1ÜGLAND - SPIEL
nog steeds een groot mysterie
HF
ONDAGS
BUD
Lauwers seinde met
de dood voor ogen
Het onbegrijpelijke
spionage-drama
ZATERDAG 4 M AART 1967
In de jaren 19421943 vielen 54 Britse agenten direct na hun dropping op Neder
landse bodem in handen van de Duitsers. Van hen werden er 47 n.l. 39 Nederlan
ders, zeven Engelsen en een Amerikaan in het concentratiekamp Mauthausen (Oos
tenrijk) op beestachtige wijze vermoord.
Het was het gevolg van een sinister spel dat de Duitsers bijna twintig maanden met de
Britten konden spelen voordat Engeland voorzichtiger werd.
Dit spel, dat onder de naam England-Spiel de geschiedenis is ingegaan, ontsproot in
het brein van Herman J. Giskes, in de jaren van de bezetting in Nederland het hoofd van
de contra-spionage van de Duitse weermacht. Hij werd op het idee gebracht door de mede
delingen van twee Nederlandse handlangers, die hem naast belangrijke gegevens ook een
belangrijke Nederlandse geheim agent in handen speelden.
Het begon feitelijk al op de dag, waarop een zekere George Ridderhof bij Giskes en
diens satelliet Josepf Schreieder binnenstapte en hun zijn diensten aanbood.
G. SCHREIEDER
(Van een onzer redacteuren)
"ET telegram dat majoor Hermann j.
Giskes, het hoofd van de Duitse
Abwehr in Nederland, op 1 april 1944
over alle hem ter beschikking staande zenders
naar Engeland liet versturen, had nauwelijks
sarcastischer van inhoud kunnen zijn. Het
luidde:
„De laatste tijd tracht u zonder onze
tussenkomst in Nederland zaken te doen -
stop - vinden dit niet behoorlijk gezien
langdurige en succesvolle optreden van ons
als uw alleenvertegenwoordigers - stop -
niettegenstaande dat kunt u als u ooit een
bezoek aan het vasteland denkt te brengen
ervan verzekerd zijn dat u met dezelfde
zorg en op dezelfde wijze ontvangen zult
worden als degenen die u tot nu toe naar
ons liet overkomen - stop - so long".
Het was gericht aan „Messrs. Blunt Bingham
Succs. Ltd. Londonaan de leiders van een afdeling
van de Britse geheime dienst, wier namen zelfs in
Engeland diep en diep geheim waren, en het sloot
een periode af die op 12 maart 1942 begon en in de
geschiedenis van de tweede wereldoorlog bekend zal
blijven als de periode van het beruchte England-Spiel.
Honderden
Berucht niet alleen omdat
twee jaar achtereen een paar
koel-berekenende Duitsers het
spel van kat en muis speelden
met een Britse dienst, die in de
wereld een bijna legendarische
naam had, maar vooral omdat
door dit spel honderden Neder
landers en Engelsen het leven
verloren, hetzij voor een vuurpe
loton, hetzij in een van de Duit
se moordkampen.
Een kwart eeuw nadat het be
gon zijn nog alle mysteries rond
het England-Spiel niet opgelost.
Er zijn nog tal
van vragen onbe- m
antwoord geble-
ven, en het ziet
ernaar uit, dat zij
ook wel onbeant
woord zullen blij-
En de belang
rijkste vraag is
hoe het mogelijk
was dat in weer
wil van alle waarschuwingen,
soms in zeer duidelijke taal
gesteld, Engeland doorging met
het droppen van agenten, die di
rect na het neerkomen door een
„ontvangstcomité", bestaande uit
Duitsers en Nederlanders
werden gegrepen.
Hoofdrollen
De hoofdrollen in dit drama,
fn dit stuk oorlogsgeschiedenis
dat is geschreven met veel bloed
en zeer veel tranen, werden aan
Duitse zijde vervuld door Her
mann J. Giskes, Joseph Schreie
der en Ernst May.
