Jeroen geen lsd'er maar
öewone middeleeuwer
W erkgelegenheid
in bouw daalt
VPRO kan blote scène'
nog uit „Hoepla" halen
Verkouden
ONTMYTHOLOGISERING VAN EEN MORALIST
Subsidie voor
geluidsarme
vliegtuigen
anders dan andere
VRIJDAG 29 SEPTEMBER 1967
(Van onze radio- en tv-redactie)
HILVERSUM Te vlug versprei
de foto's en onomwonden mededelin
gen van het 21-jarige Haagse fotomo
del Phil Bloom in „Het Vrije Volk"
hebben onthuld, dat in het exelusieve
VPRO-programma „Hoepla" verleden
week vrijdag een scène werd opgeno
men waarbij Phil in het dagblad
Trouw een boos ingezonden stukje zit
te lezen, waarna zij de krant laat
zakken en naakt de kijkers in de
ogen ziet.
Programmadirecteur ds. Van Houte
is geschrokken van het feit. dat in dit
spektakelprogramma van Ton Hase-
bos (op 9 oktober a.s. uit te zenden)
het dagblad Trouw in een belachelijk
daglicht wordt geplaatst en. naar ons
bij de VPRO op onze informatie
werd medegedeeld, daarom zal be
doelde scène waarschijnlijk worden
geschrapt en overgespeeld.
Weinig verheugd is de VPRO over
het feit, dat mejuffrouw Bloom in
haar interview in één adem op deze
onthulling laat volgen: „Maar dit
gaat de VPRO leden kosten. Dat vind
ik juist zo fijn, een vrije omroep die
niet vindt dat je nooit een bloot
borstje mag zien. Het is toch onbegrij
pelijk. dat er mensen zijn die om iets
bloots opzeggen. Allemaal belache
lijke schijnheiligheid. De meesten zit
ten wél stiekum gniffelend te kijken
in boekjes met blote dames".
Daarna deelt de jongedame mee,
dat ze het „erg plezierig vindt om die
mensten te choqueren".
Van deze (en meer) opmerkingen in
het interview heeft de VPRO niel
terug. Commentaar: „Wat Phil Bloom
zegt. komt voor haar eigen rekening.
Ze heeft geen ander contact met ons
dan voor dit programma, waarin zij
inderdaad ongekleed optreedt. Maar
wij vinden het niet aangenaam, dat
onze leden door haar op die manier
worden gekwalificeerd. De bedankjes
die we kregen sloegen ook meer op
de teneur van het programma dan op
het naakte element er in".
De 56-jarige brugwachter E. J.
Bulder uit Wanneperveen is gisteren
in Blawe Hand (Ov.) door een per
sonenauto aangereden. De man keer
de met zijn fiets op de weg. Hij over
leed in het ziekenhuis.
Moralist
Met enige kennis van die tijd en
na aandachtig 'lezen' van zijn beeld
taal. noemen we Bosch niet zo
vlot meer een ketter of iemand die
zich verlustigde in het kwaad. Im
mers. we ontdekken de finale te
genpool. nl. een spitse, rechtlijni
ge geest, die met „fijnzinnige spot
en volkse ironie" een moraliserende
spiegel voorhield.
Ook kunnen wij vaststellen, dat
Jeroens taferelen niet zinneprikke-
lend. dus niet pervers bedoeld zijn,
maar dat de satyrische Brabander
openhartig en niemand ontziende
In 's Hertogenbosch kunt u tot en
met 15 november in een boeiend ar
rangement van authentieke stuk
ken. toeschrijvingen, vroege copieën
en werk van navolgers, bij tekenin
gen en tijddocumenten, de ware Je-
Rillerig? OnprettigfPas dan op!
Neem bijtijds 'ASPRO'.
'ASPRO' bevat alles om Uw ver
koudheid snel en doeltreffend
te bestrijden.
