in water geschreven", is
maar al te vaak waar. (Uitgeverij Hollandia,
Baarn, 338 blz. prijs 21.50).
wezen, dat bloedingen vererge
ren of zelfs spontaan worden
opgeroepen door emotionele
spanning. De stroom van het
bloed versnelt en de weerstand
der kleine bloedvaten vermin
dert. Het omgekeerde is ook
waar: vermindering van de
emotionele spanning kan een
weldadig effect hebben op de
bloeding.
Als Raspoetin geen hypnose
toepaste, dan was het
waarschijnlijk toch sterke sug
gestie. Verslagen van ooggetui
gen wijzen in die richting
Raspoetin bracht door zijn stem
en door zijn verhalen over oude
Russische sprookjes de jongen
in een soort betovering. Als
Raspoetin het hem bezwoer, ge
loofde Alexis echt, dat de pijn
minder werd, dat hij spoedig
weer zou kunnen lopen en dat
zij misschien binnenkort samen
op reis zouden gaan om de
wonderen van Siberië waar
Raspoetin was geboren te
zien.
Maar het lot introduceerde
Een aquarel van madame Sarah door Antoon van Welie in 1907.
„Het was Alexandre Dumas-père, die
haar naar haar kamer bracht. Voor haar
deur boog hij zijn knappe kop met de
grote vlammende ogen over Sarah's hand,
drukte er een kus op en sprak de profeti
sche woorden „Goedenacht, kleine ster".
Dat is het einde van het eerste hoofdstuk
van ..Madame Sarah", de door Cornelia
Otis Skinner geschreven biografie over de
grote actrice Sarah Bernhardt.
Al roept haar biografe uit: „Men zou even
goed kunnen vragen: „Wie was Napoleon Bo
naparte", toch blijkt Sarahs naam bij de huidi
ge generatie nauwelijks weerklank op te wek
ken. En deze vrouw stond in haar glanstijc
bekend als het achtste wereldwonder. Zij zag
keizers aan haar voeten knielen, haar pre
mières veroorzaakten meer opwinding bij het
publiek dan alle Hollywoodfilms uit de jaren
twintig en dertig van onze eeuw bij elkaar en
als alle over haar geschreven kranterecensies
en tijdschriftartikelen aan elkaar zouden wor
den geplakt, zou er een strook ontstaan die de
wereld kon omspannen. Kortom, Sarah Bern
hardt was een der grootste toneelspeelsters van
alle tijden.
Hoewel wij de nodige afstand willen nemen
van de overgrote mate waarin men haar ver
heerlijkte zij leefde van 1844 tot 1923, een
tijd waarin de gemoederen sneller in beroering
werden gebracht dan nu en waarin men over
dadig met superlatieven werkte treedt zij
uit de schat aan feitenmateriaal die Cornelia
Otis Skinner vergaarde, als een grote, zo niel
grootse vrouw naar voren.
Evenals Napoleon was zij een zelfbewust ge
nie dat geen tegenspraak duldde, een geweldi
ge egoïste, voortgejaagd door een brandend'
eerzucht en een verlangen naar persoonlijkt
glorie, die ze dan ook ruimschoots ontving. Ze
was een moedig avonturierster en een gedegen
organisatrice. Haar slechte gezondheid bevocht
ze met een onuitputtelijke energie en naast dat
alles wist ze heel goed hoe ze voor zichzelf
reklame moest maken.
In haar tijd was ze de meest verafgode, en
ook de meest verguisde vrouw, maar zelfs met
de diverse roddels die de Parijzenaars elkaai
toefluisterden, wist ze haar voordeel te doen.
Zij werd geboren uit een kortstondige ver
bintenis tussen de Joods-Nederlandse Judith
van Hardt en een zekere Edouard Bernard,
die al spoedig verdween, maar wél nadat hij
100.000 francs voor het kind had achter gela
ten.