Giskes was van beroep leer
handelaar. Hij beschikte over
een buitengewoon scherp
verstand en dat was de reden
dat hij, bij het uitbreken van de
tweede wereldoorlog, als reser
ve-officier opgeroepen, werd ge
plaatst bij een dienst, waar het
op een scherp verstand aan
kwam: de contra-spionage dienst
van de Wehrmacht. Hij werd ge
plaatst in Nederland en zijn
chefs zouden tevreden over hem
Schreieder, Kriminalrat, was
al bekend als een voortreffelijk
speurder, toen hij dienst deed
bij de Duitse politie. Wat hem
vooral kenmerkte was zijn feno
menaal geheugen voor feiten, da
ta en gezichten. In zijn omge
ving had hij de bijnaam van Dr.
Mabuse, de speler. Een speler
(met mensenlevens) was hij in
derdaad Nederland zou het er-
May ten slotte, een Beier, wist
alles af van codes. De Engelsen
hebben het tot hun schade en
schande kunnen ontdekken. Het
gelukte hem hun code-systeem
van de zogenaamde double trans
position, met al zijn vertakkingen
en variaties, met al zijn waar-
schuwings- en beveiligingschecks
tot de laatste letter en het laat
ste cijfer te ontrafelen.
Als Ridderhof vrij komt haast
hij zich de Duitsers in te lichten.
Giskes en Schreieder wrijven
zich in de handen. Ze willen van
de diensten van die Hollander
best gebruik maken. Ridderhof,
gewapend met de kennis in de
cel opgedaan, begeeft zich op
pad, weet door te dringen tot
een groep van de illegaliteit en
verschaft de Duitsers het eerste
aanknopingspunt voor het latere
England-Spiel.
(Zijn straf voor het vuige ver
raad ontloopt George Ridderhof
niet. De man, die de dood van
zovele goede Nederlanders op
zijn geweten heeft, wordt na de
bevrijding ter dood veroordeeld
en gefusilleerd).
mandant meent dat Schreieder
en Giskes dit moeten weten.
Schreieder spitst de oren. Een
geheim agent? Zeer belangwek
kend. En waar houdt hij zich
op? Bij dr. Krediet in Wasse
naar? Wat zegt u, zitten daar
meer agenten? Hartelijk dank.
Spel
Schreieder slaat toe, hard en
snel. Nauwelijks is het telefoon
gesprek afgelopen of Duitse au
to's verlaten Den Haag op weg
naar Wassenaar, naar het huis
van dr. Krediet.
Over de „vangst" kan Schreie
der tevreden zijn. Willem van
der Reyden heeft hij te pakken.
Nu maar afwachten wat het ver
hoor oplevert. In elk geval kun
nen ze hem wel een paar
vaststaande feiten onder de neus
wrijven. Dat helpt altijd, het
maakt het gesprek wat makke-
Van der Reyden heeft zich ver
moedelijk helemaal niet voorgeno
men zwijgzaam te zijn. Hij is de
bereidwilligheid zelve.
Als die dag de avond valt.
wordt hij in zijn cel opgezocht
door een vriendelijke en alles be
grijpende Ernst May. Willem
van der Reyden pakt met. graag
te de sigaret aan, die hem wordt
gepresenteerd.
Ach so, Herr von der Reyden,
höre 'mal! Als Ernst May enkele
uren later de cel verlaat, weet
hij alles van codes en van zend-
plannen. Schreieder en Giskes
wensen hem en zichzelf geluk.
Dank zij Ridderhof en Van der
Reyden kunnen ze nu hun slag
slaan en overgaan tot de arresta
tie van de man. die ze graag in
handen hebben.
Het is 13 februari 1942.
De man voor wie Giskes en
Schreieder grote belangstelling
koesteren is Hubertus Mattheus
Gerardus Lauwers.
Bij het uitbreken van de oor
log vertoeft hij te Manilla. Hij is
reserve-officier en hij wil zijn
land dienen. Daarom vertrekt
hij in juni 1940 naar Engeland
met de bedoeling zich als vrijwil
liger te melden bij de Konink
lijke landmacht.