VeH&aaunsp
2 ASPRO fet!
TROS-tv vervult
kinderwensen
HILVERSUM Aan enkele hon
derden kinderen In de leeftijd van 6
tot 12 jaar heeft de TROS via het
hoofd van hun school gevraagd, hun
liefste wens op te schrijven. Het
resultaat hiervan was zo verrassend,
dat de TROS in een serie-televisie-
programma gaat proberen. deze
wensen te vervullen.
De TROS meent, hiermee behalve
de kinderen ook volwassenen te kun
nen verrassen en amuseren, want de
uitzending gaat onder de titel „Klei
ne mensen hebben grote wensen".
Oorspronkelijk wilde men de serie
noemen „Kleine mensjes hebben klei
ne wensje.;" en zo staat zij in de
programmabladen ook nog aangekon
digd. De verkleinvorm is alsnog verla
ten. omdat de wensen bepaald niet
allemaal kleine afmetingen hebben.
Het programma wordt geprodu
ceerd en geregisseerd door Fieke van
1 Westreenen en Paul Wallenburg.
Linker zijluik het zg. „Altaar
van Lissabon", waarvan in Den
Bosch de hoogwaardige repliek
uit Brussel aanwezig is. De voor
stelling van het Antoniusverhaal
wemelt van bizarre wezens en
symbolen die een uitbeelding
zijn van allerlei zonden. De be
tekenis is moeilijk te achterha
len omdat zoveel van de volks
taal uit Jeroens tijd verloren is
gegaan.
Op dit paneel gaf Jeroen Bosch
voor tijdgenoten duidelijk, maar
voor ons verhuld weer, aan wel
ke bekoring Antonius (in de
voorstelling) ten prooi was. Het
dak van de woning gaat over in
een vrouwekop, waarop een
duiventil voorkomt. De til was
een oud symbool voor het huis
van de ontucht. En een swaen-
tje" (op het uithangbord ge
schilderd) was een aanduiding
voor een prostituee. Mogelijk
spookte een zeer bepaalde vrouw
door Antonius' hoofd (vandaar
de portretkop). Het kleine fi
guurtje daaronder is een naakte
vrouw. Zij zakt weg in een
moeras, met welke beeld Jeroen
Bosch aan de voorstelling een
duidelijk moraliserende strek
king gaf (en waarmee Antonius
zich wellicht staande hield).
Jeroen Bosch had geen bewust
zijnsverruimende middelen no
dig om zijn hellemonsters en
andere gedrochten te kunnen
fantaseren. De middeleeuwers
waren zo „vertrouwd" met alle
mogelijke duivelen, dat ze zelfs
in en op de kerk gewone ver
schijnselen waren. Zoals op de
St. Janskathedraal van Den
Bosch, waarvan we hier een de
tailfoto geven om 'te bewijzen
hoe belachelijk en volstrekt on
historisch die recente Isd-fanta-
sie in relatie met Jeroen Bosch
wel is.
roen Bosch vinden. Een kunstenaar
die in alles gewoon kind van zijn
tijd was en die een toenmaals alge
meen bekend symbolisme gebruik
te om op zijn originele manier te
laten zlien, hoe zwart het er bij
ledereen van binnen wel uitziet.
TON HYDRA
DEN HAAG Ir. M. A. Geuze,
ch-Eerste Kamerlid, verwacht in 1970
een wettelijke regeling op het gebied
van de geluidshinder van vliegtuigen
e.d.
Naar zijn oordeel zal men zich
daarbij moeten spiegelen aan het En
gelse voorbeeld.
Reeds is bekend dat de Britse rege
ring het aanleggen van landingsba
nen voor supersone vliegtuigen aan
de oostkust overweegt, buiten de dich
te bevolkingscentra.
