Grote Pier velde vijf
soldaten in één slag
IN DE WERELD
FRIESLAND
dit land van de elf steden
6EE$TEUJK LEVEN
Eerste zondag in
februari
grote inzameling
ZATERDAG 27 JANUARI 1968
Boven de ingang van een kerk le
Hindelopen bevindt zich dit gebeeld
houwd reliëf. Niemand heeft voor de
ze kerkelijke theepot ooit een rede
lijke verklaring kunnen vinden
if.
rijV
di«l
icht
ech
L" I
'ik, die elf steden Het is een oude bewering,
[toJ maar men kan hem nog altijd lezen: de uitdruk-
ng „op zijrv elfendertigst" zou zijn oorsprong vin-
In het feit dat Friesland elf steden en dertig
onqetenijen (gemeenten) had. Aardig gevonden,
chjar de waarheid is dat „op zijn elfendertigst" (het-
*en betekent: iets op zijn slofjes afdoen) een
lt^Wersterm is die niets met de oude indeling van
ncsiesland te maken heeft.
i
in
>nwMet de nieuwe trouwens ook niet; Friesland heeft geen
tellf steden en dertig grietenijen meer, want de Nederlandse
\Qet maakt geen onderscheid meer tussen stad en grietenij.
•stijf elf steden bestaan in feite alleen nog in de aanduiding
sadtor de bevolking, ook door de bewoners uit de omgeving.
eTtAls men bijvoorbeeld in een dorp als Ferwoude (in het
dwesten van de vrovincieiemand hoort zeggen dat hij
i"w
In oude Friese boerderijen bevindt xich soms nog een lijkdeur, die alleen
fen naar de stad gaat, dan is dat niet naar Leeuwarden of gebruikt tverd bij een begrafenis. Zo'n deur valt op door afmetingen en
meek maar naar het vlakbij gelegen Workum. Ook de decoratief uiterlijk. Door modernisering zijn veel van de te merkwaardige
n' \ietenij bestaat nog wel in het spraakgebruik. Zo wordt de deurtjes verdwenen,
fflrgemeester bij gelegenhe
id n als grietman aangespro-
Va*n.
"bitse
wijze
ej/riesland heeft een eigen
,jjpkslied, dat is algemeen be-
j nd. Minder bekend is dat dit
oad (nog geen honderd jaar oud)
-Tongen wordt op een Duitse
.jze. De tekst is afkomstig van
Ho Grouwster arts-auteur Eeltsje
ïvïïbertsma (1797—1858). Hij had
t lied gewoon als vers-zon-
.pi-meer geschreven en er de ti-
1 i „De oude Friezen" aan gege-
le*V Het kon echter gezongen
jrden en wel op de melodie
s_n een Duits studentenlied
,_pm hoh'n Olymp), door de Bre-
;r Heinrich Christian Schnoor
,in 1790 gecomponeerd. Toen in
j -*75 in Grouw een gedenkteken
or Eeltsje Halbertsma werd
gericht, werd het lied „De aide
,ezen" voor het eerst als een
- trt nationaal gezang gezongen,
die tijd af werd het als
'sk folksliet" steeds populair-
Injegenprestatie
rage voor antiek (of wat
v*lrvoor moet doorgaan) heeft
'a,l gevolg, dat er de laatste jaren
a®TEr heel wat (nieuwe oude of
*Öe nieuwe) Friese klokken
irden (na)gemaakt. Die zijn
lvtt goedkoop, maar de originele
Ximplaren uit de 18e of de 19e
iüJjw zijn nog duurder. Dat is
el eens anders geweest. De eni-
>1;i-jï.i.i.
ELK LAND, elke provincie elk gebied
heeft naast zijn eigenaardighe
den (soms om trots op te zijn!) ook zijn
merkwaardigheden. Zorgvuldig in stand
gehouden brokjes historie vaak. Als er
één provincie is, die daarop in grote
hoeveelheid bogen kan, dan is het wel
Friesland, dat merkwaardige en eigen
aardige ruime, vlakke waterland met
z'n scheve Oldehovei z'n eigen beroem
de klokken, stamboeken, sjezen, boeren
hoeves en states, z'n kaatswedstrijden
en polsstokverspringcompetities, z'n
Grote Pier en Vrouwtjes van Stavoren
en Stryp enniet te vergeten, z'n
elf steden.