In het voorjaar van 1941
wordt hij gedetacheerd bij de
Britse Inlichtingendienst. In de
loop van dat jaar ontvangt hij
aan verscheidene agentenscholen
een opleiding, die hem geschikt
moet maken voor het zware
werk dat hem in Nederland
wacht.
In de nacht van 6 op 7 novem
ber 1941 wordt hij met luitenant
Thijs Taconis bij Ommen ge
dropt. Beiden zullen wel vol en
thousiasme zijn geweest over
hun taak. En zij zullen wel in de
veronderstelling hebben geleefd,
dat zij, gehard door hun trai
ning, alle moeilijkheden konden
overwinnen. Wat zij op dat mo
ment echter niet kenden, was de
macht, en de kracht, van het ver-
Den Haag
Lauwers noch Taconis bevroe
den wat hun boven het hoofd
hangt. Maar binnen de drie
maanden zullen ze het tot hun
ontzetting weten.
Taconis heeft onder meer tot
opdracht bij Arnhem een ver
zetsgroep op te richten, te Instru
eren en te bewapenen. Hij zoekt
en hij krijgt contacten. Echter,
voordat hij goed en wel zijn op
dracht tot een goed einde heeft
gebracht, krijgt hij een nieuwe
taak, het in ontvangst nemen
van wapens en sabotage-materi-
Van dat ogenblik af al wordt
hij geschaduwd door de SD, die
door verraad van zijn doen
en laten op de hoogte is ge
bracht
Intussen organiseert Lauwers
een inlichtingendienst, en zendt
hij vanaf een vertrouwd adres
in Den Haag berichten naar zijn
hoofdkwartier in Engeland.
Dit blijft Giskes niet onbe
kend. Ook niet. dat er een band
bestaat tussen
Taconis en de
man die vanuit
Den Haag een
draadloze verbin
ding met Londen
onderhoudt.
Die man zullen
ze pakken,
a jpjjfca De val klapt
dicht op 6 maart
1942. Lauwers
heeft drie berichten in code voor
zich liggen. Daarbij is een tele
gram over de kruiser Prinz
Eugen, die voor reparatie te
Schiedam is aangekomen.
Juist als hij zal beginnen te
zenden wordt hij gewaarschuwd
dat in de nabijheid van het huis
peilauto's en een overvalwagen
zijn gesignaleerd.
Lauwers raakt niet in paniek.
Hij pakt zijn zender in, stopt de
telegrammen in zijn zak en ver
laat met zijn gastheer het huis.
Twee gewone wandelaars, die
niet opvallen, en kalm hun weg
hadden kunnen gaan als niet
een SD-er in Lauwers de man
had herkend, die hij wel eens
met Taconis heeft gezien.
Hun arrestatie is een kwestie
van een ogenblik. Beiden wor
den snel in een auto geduwd en
naar Scheveningen gebracht.
De bewoonster van het huis
werpt de zender uit het raam.
Maar het apparaat wordt later
door de Duitsers gevonden. De
Duitsers vinden meer. Zij ontdek
ken het zendplan, waarop staat
aangegeven op welke dagen en
Code
Hulp
Er valt over te redetwisten of
er ooit een England-Spiel zou
zijn geweest indien het driespan
Giskes-Schreieder-May niet (on
gevraagd) de hulp had gekregen
van het tweetal Ridderhof-Van
der Reyden.
George Ridderhof, afkomstig
uit Arnhem, zit verdacht van dia
mantsmokkel in de gevangenis.
Hij deelt zijn cel met een ille
gaal werker wiens vertrouwen
hij weet te winnen en die hem
Willem van der Reyden, van
beroep marconist, vertoeft met
zijn schip in Indie als de tweede
wereldoorlog uitbreekt. Hij
wordt naar Engeland gedirigeerd
en komt daar in contact met de
geheime dienst. Wat men van
hem wil is, hem opleiden tot ge
heim agent en naar Nederland
sturen.