Ir. Geuze wenst in de wettelijke
regeling vastgelegd te zien, dat veel
lawaai producerende vliegtuigen
zwaar belast worden indien zij op
vliegvelden in bewoonde streken lan
den, terwijl hij een subsidie voor „ge
luidsarme" vliegtuigen wenselijk
vindt.
caballero
constante kwaliteit
LIET zo verrassend tot een voortreffelijke expositie-
ruimte omgetoverde Noordbrabants Museum in 's-Her-
togenbosch staat plotseling in het centrum van internatio
nale belangstelling. Daar, in wat waarschijnlijk zijn ge
boortestad was, oefent de middeleeuwse Brabander Je
roen Bosch opnieuw een haast zlnsbegoochelende aantrek
kingskracht uit. Bosch is „ln", zegt men, omdat de mens
van nu in die geladen taferelen vol demonen en beeld ge
worden angst- en zondecomplexen een hem vertrouwd le
vensgevoel meent te herkennen, nl. het pessimisme te mid
den van een ondergangssfeer.
Bezaten wij gedachtenverklikkers. we zouden uit de
breinen van de vele gebiologeerd langsschuifelende Bosch
kijkers de meest bizarre „uitleg" kunnen registreren. Ter
wijl toch de ontelbare sensatie-publicisten al zoveel fantas-
terij als absolute waarheid hebben rondgestrooid.
LOZE BEWERINGEN
Een kleine staalkaart uit de vaak loze beweringen: Je
roen Bosch deed aan magie hij was alchemist, op zoek
naar de transmutatie van de mens Bosch hield zich be
zig met astrologie Bosch verlustigde zich in het slechte
Bosch, de zondaar in het geheim Bosch, de hetero
doxe, die stiekem lid was van de sekte der Adamieten, die
naaktlopers Bosch, de duistere kritikaster van de kerk
Bosch, de ketter. En dan de jongste kreet, die hem uit
zijn tijd (ca. 14501516) naar onze eeuw moet trekken:
Bosch was een soort l.s.d.-gebruiker om hallucinaties te
kunnen schilderen.
Wanneer we met beide benen op de begane grond blij
ven, stuiten wij op de ontnuchterende werkelijkheid, dat
Jeroen Bosch 450 jaar na zijn dood nog altijd een myste
rieuze figuur is en dat alle kunsthistorici en andere des
kundigen met elkaar er nog niet in zijn geslaagd, voor de
vele raadsels een houdbare oplossing te vinden.
Veel mythevorming rondom Bosch vindt haar oorzaak in
de nu misschien vaker dan ooit gemaakte fout, dat de be
schouwers, in plaats van zich te verdiepen in de achter
gronden van de kunstenaar, zijn werk en zijn tijd, liever
de eigen fantasie de vrije loop laten.
Via de aldus opgedane indrukken komen zij dan tot een
interpretatie van voorstelling, sfeer en bedoelingen. Hoe
foutief een dergelijke te weinig gefundeerde, niet van het
object maar van zichzelf uitgaande „inlegkunst" wel kan
uitvallen, hopen wij in enkele voorbeelden te kunnen
aantonen.
Ir. M. A. Geuze:
getuigenis aflegt van zijn pessimis
me ten aanzien van het zedelijke
peil van de mens en van diens over
wegend aardgebonden godsdienst.
Want let u maar goed op: vaak
schildert hij kerk en clerus af als
karikaturen van de ware Kerke-
Christi en houdt hij „donderpreken"
vol dreigementen met aardse straf
fen en helse verdoemenis. Echter,
zelden wijst hij op de God van lief
de. En aan de mogelijkheid van ver
lossing schijnt hij in 't geheel niet
te hebben durven denken.
Geen bedwelming
En nu dan tot slot onze mening
over het jongste verzinsel: Jeroen
Bosch zouden we moeten zien als
gebruiker van „beivustzijnsverrui-
mende" middelen, bijv. l.s.d., waar
mee gesuggereerd wil zijn dat een
dergelijke demonische voorstellings
wereld alleen door kunstmatig ge
wekte zinsbegoocheling gestalte kan
krijgen.
Dat lijks ons een belachelijke be
wering. Zeker voor degene die ook
maar enigszins bekend is met teken
en schildertechnieken en die uit
eigen ervaring weet, dat naast tech
nisch kunnen een zeer vaste hand
en dus controle op het zenuw
stelsel noodzakelijk is om tot be
hoorlijk resultaat te komen.