Hieraan zelfs heeft S. J. van der Mo
len de titel ontleend van het (bij de uit
geversmij. „West-Friesland" voor 8.50
verschenen) boek, waarin hij een groot
aantal interessante wetenswaardighe
den over het Friesland van vroeger en
nu heeft beschreven. Enkele grepen uit
„Dit land van de elf steden" verwerk
ten we tot bijgaand artikel.
Ketjaren geleden overleden klok-
"^unaker ElleWijma te Ooster-
ldl%r (wiens dochter overigens het
jaratievak van haar kundige va-
"J heeft overgenomen) vertelde
is hoe omstreeks 1880, toen de
p%t dagen lopende" regulateur
vö Duitsland werd ingevoerd en
Friese uurwerkmakersam-
(j%t daarvan de slopende gevol-
ondervond, de klokkenma-
Er was een tijd dat de patriotten in Friesland nogal fel te keer gingen. Zó
groot was de haat tegen de grootgrondbezitters die ook de kerk beheersten),
dat ook van veel kerken de adellijke wapens werden weggehakt. Van de
stichtingssteen van het kerkje te Hemrik bleef alleen dit over
duizenden teerden stukgeslagen en
vi verbrand
kers wel een handi^ieidje te baat
namen om hun staartklokken (de
stoeltjesklok werd toen al niet
meer gemaakt) aan de man te
brengen.
Een knecht nam zo'n
staartstukklok op zijn rug en
ging er letterlijk mee de boer op.
Bij een afgelegen boerderij klop
te hij dan aan en vroeg of hij
zolang zijn klok even in huis
mocht zetten, want hij moest die
elders afleveren en hij was moe
geworden van de lange tocht te
voet. Hij zou dan ergens gaan
slapen en de volgende dag terug
komen.
Als kleine tegenprestatie was
hij wel bereid de klok zolang
even op te hangen, dan kon de
boerin ook eens kijken hoe zo'n
uurwerk zijn plicht deed. In vele
gevallen ging de vrouw des hui
zes daarop in. Kwam de jonge
man de volgende dag terug om
zijn klok weer op te halen, dan
bleek soms de boerin, zo ingeno
men met de tijdelijke aanwinst,
dat zij informeerde wat die klok
wel moest kosten. Viel de prijs
mee dan verzocht ze de klok
maar te laten hangen, maar de
reizende klokkenkoopman trok
dan een bedenkelijk gezicht en
zei dat deze klok helaas besteld
was en hij moeilijk zijn klant
kon teleurstellen.
Maar ja, men Is tenslotte In
het leven om elkaar te helpen,
zodat hij de klok dan maar zou
achterlaten en zo spoedig moge
lijk een nieuwe ophalen voor de
man die dit uurwerk al besteld
had... Maar toen zulke handig
heidjes niet meer opgingen, wer
den de staartklokken bij duizen
den kapotgeslagen en verbrand,
en werden de uurwerken om
gesmolten en als oud koper ver
kocht.
In tegenstelling (vermoedelijk)
tot het vrouwtje van Stavoren
heeft Grote Pier, ook wel Lange
Pier genoemd, echt geleefd. Ie
dereen in en velen buiten
Friesland hebben wel gehoord
van het zwaard van Grote Pier,
en alle bezoekers van de wapen
kamer in het Fries Museum te
Leeuwarden hebben het met
ontzag bekeken. In 1873 stond het
zwaard nog in het stadhuis van
Leeuwarden. Toen de Franse
schrijvende reiziger Henry Ha-
vard dat in 1873 bezocht liet de
archivaris hem een oud zwaard
zien dat „volgens de overlevering
van de verschrikkelijke admiraal
Lange Pier afkomstig zou zijn".
Havard beschreef dit „ontzetten
de werktuig" uitvoerig maar hij
kon moeilijk geloven dat de admi
raal zo'n onhandig wapen had
gebruikt
Grote Pier heette misschien
Pier Gerlefs Donia, werd moge
lijk in Kimswerd geboren en
maakte naam als Fries vrijheids
strijder, die de ploeg in de
schuur zette en het zwaard aan
gespte toen de Zwarte Hoop zijn
boerderij in de as had gelegd. In
de jaren 1515-1520 bestreed hij
als vrije Fries te land en ter zee
zowel de Saksers als de Bourgon
diërs, hield het met de Gelderse
partij, maar zou in 1520 teleur
gesteld zijn ontzaglijk zwaard in
de schede hebben gestoken om
weldra, als een rustig burger in
Sneek wonend, te overlijden.