Judith werd een bekende figuur in de Pa-
rijse beau monde. Op haar ontvangsten kwa
men veel bekende mensen en het waren de
Due de Morny en Alexandre Dumas-père, die
Sarah hielpen op de weg naar roem. Haar
.nadeel, of misschien wel voordeel, was dat zij
:otaal niet beantwoordde aan het mollige, rozi
ge schoonheidsideaal van die dagen. Zij was zo
mager, dat er vele grappen over haar rondgin
gen: „Een leeg rijtuig stopt bij de Artiesten
ingang en Sarah Bernhardt stapt uit".
Haar gezicht was bleek, en dat accentueerde
ze door zich te poederen' met dikke lagen pou-
dre-de-riz. In al dat wit glinsterden blauwe,
katachtige ogen. Sarahs haar was een kroezige
ragebol die ze in bedwang hield met een zware
haarspeld.
Al met al het absolute tegendeel van het
•choonheidsideaal en toch stond zij bekend als
>en gerenommeerde schoonheid. Men zei: „ze
;an haar schoonheid aan- en uittrekken, als
vas het een kledingstuk". De aantrek
kingskracht werd eigenlijk bepaald door een
sterk innerlijk vuur, dat ook wel eens tot uit
barstingen leidde. Gevreesd waren haar woe-
ie-aanvallen, die zij zelf heel snel vergat. Zi.
2efde bij het moment Zij kon tijdens een
epetitie zeggen: „Zo, nu ga ik twintig minuten
lapen". Dan viel ze neer op een rustbank, was
n een oogwenk diep in slaap en ontwaakte
■recies twintig minuten later.
Niets was haar opwindend genoeg. Tijdens
de wereldtentoonstelling van 1878 vond ze een
kabelballon niet interessant en ging er vandoor
in een die vrij zweefde. Op haar eerste Ameri-
De rust en de geborgenheid,
die van zijn geruststellende
woorden uitgingen, veroorzaak
ten een dramatische emotionele
verandering bij de Tsarewitsj.
En deze verandering was, als
door een wonder, van invloed
op zijn lichamelijke toestand.
De bloeding verminderde, het
uitgeputte kind viel in slaap en
ten slotte kwam aan de bloe
ding een einde. Niemand anders
was tot dit resultaat in staat, de
ouders, noch de geneesheren.
Alleen een man met een uitzon
derlijk zelfvertrouwen. Ook de
ze uitleg is slechts een gisssing.
Zij wordt echter ondersteund
door de huidige kennis van de
medische wetenschap.
Zodra Raspoetin zijn eerste
genezing heeft bewerkstelligd,
zi et Alexandra hem als een hei
lige en wordt zij het willoos
slachtoffer van zijn machina
ties. Als een briljant acteur was
hij in staat Alexandra te doen
Tsaar Nicolaas II onder arrest op Tsarskoe Selo, 1917
actionair, die een grondwet als
„een fundamenteel kwaad"
beschouwde, persvrijheid als
„een instrument van massale
corruptie" en algemeen
kiesrecht als „een fatale vergis-
sing". Maar het meest van alles
haatte hij het parlement.
„Als Nicolaas niet zo vanaf
zijn jeugd was ingeprent, dat
grondwetten uit den boze wa
ren," schrijft Massie, „dan zou
hij een uitstekend monarch zijn
geweest. Hij was minstens zo
intelligent als enig ander Euro
pees vorst in zijn dagen. In En
geland, waar een monarch
slechts een goed mens behoefde
te zijn om te worden gewaar
deerd als een goede koning, zou
Nicolaas een gerespecteerd
vorst zijn geweest."
ziekte zich openbaarde, leefde
Alexandra in een hel. Geen se
conde was zij zonder angst om
haar zoon. De enige die haar
kon helpen was Raspoetin. Wat
deed Raspoetin nu precies? Een
interessante vraag, omdat
Raspoetin slaagde waar artsen
faalden: verlichting van de pijn
en stolling van de bloeding. Al
gemeen wordt geloofd, dat hij
zijn uitzonderlijke, hypnotise
rende blik gebruikte om de jon
gen te suggereren, dat de bloe
ding zou ophouden.
Het mogelijke antwoord op
dit mysterie, zegt Massie, wordt
gegeven door recente ontdek
kingen over de vage banden
tussen emotie en gezondheid.
Studie van de ziekte heeft uit^e-