Hebt u ooit een mens in trance
toestand of een verslaafde in zijn
verdoving gezien die zyn lichaams
bewegingen feilloos onder controle
had en tot hoge artistieke prestaties
in staat was.
T ref zeker
Kijkt u maar weer naar Bosch:
hij was zo verbluffend trefzeker,
dat hij zijn beelden met tekenkun-
stige nauwkeurigheid „in prima",
dus in één keer, neerzette. En daar
zat hij dan niet moeizaam als een
gehallucineerde aan verder te knut
selen. want een eenvoudige proef
toont aan, dat de krachtige lijnen
van zijn schets schuil gaan onder een
uitermate dunne verflaag.
DEN HAAG Verwacht
moet worden dat de werk
gelegenheid in de bouw op
middellange termijn sterk zal
dalen. Dat zal voor een belang
rijk deel het gevolg zijn van het
feit, dat er steeds minder op
drachten aan architectenbu
reaus e.d. worden verstrekt. De
verantwoordelijkheid voor een
opnieuw toenemen van de werk
loosheid in de bouw moet in de
eerste plaats bij de overheid
worden gezocht.
In een rapport van het Economisch
instituut voor de bouwnijverheid, dat
handelt over de ontwikkeling van de
werkgelegenheid in deze bedrijfstak,
wordt verder gezegd dat omstreeks
1970 een grootscheeps vervangingspro
gramma moet worden uitgevoerd wil
men het van overheidswege beoogde
niveau van 125.000 woningen op mid
dellange termijn handhaven.
Gebeurt dit niet. dan zal er een
terugval in de woningproduktie optre
den van 125.000 tot 90.000 per jaar. Er
zijn echter nog geen aanwijzingen
dat de overheid inderdaad tot vervan
ging van oude woningen op grote
schaal zal overgaan.
Conjunctureel
Ernstig moet volgens het rapport
worden betwijfeld of de teruggang in
de bouwproduktie van conuncturele
aard is.
Een vermindering van de produktie
die gericht is op uitbreiding van de
voorraad zal leiden tot een verminde
ring van de bouwproduktie als hierte
genover geen vervangende produktie
wordt gesteld. Deze produktie zal
dan moeten worden gevonden in d«
opvoering van de vervanging van de
gebouwenvoorraad en van de onder
houdswerkzaamheden.
Opvallend is dat er in de macro-e
conomische verkenningen 1968 van
het Centraal planbureau nog geen re
kening is gehouden met de gevolgen
van het verminderen van het aantal
opdrachten, aldus het rapport
Te veel optimisme
De heer J. H. Hazes, voorzitter van
de Nederlandse christelijke bond van
werknemers in de hout- en bouwnij
verheid. noemde het rapport „zeer be
langrijk". omdat daarin wordt be
vestigd wat velen reeds vreesden.
Van overheidswege is in het verle
den steeds met veel optimisme de
toekomst bezien. Nu blijkt dat de
massale werkloosheid in het noorden
van het land in feite reeds in 1965
was te voorzien aan de hand van de
opdrachten aan architecten.
De overheid is de grootste opdracht
gever in de bouwnijverheid en daar
om verwacht de heer Hazes veel van
„inspuitingen" van de overheid.
Bijzonder betreurenswaardig vond
de heer Hazes het, dat de jongeren,
die door minister Bogaers werden
aangespoord in de bouw te gaan wer
ken. thans geen toekomst meer voor
ogen hebben. Daarom moet er op kor
te termijn wat gebeuren. Ook hij
drong aan op plannen voor vervan
ging van het oude woningbezit
NCRV-RADIOKRANT
NEEMT AFSCHEID
(Van onze radio- en tv-redactle)
HILVERSUM Vanavond tussen
7.10 en 7.30 uur Is NCRV's Radio-
krant „Vandaag" (18e jaargang
181ste editie) voor het laatst ln de
ether. Er wordt afscheid genomen.