Behalve over zijn zwaard weet
de sage ook over Grote Pier zelf
het een en ander te vertellen. Zo
zal de kastelein van de herberg
„Create Pier" in Kimswerd (op
het uithangbord staat hij met
zijn geducht wapen krijgshaftig
geportretteerd) misschien herin
neren aan Grote Pier als de ster
ke man, die als een weinig opval
lende boer op zijn land aan het
ploegen was, toen vijandelijke
soldaten hem vroegen waar Gro
te Pier wel mocht wonen. Pier
tilde de ploeg op, wees ermee,
zei: „Daar woont hij en hier
staat hij" en velde meteen zijn
vijanden, vijf in getal. Dat weten
ze in Kimswerd heel precies,
want er ligt daar een stuk land
dat de Fivefal heet en waarvan
de naam aldus wordt uitgelegd
dat er vijf soldaten in één slag
door Piers ploeg geveld en geval
len zijn....
Leugenbanken
Leugenbank, zo noemt men op
enkele plaatsen in Friesland de
overdekte, maar aan de voorzijde
open banken, uitzicht biedend op
het IJsselmeer. Men vindt die ge
bouwtjes nog in Hindelopen.
Makkum en Workum. steeds bij
de haven. Dat van Hindelopen is
het bekendst doordat boven het
schuine afdak van de bank zich
een houten reliëf van de wonder
bare visvangst bevindt, dat blij
kens afbeeldingen ook al In de
18e eeuw de muur decoreerde.
Soberder zijn de leugenbanken in
Makkum en Workum, maar alle
hebben ze de bedoeling een zitje
(vaak ook een staanplaats) te bie
den aan oudgedienden van schip
perij en visserij, bij wie zich nu
ook ouden van dagen van andere
stiel voegen. Dat de hier vertelde
verhalen niet altijd strikt in
overeenstemming zijn met de fei
ten, heeft de volksmond aanlei
ding gegeven van leugenbank te
spreken.
Men moet als buitenstaander
niet proberen de sterke verhalen
af te luisteren: de mannen van
de leugenbanken vormen een
hecht gezelschap, dat geen be
hoefte heeft aan vreemde
snoeshanen!
Waterhond
Zo zijn er uit „dit land van de
elf steden" vele opvallende zaken
te melden. Wist u bijvoorbeeld
dat het in 1942 officieel erkende
honderas „Wetterhoun" een oer
oud Fries ras is? Het is vooral
aan de (overleden) hondefokker
J. Bos uit Leeuwarden te danken,
dat het ras tot ver over de gren
zen populair is bij jagers.
De waterhond is een onver
moeide jager, die vroeger vooral
gebruikt werd bij de jacht op
ratten, wezels en bunzingen.
Toen de jacht op visotters nog
geoorloofd was, viel de water
hond ook dit felle dier zonder
aarzelen aan. In menig geval
moest de hond de strijd met de
dood bekopen, namelijk als de
otter kans zag zijn aanvaller on
der water te trekken. Maar ge
lukte het de hond op zijn beurt
de otter bij de keel te pakken,
dan was die verloren: een wet
terhoun laat niet weer los!
De Argentijnse, Iris Vilaba. die haar opleiding kreeg aan de Jelburg te
Baarn assisteert ds. Van Benthem bij zijn werk in de plaats Platanos in
Argentinië (eigen foto-archief).
(Van een onzer
verslaggeefsters)
Twintig kilometer
van de stad Isfahan
in Iran (Perzië) laat de
kleine kerk van dat
land een boerderij bou
wen en woestijngrond
in cultuur brengen.
Naar de ideeën van de
Nederlandse arts J. van
Weelden zullen blin
den hier straks het
landbouwvak leren.
Dokter Van Weefden is
indertijd bij zijn huis
met zo'n training be
gonnen.
De leertijd wordt twee-
en-een half tot drie
jaar. De jongens krij
gen dan les in de ver
zorging van kippen en
vee, het verbouwen van
groenten en in fruit
teelt. Gehoopt wordt
dat zij daarna in hun
eigen dorp een bestaan
kunnen opbouwen en
niet meer hoeven te
bedelen.
Op de nieuwe boerderij zal
plaats zijn voor dertig jongens.
Ongeveer vijftien hectare grond
is bestemd voor een boomgaard
en twee en een halve hectare is
groententuin. Alles moet worden
bevloeid, want van mei tot sep
tember valt er praktisch geen re
gen. Begonnen wordt met zes
melkkoeien, twintig schapen en
vijftig legkippen.