Van der Reyden beroept zich
erop, dat hij nationaal-socialist
is. Het maakt weinig indruk. Hij
wordt voor de keus gesteld
beweert hij na de oorlog of
als NSB-er voor den duur van
de oorlog geïnterneerd te wor
den. of als geheim agent in
dienst te treden
van de geallieer-
De NSB-er Van
der Reyden kiest
het laatste. Na
een opleiding van t a
zes weken in En
geland komt hij
weer in Neder
land. Het eerste
wat hij doet is
contact zoeken met zijn ver
loofde. Evenals hij is zij het na-
tionaal-socialisme toegedaan, en
ze haat de Duitsers' dus niet. Er
is zelfs een Duitse soldaat met
wie zij op vertrouwelijke voet
Willem van der Reyden vertelt
zijn verloofde over zijn oplei
ding en over zijn opdracht. Zij
haalt de schouders op. Die Wil-
lpm! Een opscheppertje. meer
Maar wat hij haar vertelt
vindt ze interessant genoeg om
er met haar Duitse vriend over
te praten. En die acht het nodig
zijn commandant over dat rare
verhaal in te lichten. Die com-
/^EHEIM agent Hubertus Mat-
theus Gerardus Lauwers had er
op mogen rekenen, dat het hoofd
kwartier in Londen uit de berichten
die hij seinde, begreep, dat hij was
gearresteerd. Hij gebruikte zijn zo
genaamde security-check, meerma
len maakte hij in zijn berichten op
zettelijk fouten, en hij slaagde er
zelfs in het woord „caught" (ge
arresteerd) driemaal in één bericht
te verwerken.
HIJ deed dit allemaal terwijl de
Duitsers hem op de vingers keken,
hem nauwlettend in de gaten hiel
den. Lauwers seinde met de dood
voor ogen.
MAAR Londen reageerde niet zoals
hij had gedacht. Dit zal voor altijd
het grote raadsel blijven. Op zijn
zachtst gezegd is hier sprake ge
weest van een verregaande noncha
lance, een nonchalance, die honder
den Nederlanders het leven heeft
gekost.
ENGELAND bleef agenten zen
den. Het bleef mededelingen doen.
antwoord geven op vragen, die
Schreieder stelde. Schreieder vroeg
om wapens, zendapparaten, munitie,
een marconist. En hij kreeg alles.
DE Duitsers kwamen in het bezit
van ongeveer 600 containers, die
Engelse vliegtuigen afwierpen en
waarin zich onder meer bevonden
150 machinegeweren, 500 stenguns,
2.000 revolvers, tienduizenden hand
granaten, 300.000 patronen, vele ton
nen springstoffen en sabotagemate-
riaal van het nieuwste fabricaat, en
van ƒ350.000,welk bedrag de
Abwehrstelle en de Sicherheitsdienst
onder elkaar verdeelden
DE agenten werden opgewacht
door een ontvangstcomité, waarvan
beruchte Nederlandse figuren deel
uitmaakten. Zij legden het eerste
contact, hoorden hen uit voordat zij
naar Scheveningen werden gebracht
voor een verder verhoor.
EN intussen trachtte Lauwers
wanhopig Londen aan het verstand
te brengen, dat er iets niet klopte en
dat een ramp bezig was zich te vol
trekken.
WANT de gevolgen van het
England-Spiel waren rampzalig.
Dank zij de medewerking van V-
mannen als Leo Poos, Martin Slag
ter en Anton van der Waals, de be
ruchtste, wisten de Duitsers door te
dringen tot tal van verzetsgroepen.
Het aantal arrestaties als direct ge
volg van het England-Spiel kan zon
der overdrijving op meer dan vier
honderd worden gesteld.
Engeland bleef doof voor het ge
heim herkeningsteken van zijn agent
Lauwers. Het bleef ook doof voor de
mededelingen van zijn agenten Ub-
bink en Dourlein, die uit de gevan
genis waarin zij waren opgesloten
wisten te ontvluchten en Engeland
bereikten.