„Vandaag" wordt na deze uitzending
vervangen door de actualiteitenru
briek „Hier en Nu", zodat het met
eigen visie op de nieuwsvoorziening
plus commentaren allerminst afgelo
pen is.
Degenen, die in de afgelopen 18
jaren genoten hebben van de Radio
krant, zullen het aardig vinden van
avond naar de laatste editie te luiste
ren, vooral omdat die besluit met een
gezellig onderonsje, waarvoor diverse
oud-medewerkers, zowel redacteuren
als technici, zijn uitgenodigd.
Maar eerst een raad: Jheronimus van Aken, zich noemend Bosch, wordt al
gauw een beetje minder mysterieus, wanneer wij meer vertrouwd
met de tijd waarin hij leefde. Hier kunnen wij slechts een paar geheugen
steuntjes geven.
De duistere middeleeuwen bevinc
van een benauwend levensgevoel.
Verval vreet aan alle kanten door.
Vlak naast opflakkeringen van de
votie (denk aan de beweging van
Geert Grote en aan een figuur als
Thomas a Kempis) is in alle lagen
en standen de liederlykste sexuele
uitspatting een al even gewoon ver
schijnsel als het bij wijze van amu
sement uiten van obsceniteiten in
het bijzijn van dames uit de hoogste
kringen.
Pausen en tegenpausen, onder
wie vrome, vechtlustige, weeldelie-
vende en ontuchtige 'plaatsbekle
ders', zijn „forensen" tussen Rome
en Avignon. Een zieltogende gees
telijkheid jaagt het volk de stuipen
op het lijf met overal tevoorschijn
springende duivels en andere af
schuwelijke monsters of openlijk
spot met het geloof.
Terwijl de verlichte geest van
Erasmus begint te ontluiken zit het
brein van paus Innocentius VIII zo
vol heidense spoken, dat hij een bul
tegen toverij en heksenwezen uit
vaardigt. En het Europa dat in stil
te om reformatie zucht, raakt ver
vuld van de jammer en het bloed
n zich in de laatste stuiptrekkingen
van duizenden beestachtig omge
brachte onschuldigen.
Taal in beeld
De voor ons veelal duistere beel
den van Jeroens panelen, stelden
zijn tijdgenoten niet voor raadsels.
Zij verstonden zijn beeldtaal zo
klaar en onmiddellijk, alsof zij zich
zelf harop hoorden denken. Veel van
die symbolen kenden zij van eerde
re aanschouwing, bijv. van prenten.
Jeroen trouwens ook, want hij stam
de uit een geslacht van miniaturis
ten en hij droeg daarvan de spo
ren, hetgeen duidelijk is af te lei
den uit zijn detaillerende, geteken
de stijl van schilderen.
Jeroen Bosch bezat zeer zeker
een rijke fantasie, echter, ontelbare
uitbeeldingen lagen van oudsher
vast in een geweldig systeem van
een de gehele cultuur van Europa
omspannend symbolisme. Dat dit
ook voor het religieus beleven gold,
kunnen wij o.a. vinden bij Huizin-
ga, die in zijn „Herfsttij der Mid
deleeuwen" schreef: „Het bewogen
geloof van dien tijd wilde zich al
tijd onmiddellijk omzetten in een
bonte en gloeiende verbeelding".
Denksysteem
Zouden wij dat gecompliceerde
denksysteem van middeleeuws sym
bolisme nu nog compleet bezitten,
de taferelen van Bosch zouden voor
ons al even gemakkelijk leesbare
'stripverhalen' zijn als ze het waren
voor de mens van die eeuwen. He
laas is zeer veel verloren gegaan en
hebben de geleerden nog maar wei
nig daarvan weten te achterhalen.
Bestudering van de voortreffelij
ke tentoonstellingsdocumentatie (be
staande uit een beschrijvende en
ryk geïllustreerde catalogus plus
een afzonderlijke band met interes
sante bijdragen van onderzoekers)
kan ons toch wel wat dichter bren
gen bij de markante kunstenaar,
van wie ons uit tijddocumenten zo
weinig overgeleverd is.