De leiding heeft landbouw
deskundige Hansen uit Neder
land. Maar het is de bedoeling,
dat later iemand uit Iran hem zal
opvolgen. De heer Hansen is uit
gezonden door het Algemeen Di-
akonaal Bureau van de Gerefor
meerde Kerken in Nederland, die
ook 268.000 beschikbaar hebben
gesteld voor de exploitatiekosten
van de eerste vijf jaar. Er wordt
naar gestreefd dat na deze perio
de de boerderij geen steun meer
nodig heeft, maar zichzelf kan
bedruipen.
bij. Hebben zij de opleiding na
twee jaar goed voltooid, dan
krijgen zij het getuigschrift
„Vooruitstrevende boer" geheten
en gaan terug om in hun dorpen
het geleerde in praktijk te bren
gen.
In steden als Semarang en
Djakarta helpt het gereformeerd
werelddiaconaat niet alleen met
geld, maar ook met de opbouw
van gemeentediaconaat en goede
bejaardenzorg. Vrouwen uit In
donesië krijgen in Nederland een
opleiding, terwijl mejuffrouw D.
de Boer uit Emmeloord ter
beschikking is gesteld van de
kerken in Semarang.
Er is nog iemand nodig voor
midden-Java. Er zijn daar on
voorstelbare taken, afgestemd op
honger, migratie, werkloosheid,
bejaarden- en wezenzorg.
De kolonie Salib Putih nabij
Salatiga, opgericht door de oud-
Leger des Heilsman Van Emme
rik, gaat nu uit van een christe
lijke vereniging. Deze zorgt voor
meer dan 250 weeskinderen, we
duwen en bejaarden. Op initia
tief van het gereformeerd we
relddiaconaat wordt onderzocht
hoe men in deze kolonie tot een
hogere agrarische produktie kan
komen.
Het gereformeerd werelddiaco
naat onderhoudt contact met
Rennies Mill in Hong Kong, het
tehuis voor kinderen, die anders
schaloos zouden rondlopen. Een
nieuw centrum „Holland Hostel"
werd grotendeels door het ADB
gefinancierd. Op het ogenblik
wordt een Nederlander gezocht,
die enige jaren leiding kan geven
aan een belangrijk deel van het
werk op Rennies Mill en die
vooral groepsleiders kan trainen.
De christenen in Pakistan
een procent van de totale bevol
king vormen de armste groep
in dat land. Ze zijn naar verhou
ding minder ontwikkeld en daar
om is er een enorm tekort aan
leidinggevende personen. Het ge
reformeerd werelddiaconaat
heeft acht deskundigen ingezet In
West-Pakistan (De brochure van
het ADB beschouwt man en
▼rouw als één deskundige).
Een van hen is de verloskundi
ge mejuffrouw A. K. van Kamp
in Karachi. Zij kreeg de leiding
van een nieuw te bouwen kraam-
en zuigelingenkliniek. Pa
kistaanse meisjes zijn opgeleid,
zodat ze ingezet konden worden
bij het praktisch werk.
EengeVolg vön dit werk is hel
sociaal opbouwwerk. Het insti
tuut "voor niet-westerse sociolo
gie aan de VU te Amsterdam
heeft drz. I. Segaar belast dit
werk ter plaatse te bestuderen.
Tot toekomstig leider van het
opbouwwerk is benoemd drs. A.
Bos, een econoom. Mevrouw E.
Bos-Kunst zal toekomstige socia
le werksters een eenvoudige op
leiding geven.
Kunstmest
Zuster A. K. van Kamp, die als ver
loskundige in West-Pakistan werkt,
kreeg de leiding van een nieuw te
bouwen kraam- en zuigelingenkliniek.
Op de foto uit de ADB-brochure is
zij in gesprek met een Pakistaanse
Van Narowal uit een plaats
ten noord-oosten van Lahore, bij
de grens met India, wil men de
omliggende streek helpen bij de
economische en sociale ontwikke
ling. Dat gebeurt op allerlei wij
ze: het bekend maken met betere
zaaizaden, het stimuleren van
kunstmest. Drs. J. J. van der
Linden is als voorlichtingsman
werkzaam en de heer J. Neve is
betrokken bij de technische trai
ning van jongens.