NEE, het was nog veel erger. Wat
Ubbink en Dourlein vertelden werd
gewoonweg niet geloofd. Want
Schreieder had Londen via zijn zen
der laten weten, dat zij zich bereid
hadden verklaard voor de Duitsers
te werken
welke uren Lauwers verbinding
met Engeland moet zoeken.
En als Giskes op het punt
slaat, vergenoegd over het resul
taat dat hij heeft geboekt, het
huis te verlaten komt George
Ridderhof, de verrader, hem nog
een mededeling doen: Lauwers
moest berichten seinen over de
Prinz Eugen.
Giskes zal er handig gebruik
van maken.
Onderhoud
Later verklaart Giskes: ..Ik
had een lang onderhoud met lui
tenant Heinrich van de Peilafde-
ling en die vond, dat het best
mogelijk was een spel met Enge
land te spelen zonder dat we
wat ik van plan was de hulp
van Lauwers inriepen.
Ik vond. dat het toch beter
was Lauwers over te halen voor
ons te seinen. Daar zat voor ons
geen gevaar in. Immers, alles
wat hij seinde konden wij ook
opvangen en daardoor hadden
wij er controle op of hij ons be
droog. Het door hem te seinen
bericht zouden wij eerst zelf
zorgvuldig volgens het Engelse
systeem coderen, en iedere fout,
die hij doorgaf, zouden we op
merken".
In Scheveningen ondergaat
Lauwers verhoor na verhoor. Hij
zwijgt. Men vraagt hem naar
zijn code. Lauwers zwijgt.
Maar Giskes heeft haast. Het
is vrijdagavond, en zondagmid
dag moet Lauwers zenden. Er zit
niet anders op dan dat hij zelf
met zijn arrestant gaat praten.
Lauwers heeft al ontdekt, dat
de Duitsers veel weten, maar
nog niet precies hoeveel. Giskes
maakt hem dat duidelijk. Hij
vraagt hem de code maar te ver
tellen. omdat zij voor zijn dienst
toch niet geheim kan blijven.
Dan maakt hij gebruik van dc
mededeling van Ridderhof. Is de
Prinz Eugen werkelijk in Schie
dam? vraagt hij zoetsappig.
Lauwers schrikt. Giskes doet
hem het voorstel met de
Duitsers mee te werken. Lau-
Giskes praat met
jjjjjj^k alle kracht, die in
„Ik wees hem
er met de grootst
mogelijke nadruk
op dat hij door
met ons samen te
werken groot on-
- heil voor de Ne
derlandse burger
bevolking zou kunnen afwen
den. Wanneer van Engeland uit
op grootscheepse wijze sabotage
werd georganiseerd, zouden te
gen de Nederlandse bevolking
de strengste represaille maatre
gelen genomen moeten worden.
Dat zou onvermijdelijk zijn. De
oorlog woedde immers op alle
fronten."
Maar Lauwers blijft weigeren.
Belofte
„Hoe ik ook praatte vertelt
Giskes later ik kon hem niet
klein krijgen. Ik heb drie uren
op hem ingehakt met allerlei ar
gumenten en met aanwending
van alle geestelijke reserves.
Tenslotte heb ik hem op mijn
woord van eer als officier de be
lofte gegeven dat alle gevangen
te nemen agenten behoorlijk zou
den worden behandeld en dat
geen van zijn collega's voor het
Kriegsgericht zouden behoeven
te verschijnen."
Eindelijk kan Giskes verlicht
adem halen. Hij heeft Lauwers
klein. Lauwers zegt hem zijn me
dewerking toe. En hij zwicht om
dat hij in de hoop leeft, dat hij
Engeland kan waarschuwen door
gebruik te maken van zijn zg.
security-check, die bij de
Duitsers niet bekend is.
Op 12 maart zond hij het
eerste door Schreieder opge
stelde telegram naar het
hoofdkwartier te Londen. Het
England-Spiel was begonnen.
En niemand wist wat vooB
gevolgen het zou hebben.