Ten noorden van Lahore staat
een christelijke technische
school. Het ADB heeft twee do
centen beschikbaar gesteld. De
heer B. Kuyvenhoven voor het
autovak en de heer H. R. Noback
voor elektriciteit.
Wat betreft Kongo vertelt het
boekje over het werk van majoor
Eva den Hartog van het Leger
Brochure
In een orochure, die het Alge
meen Dia.tonaal Bureau (ADB)
heeft uitgegeven onder de titel pa
„Helpen in de wereld" konrt niet
alleen het gereformeerd \m-eld-
diaconaat in Iran ter «j*ke, «s
maar ook in Indonesië, ^?ong
Kong, West-Pakisttar». Kongo
Curasao, Brazilië, Argentinië en
Israël.
Het boekje over het trai
ningscentrum voor de landbouw
op Soemba, waar de oogst altijd
te weinig is voor óe bevolking.
Het ADB helpt via de Soemba-
zending. Landbouwkundige is de
ir. A. Schotveld en bouwkundige
de heer W. van Rij.
Internaat
Aan het trainingscentrum is
een internaat verbonden. Eind
verleden jaar zijn de eerste acht
tien leerlingen gearriveerd. Dit
jaar komt «r «en tweed* groep
deg Heils. Een van de klinieken
waar zij werkt is ingericht doo#
het gereformeerd werelddiaco
naat Gesproken wordt nog over
twee rijdende klinieken, die Eva
den Hartog nodig zou hebben.
Inmiddels zijn die er gekomen
via het ADB. zoals dezer dagen
in de krant stond.
Begin februari zal de heer G.
A. C. Th. van Atten naar Curacao
vertrekken om samen met de
creoolse ds. Gumbs ln het buurt
en jeugdcentrum werkzaam t«
zijn. Met de bouw van dit cen
trum wordt spoedig begonnen.
In samenwerking met de gere
formeerde kerk te Paramaribo
neemt het ADB deel aan de
hulpverlening aan een aantal tol
voor kort vergeten India
nenstammen in het Bosland van
Suriname. Medische hulp moet
hen voor uitsterven behoeden.
Verpleegsters
Twee verpleegsters, mejuf
frouw A. Bruinsma en mejuf
frouw H. J. Wagter, zijn in Indi
anendorpen werkzaam.
Waarschijnlijk komt er over en
kele maanden een derde ver
pleegster b(j. Men wil nu ook
een sociaal-economisch onderzoek
onder deze mensen instellen. De
heren Brands en Bos zijn hier
mee belast. Gehoopt wordt deze
nomaden landbouw te Ieren be
drijven. Waarschijnlijk wordt
ook nog een landbouwdeskundige
uitgezonden.
Er zijn plannen in de maak om
verwaarloosde jeugd in Brazilië
te helpen. Een leider wordt ge
zocht. Er is hier sprake van wij
ken vol ellende, evenals in Ar
gentinië. Een medisch centrum
wil het ADB oprichten in de Ar
gentijnse stad Platanos, waar ds.
Van Benthem met de Argentijnse
verpleegster Iris Vilalba werkt,
De oorlog ln het Midden-
Oosten maakte, dat het gerefor
meerde werelddiaconaat ook in
Jeruzalem terechtkwam. Hulp
wordt verleend aan kerken uit
andere landen, die al lang onder
de arme Arabische bevolking
werkten. Nu konden medische
verzorging en het sociale werk
onverminderd worden voortgezet.
Mobiele klinieken rijden dage
lijks naar tientallen dorpen. On
dervoede en zieke kleuters krij
gen te eten en vrouwen en
meisjes worden opgevangen in
speciale centra. Een am
bachtschool kan dankzij het ge
reformeerde werelddiaconaat
weer draaien en in Tel Aviv kon
den Arabische leerlingen uit het
Jordaangebied worden opgeno
men op joodse middelbaar tech
nische scholen.
Het bovenstaande is sa
mengevat de inhoud van de
interessante brochure „Hel
pen in de wereld". Het met
foto's geïllustreerde boekje
van 32 pagina's is enige we
ken voor 4 februari, de zoi*»
dag van het werelddiacona. t,
uitgekomen.
Op de eerste zondag in fe
bruari wordt ieder jaar «n»n
grote inzameling gehouden
voor hulp aan ontwikkelings
landen.
Bestelling van de brochure
is mogelijk door storting van
een gulden op giro 2211 van
het Algemeen Diakonaal Bu
reau te Utrecht.
